2. Өлшем тетігін үйрену

Жаңа түрдегі бұрыштың өлшеу аспаптарындағы өлшемдік тетіктерінің тізімін үйренумен қатар олардың кең таралу жағдайлары есепке алынады.

2.1. Қарапайым бағалаушы

Бұл өлшем тетіктері бұрыш өлшейтін аспаптарда көлденең дөңгелегі бар нивелирде, тағы да төмен дәлдікпен өлшейтін басқа аспаптарда қолданылады.

Ережеге байланысты өлшемнің дәлдігі қарапайым бағалаушымен анықталады және бұл дәлдік 6 10’ аспайды.

Қарапайым бағалаушы – бұл лимбаның кіші штрихымен және индекс арасындағы бағалануды ешбір оптикалық жүйесіз анықтайтын өлшем құрылымы (1 сурет). Лимбадағы көршілес штрихтар аралығы 1,5мм-ден үлкен болғандағы өлшем дәлдігі ондық үлеске бөліктердің дәлдігімен анықталады. 1 суретте көрсетілген өлшем дәлдігі 6’ құрайды. Лимба бөлік шамалары кішірейгенде дәлдік азаяды және ол лимба ¼, ½ бөлігін құрайды. Өлшем лимбаның бүтін бөліктер мен штрихтар арасындағы көзбен бағаланған кіші бөлік жинағынан тұрады. Біздің мысалымыздағы өлшем көрінісі көзімізге64⁰,6 немесе 64⁰36^’ өлшемді көрсетеді.

Бақылау сұрақтары:

1.Баға беруші микроскоптың әрекет принципі.

2.Верньердің әрекет принципі.

Ұсынылатын әдебиеттер.

1.Б.Н.Кузнецов, И.Ю. Васютинский, Х.К. Ямбаев «Геодезиялық аспаптану»бет [118-122].

2.Методикалық нұсқаулар.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Микроскоптың лупасының көз аясындағы есеп алу түрлерінің құрылымың сызу: верньердің, баға беруші микроскоптың.

2. Реннің қателігін анықтау, есепке түзетулер енгізу.

№4зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1.Лимбті зертеу.

2.Верньер бойынша есеп алу.

3.Микроскоп – баға беруші (штрихті микроскоп) құрылысың зерттеу.

Верньер

Геодезиялық аспаптарда әрқашанда тура верньерлер пайдаланып келген, бұл верньердегі n бөлік доғаны құрап, ал доғаның өзі n-1 бөлікке ие болады. Бұл доғалардың теңдігінен:

(1)

бұл жерде, - бөлігінің бағасы;

’ – верньер бөлігінің бағасы.

Лимба бөлігі мен верньер бөлігі арасындағы айырма верньер дәлдігі делінеді:

(2)

1. формуладағы ’ мәнісін орнына қойсақ:

(3)

Осы тұрғыдан өлшем құрылғысы сан өлшемдерді алғанымызда, өлшемнің дәлдігі 10”, 20”, 30”, 1’ болуы мүмкін.

Мысалы, ТГ-5 төмендегі верньер құрылғысын қарап өтейік.

Өлшемдер дәл өлшеніп алыну үшін верньерлерде лупа қолданылады. Лупа шкала бойымен немесе верньер ортасында жылжып және бір орында орналасқан болады.

ТГ-5 теодолиті лимбасындағы 20’ бөліктердің өлшем дәлдігі 30” дейінгі өлшемдерді алуға болады. Алғашында верньер индекісінің нолі жайласқан орыннан лимбаның кіші штрихынан өлшем алынады. Біздің мысалымызда, 71⁰20’. Кейін верньер шкаласы мен лимба шкаласының түйіскен орнын қараймыз, түйіскен верньердегі штрих санын өлшеп алу керек. 2 суретте бұл көрініс 9’100” құрайды. Лимба мен верньер өлшемдері жинақталып бізге,

71⁰20’+9’100”=71⁰29’00” өлшемді береді.

Верньер металдан жасалынған лимбасы бар бұрыш өлшейтін аспаптарда қолданылады. Верньер құрылымы дәлдік талабына толық жауап береді, себебі, теодолиттің техникалық анықтығы да осы дәлдікпен тағайындалады.

Қазіргі кезеңде металл лимбалы теодолит аспаптарының верньері оптикамен ауыстырылған.

Шкалалы микроскоп

Шкалалы микроскоптар қазіргі дәл және техникалық теодолиттерде қолданады, себебі, оларда өлшем алу бір тараптама болғандықтан. Бағалаушы микроскоппен салыстырғанда шкалалы микроскоп үлкен дәлдікті көрсетіп, бұл дәлдік қосымша шкаланы қолданғандықтан болады. Микроскоп көрінісінде бір мезгілде көлденең және вертикаль лимбаның бөлігін көруге болады (4 сурет). Лимбадан, лимба бөлігіндегі шкаладан өлшемді алуға болады. Мысалы, көлденең дөңгелектегі өлшем 46⁰. енді болса көзімізбен бүтін шкала сандарымен шкаладағы үлестер санын жинақтанымыз дұрыс болады. Біздің мысалымызда: 56^’₁4 немесе 56^’24^”. Соңғы микроскоптағы лимба шкаласындағы көлденең дөңгелектегі өлшем 46⁰56^’24^” тең. Осыған ұқсас жағдайда вертикаль дөңгелектегі өлшем 357⁰25^’30^” тең. Микроскоптың үлкейтіп көрсетуіне байланысты (1,5мм дейін) өлшемдегі дәлдік 0,1 дейін яғни 6^” құрайды. Бөліктердегі шамалар кішірейгенде өлшемнің дәлдігі азаяды.

Бағалаушы микроскоп

Техникалық дәлдікте оптикалық теодолиттерде бағалаушы микроскоп қолданылады. Конструктив түзілісіне қарай микроскоп окуляры бір тұтас дүрбіге немесе дүрбі тұғырына орналасады, кейінгісінде ол айналуға бейімделген. Бағалаушы микроскоптың өлшемдік дәлдігі1’ немесе 30” тең. Бағалаушы микроскоптың құрылысы қарапайым бағалаушыға ұқсас келеді. Дегенмен, лимбаны, ондағы өлшемдерді көзімізге үлкейтіп көрсетуде шыны лимбаның 10’ және одан да кіші бөліктерден өлшем алынады, осыған орай бұл құрылғының микроскоп окулярынан көлденең және вертикаль дөңгелектегі өлшемдерді анық дәлдікпен алуға мүмкіндік береді. ТЗО теодолитінен бағалаушы микроскоптан өлшемдерді алу тәртібімен танысып көрейік.

Микроскоп өлшек индексі келіп тұрған орнынан лимбаның кіші штрих өлшемін аламыз. Біздің мысалымызда көлденең дөңгелектегі өлшем 25⁰40’, және вертикаль дөңгелектегі өлшем 356⁰10’ тең. Кейін минуттың дәлдікке дейін лимбадан өлшемдер алынады, өлшемдердің үйлестігі 8’ және 4’ құрайды. Ақырында толық дәлдіктегі өлшемдер

25⁰40’+8’=25⁰48’

356⁰10’+4’=356⁰14’

Бақылау сұрақтары:

1.Баға беруші микроскоптың әрекет принципі.

2.Верньердің әрекет принципі.

Ұсынылатын әдебиеттер.

1.Б.Н.Кузнецов, И.Ю. Васютинский, Х.К. Ямбаев «Геодезиялық аспаптану»бет [118-122].

2.Методикалық нұсқаулар.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Микроскоптың лупасының көз аясындағы есеп алу түрлерінің құрылымың сызу: верньердің, баға беруші микроскоптың.

№5зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1.Бұрыштарды өлшеудің барлық әдістерімен танысу.

2.Т30, 2Т30М теодолиттерінің экцентриситетін анықтау.

3.Теодолитпен бұрыштарды өлшегендегі дәлдік бағасы.

Теодолит – геодезиялық сеттердегі бұрышты өлшеу, түсіру сеттерінде, теодолиттік түсіру кезінде, қолданбалы геодезиялық өлшеулерде, және магниттік азимутты анықтау үшін қолданылады.

Қолданылып жүрген теодолиттер дәлдігі, есептеу құрылғыларының түрі, горизонталь дөңгелегінің вертикаль осьтері жүйесінің конструкциясы және атқаратын міндеті жағынан әр түрлі текке бөлінеді. Теодолит - алидададағы көлденең шеңбердің деңгейін айырбастау үшін өзін өзі құрастыратын оптикалық компенсатордан құрылған. Ол құрылымды нивелир ретінде, яғни визирлеудің горизонталь сәулесіне қолданады.

Жұмыстың диапазондық температурасы минус 40˚С-дан плюс 50˚С-ге дейін.Теодолит 2Т5КП 2Т5К-ден айырмашылығы көру түтігінің тікелей кескіндеме беруімен жабдықталуы. Тағайындалуы, техникалық мінездемелері, негізгі бөліктерінің құрылымы, және жабдықталу комплекттері екі теодолитке де бірдей.

2Т5К және 2Т5КП теодолиттерінің айрықша ерекшелігі: вертикаль дөңгелектің өздік орналасатын индексі. Ол вертикаль дөңгелекте деңгейді алып тастауға, визирдің горизонталь сәулесімен нивелирлеуге мүмкіндік береді.

2Т5КП теодолиті 2Т5Ктеодолитіне қарағанда көру дүрбісі тура кескінді.

2 cуретте жан қақпақсыз теодолит көрсетілген. Вертикль дөңгелектің есеп алу жүйелері бекітілген плата 7 ұстында төрт бұрандамен бекітілген. Серіппелі асқыштағы өздік орналасатын компенсатордың штангасы 5 кронштейндегі екі винт6 көмегімен орналастырылған. Даланық жұмыстарда ноль орнын юстирлі винт 1

(1-сурет) көмегімен түзетуге болады, осы кезде кронштейнде бекітілген призма 3 вертикаль дөңгелектегі отчетті өзгертіп иіледі.

Дөңгелек формалы компенсатор маятниктегі 2 тыныштандырғыш ұяшығымен 1 тоғысады.

Ұстында горизонталь жазықтығында орналасқан кронштейнде 9 және 11 бұрандаларымен бекітілген горизонталь дөңгелектің есеп алу жүйесінің объективинің екі линзасы бар.

2Т5К және 2Т5КП теодолиттерінде лимбтерден шкалалық микроскоп көмегімен есеп алынады, ол тез және дәл есеп алуға мүмкіндік береді.

Бақылау сұрақтары:

1.Эксцентриситет деген не?

2.Негізгі зерттеулер және тексерулер.

3.Теодолит түрлері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Б.Н.Кузнецов, И.Ю. Васютинский, Х.К. Ямбаев «Геодезиялық аспаптану»бет [208-213]

2. Әдістемелік нұсқаулар «Теодолитті зерттеу»

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1.Теодолит түрлері.

№ 6.Зертханалық жұмыс

Жұмыстың орындау тәртібі:

1. Нивелир түрлері.

2. Нивелирдің негізгі аспаптық қателері және оны зерттеу.

3. Нивелирлік рейкалар.

Нивелерлеу және нивелирлер туралы жалпы мәліметтер. Нивелирлер жіктемелері. Мемлекеттік стандартқа бейімделген нивелир типтері және олардың негізгі параметрлері. Деңгейлі нивелирлер. Элевацион винтері бар нивелирлер. Өзінде көздеу сызығын ұстаушы нивелирлер, олардағы компенсаторлар түрлері. Еңіс көздеуші жарықпен жұмыс істеуші нивелирлер. Нивелирлерді тексеру және зерттеу. Нивелир рейкалары.

Оқулықтар: (1) 247-280б; (2) 270-303б.

Студент, тақырыпты үйренуде, нивелир құрылғысы дүзілісіне, оны тексеруге өзінің назарын қаратып, компенсатордың әрекетін үйреніп, олардың өзінде көздеу сызығын ұстаушы нивелирлерде қолданылатынын есте сақтай білуі қажет.

Бақылау сұрақтары:

1. Нивелирдің негізгі сипаттамалары және оның классификациясы.

2. Рейкалардың түрлері.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. П.Н.Кузнецов, И.Ю.Васютинский, Х.К.Ямбаев «Геодезиялық аспаптану» (247-274)-бет.

2. Әдістемелік нұсқаулар «Исследование нивелира»

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Нивелирдің тексермесі мен зерттемесі.

2. Көлбеу визирлеу сәулесі бар нивелирлерге қысқаша сипаттама беру.

Зертханалық жұмыс № 7

Жұмыстың орындау тәртібі:

1. Теодолитті – тахеометрді және кипрегельді – автоматтарды зерттеу.

2. Тахеометр мен кипрегельдің тексермелері мен зерттеулері.

Тахеометр және кипрегельдер жіктерімен қолдану орындары. Нанограммалы аспаптар, есептеу принциптері. Авторедукциялы тахеометрлер. Ішкі базисті тахеометрлер.

Бұл тақырыпты үйренуде, студент, қазіргі таңдағы тахеомер-автомат туралы толық көріністі мәлімет алумен қатар, аспаптың мүмкіндігі және ерекшелігін үйрену қажет. Құрылғыны меңгеріп, тахеометр және кипрегель-автоматпен жұмыс орындаудағы әрекеттерді үйрену керек.

1. Есеп. Оптикалық микрометрдегі көрініс параллель орын ауыстыру берілген шамасын жазық параллель пластинка көмегімен орындалады. Пластинка қалыңдығы d=20мм болғанда пластинканың бұрылу бұрышын анықтау. Шынының сыну көрсеткіші n.

2.Есеп. 1 есептегі оптикалық микрометрдегі пластинка (жазық параллель) қалыңдығын табың, егер пластинка бұрыш жасап бұрылса.

3.Есеп. Оптикалық микрометрдегі оптикалық сыналардың төбесіндгі бұрыштар болғанда, берілген орын ауыстыруды және сыну көрсеткіші n-дегі оптикалық сыналар арасындағы ажыралу анықтаң.

4. Есеп. 3 есептегі оптикалық микрометрдегі сыналар төбесіндегі бұрыштарды, сыналар арасындағы ажыралу =30мм анықтаң.

2.Тапсырма. Шкалалы микроскопқа ие болған бұрыш өлшеуші аспаптың рен қатесі - 48^»» тең, ал бір тарапты оптикалық микрометрде +12, екі тарапты оптикалық микрометрде +1^!!,2. Қателер барлық шкалаға берілген.

өлшемдегі рендегі түзетуді анықтаң:

• шкалалы микроскоптың, шкала бөліктері 60 және шкала бөлігінің бағасы 60^, (өлшеу дәлдігі 6^»);

• бір тарапты оптикалық микрометрдің шкала бөліктері 120, лимба бөлігі бағасы -20^», шкала бөлігі бағасы -10^» (өлшеу дәлдігі 1^»);

• екі тарапты оптикалық микрометрдің шкала бөліктері 600, лимба бөлігі 20^», шкала бөлігі бағасы 1^» (өлшеу дәлдігі 0^»,1) үшін.

өлшеудегі градус саны мына формулаларда анықталады:

⁰=100⁰+ N⁰.

өлшеудегі минут саны анықталады:

¹=

өлшеудегі секунд саны анықталады:

=

Секундтың оннан бір бөлігі:

^11/10=

¹, ¹¹, ^11\10сандары бүтін санға дейін дөңгелектенеді, санақ табылады:

= ⁰+ ¹+ ¹¹+ ^11\10.

Әрбір есептеудегі өлшеудің түзетуі, өлшеу құрылғысына берілген шамасына қарай дөңгелектенеді.

Бақылау сұрақтары:

1. Тахеометр мен кипрегельдің түрлері.

2. Тахеометр мен кипрегельдің тексермелері мен зерттеулері.

3. Тахеометр және кипрегельдің жұмыстық мақсаты.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. П.Н.Кузнецов, И.Ю.Васютинский, Х.К.Ямбаев “ Геодезиялық аспаптану» (320-331)-бет.

2.Б.Д.Федоров «Маркшейдерско – геодезические приборы и инбетументы».

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Тахеометрдің негізгі тексермелері.

2. Кипрегельдің тексермелері.

№8 зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1.Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.

2. Құрылымын зерттеумен танысу.

3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.

4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.

Бір тарапты оптикалық микрометр

Дәл бұрыштарды өлшейтін аспаптарда қолданады. Оптикалық микрометр құрылым негізінен оптикалық сныа, жазық параллельді пластина және линзалы болып бөлінеді. Атап өтілген оптикалық бөлшектер лимба бөлікшесінің көріністегі орнын өзгертумен орындалады. Орнын өзгерту, лимба штрихының нүктесімен үйлескенге дейінгі жағдайда орындалады, яғни өзгерту өлшемнің бөлшек үлесі мөлшерінде болады. Лимбаның толық бөлік саны басқа бейімделген өлшемдік құрылымдарға ұқсас болып келеді (5 сурет). Оптикалық микрометр шкаласы микроскоп окулярында көрініс береді. Орын өзгерту арнайы оптикалық микрометрдің арнайы бөлекше көмегімен орындалып, орын өзгертуде сына немесе линза немесе жазық параллель пластина қатысады.

Лимба бөлігімен индексті үйлестіріп, орын өзгертуді орындағанымызда, біз көлденең және вертикаль дөңгелектерден өлшемдерді жеке алуға болады. Біздің мысалымызда вертикаль дөңгелектегі жинақтың өлшем 184⁰20^’ және оптикалық микрометрдегі өлшем 5^’34”, ақырғы жинақталған өлшем болса 184⁰25’34” тең.

Мысалымыздағы өлшемдегі дәлдік 1” құрайды.

Екі тарапты оптикалық микрометр

Екі тарапты оптикалық микрометрлер дәл және жоғары дәлдіктегі оптикалық теодолиттерде қолданады.

Өлшем құрылымындағы көріністер диаметриаль көріністе лимба штрихтарының қарама-қарсысында жайласады. Мұндай көрініс көмегінде алидада мен өлшем индексіндегі эксцентриттеткі қателерді болдырмауға әсерін береді. Бір тарапты, екі тарапты оптикалық микрометрлер сыналы оптикалық, линзалы және жазық параллельді болып бөлінеді. Көріністе бірде көлденең және бірде вертикаль дөңгелек көз алдымызда тұрады. Осы көріністерді бөліп тұру үшін арнайы түстегі беріліс тетігі болады. Бұдан басқа көлденең лимба штрихын үйлестіруде үлкен дәлдік болу үшін штрихтар еселеніп көрінеді. Оптикалық микрометрден өлшемдерді қабылдағанда лимба бөлігіндегі қарама-қарсы штрихтар үйлестіріледі (6 сурет). Өлшем алуда лимбадағы жоғарғы штрихтардан сандық мәнісі алынады, себебі, жоғарыдағы лимба шкаласы төменгі шкаламен сәйкес келеді, сондай-ақ олардың айырмасы 180⁰ құрайды. Өлшемнің мөлшері болып лимба шкаласының еселенген бөліктер бағасы немесе еселенген лимба бөлігінің жартысы алынады. Мысалы; лимбадағы жоғарғы өлшем 57⁰50’, төменгі өлшем 57⁰40’. Оптикалық микрометр шкаласы өлшемнің жетіспей қалған бөлігін береді. Толық өлшем 57⁰57’34.5”, өлшем дәлдігі 0”.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрамына не кіреді?

2.Аспаптың негізгі түсініктері.

3.Құрылымын зерттеу.

4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.

5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.

Ұсынылатын әдебиет

1. Әдістемелік нұсқа.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.

№9зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.

2. Құрылымын зерттеумен танысу.

3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.

4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.

Оптикалық қашықтық өлшеуіштерінің жіктелулері. Параллакт бұрыш пен базисті өлшеу прициптері. Қашықтық өлшеуіштерге тиісті мемлекеттік стандарт, жалпы техникалық жағдайлар. Жіпті қашықтық өлшеуіштер. Екі көріністі қашықтық өлшеуіштер. Тұрақты базисте және өзгермелі параллакт бұрышқа ие, тағы да тұрақты параллакт бұрышы жеке өзгермелі базиске ие қашықтық өлшеуіштер. Ішкі базисті қашықтық өлшеуіштер. Авторедукциялы қашықтық өлшеуіштер. Қазіргі таңдағы қашықтық өлщеуіштердегі маркалар (белгілер), олардың негізгі сипаттары.Оқулықтар: (1) 147-185б; (2) 189-231б.

Осы тақырыптағы теориялық материалды үйренуде, студент, оптикалық қашықтық өлшеуіштердің конструкциясында және оптикалық қашықтық өлшеуіштердің типтеріне арналған негізгі принциптерін үйрену қажет. Ол, жеке орында, өзбетінше қашықтық өлшеуіштердің әртүрлі типінде жұмыс жасай алуы керек.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрамына не кіреді?

2.Аспаптың негізгі түсініктері.

3.Құрылымын зерттеу.

4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.

5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.

Ұсынылатын әдебиет

1. Әдістемелік нұсқа.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.

№10зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.

2. Құрылымын зерттеумен танысу.

3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.

4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.

Электронды тахеометр туралы жалпы мәліметтер.

Электронды тахеометр деп теодолит және жарық қашықтық өлшеуіштен құралған құрылғы. Қазіргі тахеометрлердің ажырамас бөлігі – микроЭЕМ, ол арқылы өлшеу процесін автоматтандырып, ұзақ есептеулерден арылуға болады. Электронды тахеометр арқылы автоматтандырылған геодезиялық комплекс құруға болады: Тахеометр – ақпарат тіркегіш - өзгерткіш – ЭЕМ – картасалғыш. Осылайша бақылаушы, оператор, есептегіш адамдардың қателігін азайтып, геодезиялық есептеулердің соңғы өнімі – карта және пландарды автоматты түрде салуға болады.

Электронды тахеометр 2 түрге бөлінеді: бұрыш өлшегіш дөңгелектің мәнің тікелей алатын және автоматты турде алатын электронды тахеометрлер. Бірінші жағдайда алынған бұрыштың мәндері есептегіш құрылғыға пернетақта арқылы енгізіледі, ал екінші жағдайда есептеу мәні экран бетіне шығып, микро-ЭЕМ-нің жадында сақталады. Арақашықтықтардың мәні автоматты түрде есептеледі.

Төменде екі түрлі электронды тахеометрлер қарастырылады. Жай тахеометр Та5 және автоматты тахеометр Та3.

2.Та5 электронды тахеометрінің сипаттамасы

Бұрыш өлшеудің ОКҚ:
Горизонталь	1,8 мгон (6)
Вертикаль	3,5 мгон (11)
Вертикаль бұрыштарды өлшеу диапазоны	- 40° - +40°
Қашықтық өлшеу диапазоны, м	0,5 – 3000
Өлшенген арақашықтықтардың ОКҚ, мм	20
Пайдаланатын қуаты, Вт	10
Ток көзінің кернеуі, В	6,5 – 8,5
Экрандағы кіші разрядтың бірлік құны:
Бұрыштық өлшеулер үшін	0,1 мгон
Сызықтық өлшеулер үшін, мм	1
Көру дүрбісі:
Ұлғайтқыштығы	25
Көру алаңының бұрышы	1°30
Визирлеу шектері, м	5 м-ден - 
Бейнелеуі	Түзу
Есептеу тетігі:
Лимбтің құн бөлігі, гон	1
Микроскоп шкаласының құн бөлігі, мгон	10
Бұрыш өлшеу дөңгелектерінің есептеу қателіктері, мгон	2
Өздігінен құрылатын вертикаль дөңгелек индексі:
Компенсатордың жұмыс диапазоны	3
Компенсация қателігі	2
Деңгейлер:
Деңгейлердің бөлік құны
Горизонталь дөңгелек алидадасы	30
Шағылыстырғыш	30
Вехалар	10
Оптикалық центрир:
Ұлғайтқыштығы, крат	2,5
Көру алаңының бұрышы	4°30
Визирлеу шектері, м	0,6 м - 
Массасы, кг
Тахеометр	7,4
Кішкентай шағылыстырғыш	1,4
Үлкен шағылыстырғыш	3
Тіреуіш	0,7
Тоқ көзі	3,2
Тоқ жинағыш құрылғы	3,5
Вехалар	1,0
Штатив	5,5
Қораптағы тахеометр	4,9
Габариттік өлшемдер, мм
Тахеометр, мм	295*166*348
Тахеометр қорабы, мм	345*215*449
Тоқ көзі, мм	300*80*150
Горизонталь осьтің жер бетінен биіктігі, мм	240

Та5 электронды тахеометрі бұрыштар мен қашықтықтарды өлшеуде, топографиялық түсірістегі жер беті нүктелерінің координаталарының өсімшелерін анықтауда, геодезиялық тораптарды жиілетуде, қолданбалы геодезиядағы өлшеу жұмыстарында пайдаланады. Тахеометрдің үлкен және кіші шағылғыштары, штативтары, вехалары, ток көзін тасымалдауға арналған амортизациялық жәшігі, тіреуіш, ток жинағыш құрылғысы бар. Тахеометрдің бұрыш өлшеу бөлігі - вертикаль дөңгелектің өздігінен орналасатын индексі бар, шкалалы оптикалық теодолит. Бұрыш өлшеу дөңгелегі көрсеткішінің микроскоп арқылы алынған мәні пернетақта көмегімен микроЭЕМ жадына енгізіледі. Тахеометрдің қашықтық өлшеуіш бөлігінде импульсті тәсілмен қашықтық өлшейтін құрал пайдаланады. Жарық көзі ретінде галий арсенидінен жасалған светодиод қашықтықтың да мәні экран бетіне жазылады.

МикроЭЕМ-ға келесі мәндер енгізіледі: бұрыштардың мәні, ауа-райына байланысты түзетпелер, зенит орны және т.б. Пернетақтада басылған арақашықтықтардың мәні де микроЭЕМ жадында автоматты түрде сақталады. Берілген бақғдарлама бойынша жүргізілген есептеулерде, экран бетіне мына мәліметтер шығады: горизонталь өсімшелер, дирекциондық бұрыштар, координата өсімшелері.

Тахеометрдің бұрыш өлшеу бөлігі - ТаН номограммды тахеометр бойынша, ал қашықтық өлшеу бөлігі СТ5 жарыққашықтық өлшеуіш бойынша жасалған.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрамына не кіреді?

2.Аспаптың негізгі түсініктері.

3.Құрылымын зерттеу.

4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.

5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.

Ұсынылатын әдебиет

1. Әдістемелік нұсқа.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.

№11зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.

2. Құрылымын зерттеумен танысу.

3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.

4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.

Блеск» СТ5 жарыққашықтықөлшеуішінің құрылысы, оптикалық жүйесі және техникалық мінездемесімен танысу;

- СТ5 комплектісінің шағылдырғыштар құрылысы және құрал-жабдықтарымен танысу;

- жарыққашықтықөлшеуіштің пайдалану ерекшеліктері, тексерулері және түзетпелерімен танысу;

- жергілікті жердегі арақашықтықтарды өлшеумен танысу;

- кездесетін ақаулармен және оларды жоюмен танысу.

1. Жарыққашықтықөлшеуішті суреттеу

СТ5 аспабының техникалық мінездемесі

Арақашықтықты өлшеудегі орта квадраттық қателік, мм 10+5*10-6D

Өлшенетін арақашықтықтардың диапазоны, м

6 призмалы шағылдырғышпен 0.2 - 3000

18 призмалы шағылдырғышпен 5000-ға дейін

Өлшенетін сызық ылдилығының шекті бұрышы ±22˚

Көру дүрбісі:

Ұлғаюы, крат 12

Көру алаңының бұрышы 3˚

Фокустау шегі 15 м - ∞

Кескіні тура

Жарыққашықтықөлшеуіштің оптикалық центрирі:

Ұлғаюы, крат 2.5

Фокустау шегі 0.6 м - ∞

Жарыққашықтықөлшеуіш деңгейінің бөлу құны 30″

Орташа қолданылмалы қуаттылығы, Вт 5

Сандық табло кіші разрядының бағалау бірлігі, мм 1

Үлкен шағылдырғыш:

Трипель-призманың саны 6

Шағылдырғыштағы трипель-призманың және оның тіреулерінің саны 18

Оптикалық центрирдің ұлғаюы, крат 2.3

Көру алаңының бұрышы 5˚

Фокустау шегі 0.8 – 6м

Деңгейдің бөлік құны 2 және 10

Ток көзі:

Шығу кернеуі, В: бастапқы 8.5

соңғы 6

Токтың 1А разрядтағы және 20˚С температурадағы сыйымдылығы, А*ч

аз емес 11

Сыйымдылықтың мүмкіндік кішіреюі, %

+5 және +35˚С температурада 10

+50˚С 20

-30˚С 40

Массасы, кг

жарыққашықтықөлшеуіштің 4.5

негіздеуісіз жарыққашықтықөлшеуіштің 3.8

үлкен шағылдырғыштың (6 призмасымен) 1.8

кіші шағылдырғыштың 0.5

тұғырдың 0.7

ток көзінің 3.6

қорапшадағы жарыққашықтықөлшеуіштің 10

Габариттік өлшемдер, мм:

жарыққашықтықөлшеуіштің 230*255*290

үлкен шағылдырғыштың 60*170*320

кіші шағылдырғыштың 60*100*250

ток көзінің 300*310*340

жарыққашықтықөлшеуіш қорапшасының 335*310*340

Тұғырықтың тіреу жазықтығы мен тұғырықтың көтергіш винттерінің орташа жағдайындағы жарыққашықтықөлшеуіштің горизонталь айналу осі арасындағы арақашықтық 205 мм-ге тең.

Жарыққашықтықөлшеуішті теодолитке орнатқан кездегі теодолиттің горизонталь осі мен жарыққашықтықөлшеуіштің горизонталь осі арасындағы арақашықтық 142 мм-ге тең.

«Блеск» жарыққашықтықөлшеуішінің ирженерлік-геодезиялық жұмыс кезінде геодезиялық торларды бөлу және жақындастыру арқылы полигонометриялық жүрістерді анықтау үшін арналған.

Комплектте жарыққашықтықөлшеуіштен басқа қосымша тіреулері бар 2 үлкен шағылдырғыш, кіші шағылдырғыш, тіреуіштер, ток көзі, разрядты-зарядты құрылғы,

1-сурет. «Блеск» СТ5 жарыққашықтықөлшеуіші

1 – жоғарғы қақпақ, 2 – көру дүрбісі, 3 – объектив, 4 – корпус, 5,9 – разъем, 6 – тұғырлар, 7 – табаны, 8 – винт, 10 – төмеңгі қақпақ, 11 – бақылау аспабы, 12 – беттік панель, 13 – сандық табло, 14,17 – қосқыштар, 15,20 – бағыттау винттері, 16,19 – бекітпе, 18,26 – рукаяткалар, 21 – центрирдің окулярлы бөлігі, 22 – деңгей, 23 – деңгей винттері, 24 – микротелефон, 25 – жанындағы қақпақ

оптикалық центрирлер, белгілер, штативтер, барометр, термометр, қорапшалар, жинап алынатын қораптары, кабельдер және т.б. кіреді.

Жарыққашықтықөлшеуішті біруақытта бұрыштар мен арақашықтықтарды өлшеу үшін 2Т және 3Т теодолиттеріне орнатуға болады.

Жарыққашықтықөлшеуіш импульсті жарыққашықтықөлшеуіштерге қатысты болады. Өлшеу нәтижесі цифрлық таблодан шығады.Сәулеленудің көзі болып сәулеленудің толқын ұзындығы 0.86 мкм болатын жартылайөткізгішті лазерлі диод табылады. СТ5 жарыққашықтықөлшеуішінің структуралық схемасы 2-суретте көрсетілген. Өлшеу жұмыстары 2 жиілікте орындалады: fM1 = 14985.5 кГц және fM2 = 149.855 кГц. Соған байланысты біріншісі дәл өлшеу үшін 10м шамасында қолданылады, ал екіншісі қосымша ретінде шамамен 1 км-дей болады. Қабылданған сигналды өзгерту үшін сәйкесінше төмен жиілікті импульстер жиілігі қолданылады: fr1 = 14984 кГц және fr2 = 149.84 кГц. Гетеродинді өзгертулер нәтижесінде төмен жиілікті импульстер тіреу және сигналдық каналдарда мынадай болады: F01 = fc = 1498.55 Гц және F02 = fc2 = 14.985 Гц. Уақытша аралық өлшемдер үшін алынған толтыру импульстерінің қолдану жиілігі fтол = 7492.75 кГц.

2-сурет. СТ5 жарыққашықтықөлшеуішінің структуралық схемасы

1 – беруші генератор, 2 – жиілікті бөлгіш, 3, 13, 20 – коммутаторлар, 4 – күшейткіш-құрастырғыш, 5 – лазерлі диод, 6 – сәулеленудің тұрақтандыру құрылғысы, 7 – бипризма, 8 – объектив, 9 – шағылдырғыш, 10 – фотоэлектронды көбейткіш(ФЭК), 11 – қосымша генератор, 12 – гетеродинді жиіліктің бөлгіші, 14 – гетеродинді жиіліктің күшейткіш-құрастырғышы, 15 – кідіріс схемасы, 16 – төмен жиілікті фильтр, 17 – күшейткіш, 18 – түзету схемасы, 19 – есеп түйіні, 21 – қоспа(смеситель), 22 – фазалық детектор, 23 – сандық табло, 24 – ОКЗ–АРАҚАШЫҚТЫҚ қосқышының түйіні, 25 – микротелефон, 26 – жоғарғы вольтті ток көзі.

Беруші генераторда 1с жиілікпен fM1 амплитуда бойында өзгерген коммутатор 3 арқылы импульстер күшейткіш-құрастырғышына 4 беріледі де, құрастыру жиілігінің импульстері түрінде лазерлі диодқа 5 өтеді. Тұрақтандыру құрылғысы лазерлі сәулелену қуаттылығымен басқарылады. Призманың 7 шетінен шағылысқан сәулеленген жарық импульсі объективке бағытталады да, параллельді шоғыр күйінде шағылдырғышқа дейін өтіп, қайтіп келеді. Объектив ФЭК 10 фотокатодының экранына шағылысқан сәулелер шоғырын фокустайды. Қабылданған өзгерген сәуле ФЭК-те электрлік импульске өтеді де, көмекші төменгі жиіліктің fr1 кернеуінің импульстерінің ФЭК электрод өзгергішіне беріліуінің арқасында төмеңгі жиілікті fc1 енрнеудің импульстері қайта құрылып ол төмеңгі жиілікті фильтр 16, күшейткіш-шектегіш 17 арқылы тұрақты түзетпе 18 түзету схемасына, содан кейін есептік түйінге 19 енгізіледі. Қосымша жиіліктің fr1 кернеу импульстері тізбектің шығар жерінде құрылады: қосымша генератор 11, коммутатор13, импульстердің күшейткіш-құрастырғышы 14. Сигналды импульстермен бірге есеп түйініне масштабты жиілікті кернеуден құралған зерттеу жиіліктен, қосымша жиілікті гетеродин – қосымша генеретордан және де зерттеу жиіліктің толтыру fтол импульстерінен тұратын тіреу импульстері беріледі. Тіреу импульсі мен сигналды импульс арасындағы уақыт аралығы осы аралықта жатқан толтыру импульстер санын анықтау арқылы өлшенеді. Қосымша генератордың жиілік тұрақтылығы жиіліктің фазалық автоқұру жүйесі арқылы іске асырылады. Масштабты жиілік fM2 қосымша жиілік fr2 және толтыру жиілігі fтол жиілік бөліктері fМ1 және жиіліктің декадты бөлшектері fr1 арқылы алынады. Масштабты жиіліктердің коммутациясы мен оларға байланысты қосымша генератордың жиіліктері және де ОКЗ – арақашықтығы 24 ауыстырып қосу құрылғысын басқару есептеу түйіні 19 арқылы іске асырылады. Әрбір жиіліктегі fM1 және f M2 «арақашықтық» және ОКЗ-дағы есеп беру айырмашылығы көрсетіледі. Түзету үлгісіндегі потенциометрге тұрақты түзетпенің нольдік мағынасы орнатылады. Есептеу түйіні әрбір масштабты жиілікте өлшеу нәтижесін өңдейді, соңғы нәтижені есептеп шығарады және цифрлы табло жинаушыға анықтама береді. Таблодағы өлшеу нәтижесінің жарық түсіру бастауы микротелефонның дауысты сигналы арқылы шығарылады. Шағылдырғыштан шағылыстырушы сигналдың көрінуі де, орнатылған шектен төмен ток көзі кернеуінің азаюы да дыбыстық сигналмен білінеді. Шағылдырғышқа дәл қарау бағыттау аспабының көрсеткіші арқылы шығарылады. Жарыққашықтықөлшеу схемасының барлық қуат алуы (питание) стабилизатор арқылы жүргізіледі. (ВИП-БТАҚ). Іздеу мен шағылысқа бағыттау кезіндегі қолдану күшін азайту үшін жиілікті бөлу көзі мен есептеу торабы сөндіріледі. Сәуле таратушыға бұл кезде кернеу жеке генератордан беріледі. Өлшеу мен бұру (новодение) кестесіндегі (режим) сигнал деңгейі әрбір режимнің күшею коэфицентін таңдаумен теңеледі. Сигналдың деңгейін жалпы реттеу «Сигнал» резисторы арқылы жүргізіледі. Есептеу кезінде табло индикаторы сөнеді, есептеу процессі таблоның оң жағындағы жыпылықтап тұрған жарықпен анықталады.

Бақылау режимінде ату құралы көрсеткіші бойынша тоқ беру көзінің кернеуі бағаланады. Ал сандық таблодан кварцтық резонатор жиілігінің температуралық өзгеруін есепке алатын түзету коэффиценті анықтайтын көрсеткішін алады. СТ5 жарықпен қашықтықты өлшеуіште ақпаратты жинақтаушыға қосылу мүмкіндігі бар. Қорытындыны жинақтаушыға жазу кезінде есепті блоктағы кезекті қорытындының есептеу циклын есептеу блогында автоматты түрде блокталып қалады, ол бірдей бөгеттердің болмауын қамтамасыз етеді және жазудың дұрыстығын қамтамасыз етеді.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрамына не кіреді?

2.Аспаптың негізгі түсініктері.

3.Құрылымын зерттеу.

4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.

5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.

Ұсынылатын әдебиет

1. Әдістемелік нұсқа.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.

№12зертханалық жұмыс

Жұмысты орындау тәртібі:

1. Түсініктемесі мен құрамын зерттеу.

2. Құрылымын зерттеумен танысу.

3. Аспаптың тексермесі мен түзету еңгізуін тексеру.

4. Ұзындық өлшеудің әдістемесін және бағдарлауын түсіну.

Жарық қашықтық өлшеуші мен қашықтық өлшегендегі ұстанымдар

Жарық қашықтық өлшеуші, қашықтықты өлшеуде жарықтың атмосферадағы тұрақты таралу тездігінің жоғарғы көрсеткішіне негізделген. Жарық С туындысы және оның таралу t уақытындағы жол ұзындығымен анықталады. Қашықтықты өлшеуде жарық өзінің таралу S жолды екі рет басып өтеді: жарық берушіден, жарық қайтарғышқа және жарық қайтарғыштан жарық берушіге дейінгі жол – бұл қашықтық S төмендегі формулада анықталады:

(1)

Жарық қашықтық өлшеушілер, жарық шығару сипаттамасына байланысты импульстік (үзілмелі жарық шығару) болып бөлінеді.

Қабылданған әдістегі қашықтықты өлшегенде, жарықтың таралу уақытын дәл анықтау жетіспеушілікке алып келеді, сондықтан фазалық жарық қашықтық өлшеуіштерде уақыт өлшеуде жанама әдіс қолданады:

(2)

бұл жерде, - белгі беру тербелісінің фазасы;

f – тербеліс жиілігі.

(1) және (2) формулалар негізінде

фазалық жарық қашықтық өлшеуіштерде бекітілген жиіліктермен қабылданған және жіберілген тербелістегі фаза айырмаларын өлшейді. Осы жағдайда өлшенуге тиісті болған сызық қашықтықты мына формулада анықталады:

бұл жерде, - f жиіліктегі толқын ұзындығы;

N+ - толық цикльдағы (N) және цикл ( ) үлесіндегі фазалар айырмасы.

мөлшерін радиотехникадағы белгілі әдістермен өлшейді, ал циклдағы фазаның толық N санын, жиіліктегі үш белгілі өлшенген мәліметтермен есептейді.

Бақылау сұрақтары:

1.Құрамына не кіреді?

2.Аспаптың негізгі түсініктері.

3.Құрылымын зерттеу.

4.Тексерме тәртібі және түзету енгізу.

5.Ұзындық өлшемін алу әдісі немен түсіндіріледі.

Ұсынылатын әдебиет

1. Әдістемелік нұсқа.

СӨЖ арналған бақылау тапсырмалары [1, 2]

1. Өлшем алу журналын өңдеу және ұзындық өлшеу.