15. Марфемная будова слова. Словаўтварэнне.

Марфемная будова слова

Большасць слоў падзяляецца на структурныя часткі – марфемы: корань і афіксы (прыстаўка ці прэфікс, суфікс, інтэрфікс, канчатак ці флексія, постфікс). Марфемы выражаюць лексіка-граматычнае значэнне слова: гара – гарысты – узгорак. Службовыя словы не падзяляюцца на марфемы: але, пад, аж.

Аснова – нязменная частка слова (без канчатка), што выражае лексічнае значэнне. У словах кшталту надворjэ, лініjа, у выраjі, сваjэ аснова заканчваецца на -й. Аснова можа быць вытворнай (корань + іншыя марфемы: марскі, летні) і невытворнай (корань: лес, стол, гай). Суплетыўныя асновы (розныя): добры – лепшы, дрэнны – горшы, ты – цябе.

Канчатак – зменная частка слова, што выражае граматычнае значэнне і служыць для сувязі слоў у сказе. Нязменныя словы (прыслоўе і дзеепрыслоўе) канчаткаў не маюць: заўчора, па-летняму, унізе, угору (падкрэслены суфікс), спазніўшыся, думаючы. Некаторыя словы маюць нулявы канчатак: дзень_, край_.

У зваротных дзеясловах і дзеепрыслоўях маюцца постфіксы -ся, -ца, -цца.

Марфемы могуць мець варыянты: нага – на назе – ногі – ножка – нажны.

Словаўтварэнне

Словаўтварэнне – раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца будова вытворных слоў, сродкі і спосабы іх утварэння; сам працэс утварэння новых слоў, у выніку якога папаўняецца лексічны склад мовы.

Спосабы словаўтварэння: афіксацыя (1, 2, 3, 4, 5), складанне (6), зрашчэнне (7), абрэвіяцыя (8), субстантывацыя (9), семантычны (10). Роля афіксацыі пры ўтварэнні розных часцін мовы неаднолькавая (назоўнікі і прыметнікі – 2, дзеясловы – 1).

1. Прыставачны (пера-пісаць, пра-дзед, па-таемны)

2. Суфіксальны (чыт-ач, гавор-к-а, падручн-ік, сумн-а)

3. Прыставачна-суфіксальны (за-свой-і-ць, пры-печ-ак)

4. Постфіксальны (брац-ца, хто-сьці, дзе-небудзь)

5. Бязафіксны (ціхі – ціш, чырвоны – чырвань)

6. Складанне (краявід, часопіс, летапіс, хлеб-соль)

7. Зрашчэнне (вечназялёны, высокаадукаваны)

8. Абрэвіяцыя (ВКЛ, БДУ, БДЭУ, ЛіМ, БелЭн, філфак)

9. Субстантывацыя: малое дзіця (прыметнік) – малое заплакала (назоўнік)

10. Семантычны: гасцінец (шлях) – гасцінец (падарунак), журавель (птушка) – журавель (прыстасаванне пры калодзежы для даставання вады).

15. Марфалогія. Сістэма часцін мовы ў беларускай мове. Пераходныя з´явы ў сістэме часцін мовы.

Марфалогія– раздзел граматыкі, у якім вывучаюцца часціны мовы, іх граматычныя формы, значэнні і катэгорыі. Аб’ектам даследавання ў марфалогіі з’яўляюцца словы. Але ў адрозненне ад лексікалогіі, якую цікавіць лексічнае значэнне слова, яго паходжанне, функцыянальна-стылістычныя асаблівасці, ужыванне, марфалогія вывучае граматычныя ўласцівасці слова і яго форм.

Марфалогія цесна звязана з іншымі раздзеламі навукі аб мове: лексікалогіяй, фанетыкай, словаўтварэннем і асабліва сінтаксісам. Граматычныя ўласцівасці многіх слоў абумоўлены іх лексічным значэннем, фанетычнымі зменамі, спецыфікай словаўтваральных сродкаў і інш. Непарыўная сувязь з сінтаксісам тлумачыцца тым, што граматычныя формы і значэнні слоў выяўляюцца ў словазлучэннях і часам залежаць ад той сінтаксічнай ролі, якую выконвае слова ў сказе.

Сістэма часцін мовы ў беларускай мове

Усе словы беларускай мовы дзеляцца на пэўныя лексіка-граматычныя разрады, якія называюцца часцінамі мовы. У залежнасці ад ступені самастойнасці, сістэмы граматычных катэгорый і форм, характару сінтаксічных функцый часціны мовы падзяляюцца на с а м а с т о й н ы я (ці знамянальныя) і с л у ж б о в ы я.

Самастойныя часціны мовы маюць лексічнае і граматычнае значэнне, выконваюць намінатыўную функцыю, з’яўляюцца членамі сказа. Да іх адносяцца н а з о ў н і к , п р ы м е т н і к, л і ч э б н і к, з а й м е н н і к, д з е я с л о ў, п р ы с л о ў е. сярод знамянальных часцін мовы пяць зменных і адна нязменная (прыслоўе).

Службовыя часціны мовы – п р ы н а з о ў н і к, з л у ч н і к, ч а с ц і ц а – не выконваюць намінатыўнай функцыі, не маюць лексічнага і граматычнага значэнняў.

Асобна ў сістэме часцін мовы знаходзяцца в ы к л і ч н і к і і г у к а п е р а й м а л ь н ы я словы. Яны выражаюць розныя пачуцці і волевыяўленні, але не называюць іх (выклічнікі); прыблізна перадаюць розныя гукі, што мвараюцца прадметамі ці жывымі істотамі (гукапераймальныя словы).

Сістэма часці мовы не з’яўляецца пастаяннай, нязменнай. Многія лінгвісты разглядаюць як асобныя часціны мовы безасабова-прэдыкатыўныя словы і мадальныя словы. Б е з а с а б о в а –п р э д ы к а т ы ў н ы я словы (словы катэгорыі стану) абазначаюць стан прыроды ці чалавека і выступаюць у ролі выказніка ў безасабовых сказах.

М а д а л ь н ы я словы выражаюць адносіны таго, хто гаворыць, да зместу выказвання. Яны не змяняюцца, не з’яўляюцца членамі сказа, звычайна выконваюць ролю пабочных слоў.