8. Тақырып. Теодолиттер. (4 сағат)

Лекция жоспары:

1. Жаңа теодолиттер туралы жалпы түсінік

2. Техникалық дәлдіктегі теодолиттер, қалыпты дәлдікті және жоғары дәлдікті

3. Теодолиттердің басқы аспаптық қателіктері және оларды зерттеу

«ТЕОДОЛИТТЕР» ЖАҢА МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТ

1963ж., дәлелденген «Теодолиттер» мемлекеттік стандарты. (СССР) МЕСТ 10529-63, 1/1 1965ж. бастап жұмыс істейді, 4 топқа қосылатын келесі теодолиттердің шығарылуы:

I топ: 1 және 2 класты триангуляциялауға және полигонометриялауға арналған оптикалық жоғары дәлдікті теодолиттер, олар 0,5 және 1 орта квадраттық қателікпен горизонталь бұрыштардың өлшемін алуға мүмкіндік береді. Бұл топтағы теодолиттер ТО5 және Т1 деп белгіленеді.

II топ: 3 және 4 класты триангуляциялауға және полигонометриялауға арналған оптикалық теодолиттер, олар 2 орта квадраттық қателікпен горизонталь бұрыштардың өлшемін алуға мүмкіндік береді. Теодолиттер Т2 белгісіне ие.

III топ: 1 және 2 разрядты полигонометриялауға және аналитикалық торларға арналған оптикалық дәлдікті теодолиттер, олар 5 және 10 орта квадраттық қателікпен горизонталь бұрыштардың өлшемін алуға мүмкіндік береді. Бұл теодолиттер сәйкесінше Т5 және Т10 деп белгіленеді.

III топ: теодолиттік және тахеометриялық жүрістерге, жер бетінде және жер астындағы маркшейдерлік жұмыстарға арналған техникалық дәлдікті (оптикалық) теодолиттер, 15, 20 және 30 орта квадраттық қателікпен горизонталь бұрыштарды өлшеуге мүмкіндік береді. Бұл теодолиттер Т15, Т20 және Т30 белгілеріне ие. Қазіргі уақытта СССР-де МЕСТ-ке сәйкес теодолиттер шығарылған және олардың сериялық дайдығы жүргізілуде.

2. Теодолиттерді зерттеу

2.1. Сыртқы тексеріс және сыннан өткізу.

Сыртқы тексеріс және теодолиттің қозғалмалы бөліктерін сыннан өткізу ұқсастықпен өндіріледі п.п. 1.2 және 1.3.

2.2. Көру дүрбісін зерттеу

Көру дүрбісін зерттеу үшін анықтама арқылы оның конбетукциясымен танысу керек [4]. Отчеттық мәтінде әрбір студент оған берілген теодолиттің дүрбісінің принциптік құрылысының үлгісін салу керек.

2.2.1. Көру дүрбісінің ұлғаюын анықтау

Көру дүрбісінің ұлғаюы көру диаметрінің қарашығының шығу қарашығына қатынасы арқылы анықталады. Кіру қарашығының өлшемін 0,1 мм-ге дейінгі дәлдікпен жасау керек. Көптеген жаңа көру дүрбілерінде ішкі диаметрі штангенциркуль көмегімен өлшенетін кіру қарашығы болып обьективтің оправасы болады.

Егер дүрбінің құрылысы белгісіз болса (ішкі аппретуралық диафрагма орнатылуы мүмкін), онда дүрбінің үлкеюін анықтау үшін обьективке қатты қағаздан жасалған саңылауның диаметрі 10мм дифрагма таңылады, ОВХ=10мм және шығу қарашығының сәйкесінше диаграммасын өлшейді.

2.2.2. Дүрбінің көз аясы

Нақты, жақсы көрінетін алыстатылған визирлік бағыт таңдап алынады. Оған диаметрлі қарама – қарсы шетімен көз аясы енгізіледі және лимб бойынша отчет алынады. Отчеттардың айырмашылығы дүрбінің көз аясының бұрышы болып табылады. Дүрбінің көз аясының бұрышын далалық диафрагма шектеуді (тор сызығының тіреуіші).

2.2.3. Дүрбінің рұқсат ету қабілеттілігі

Лабораториялық жағдайларда дүрбінің рұқсат ету қабілеттілігі коллиматордың окуляры орнына орнатылған мираны қарастыру кезінде ұзын фокусты коллиматорда (1=1000мм және жоғары) анықталады. Мира өзінен шыны пластиканы түсіндіреді, оған үлкен дәлдікпен ақ және қара тең көлемді штрихтар тобы енгізілген. [4]. Көршілес қара штрихтардың центрлерінің арасында бұрыштық ара – қашықтық мирада әрбір топ үшін жазылған. Объектив коллиматор арқылы теодолиттің дүрбісінің көз аясының центрінде мираны қарастырғанда, барлық бағыттың штрихтары қай бағытта (ең аз бұрыштық ара - қашықтықпен) көрінетініңанықтауға болады. Осы топтың бұрыштық ара – қашықтығы дүрбінің рұқсат ету қабілеттілігі болып табылады. Одан кейін дүрбінің көз аясындағы шеткі бөліктерінің вертикальды және горизонтальды диаметрі бойынша рұқсат ету күші анықталады.