Биржалық тауарлар Биржалық тауар ұғымы және оның құрамы

Биржалық тауар деген биржалық сауданың объектісі болатын тауар, яғни ол – биржалық саудада сатылатын және сатып алынатын тауар. Өндірілген кез-келген тауар биржалық саудаға түспейді. Сонда ол қандай тауар? Ол – ілгерілекте айтып кеткендей биржалық сауданың ерекше белгілеріне және талаптарына сай келетін тауар.

Біріншіден, биржалық саудаға тауардың нақ өзі түспейді. Олай болса, биржада сатылатын және сатып алынатын тауар стандартқа сай болуы тиіс, яғни сапасы және тағы басқа параметрі бойынша арнайы заң талаптарына сай болуы керек. Биржалық тауардың стандартталуы деген белгілі бір тауарлар түрі мен тобының шеңберінде тауарлардың өзара бірін-бірі алмастыруы.

Екіншіден, биржаға тауарлардың ірі партиясы саудаға түсіріледі. Ол деген биржалық тауар көпшілікке арналғандығымен сипатталады, яғни көптеген өндірушілер тауарларын үлкен көлемде және тұтынушылардың көптеген тобына арнап шығарады.

Үшіншіден, биржалық сауда тауарға еркін баға белгілеумен сипатталады. Сондықтан биржалық тауарларға сұраныс пен ұсынысқа және бәсекелестікке сай бағасы еркін кесілген тауарлар ғана жатады.

Әлемдік парктикада кездесетін биржалық тауарлардың негізгі кластары мыналар:

заттық (материалдық) тауарлар;

бағалы қағаздар;

шетелдік валюталар.

Егер аталған әрбір тауар класын таратып айтсақ жоғарыда көрсетілген талаптарға сай, яғни көпшілікке арналған, стандартты және өзара алмастырылатын, сондай-ақ бағасы еркін қалыптасатын тауарлар ғана биржалық сауданың объектісі бола алады.

Биржалық сауданың қазіргі кезде кең дамуына байланысты биржалық тауарлардың тізімі күрделеніп бірінші кезекте бағалы қағаздар класы көбейе түсуде. Биржалық тауарлардың негізгі кластарының тізімі қор нарығындағы индекстерге фьючерстік шарттардың және фьючерстік проценттің пайда болуына байланысы екіге өсті, атап айтқанда, биржалық бағалардың құрама индекстері және мемлекеттік облигациялар бойынша проценттік ставкалар. Алайда, айта кететін жәйт, баға индекстері және проценттік ставкалармен биржалық сауда технологиясының басқа туынды құралдармен болатын биржалық сауданың технологиясынан ешқандай өзгешелігі жоқ. Сондықтан бұдан былай жоғарыда көрсетілген биржалық тауарлардың негізгі үш класы – заттық тауарлар, бағалы қағаздар, шетелдік валюта туралы таратып айтылады.

Тауар биржасының биржалық тауарларының сипаттамасы

Тауар биржасының объектісі – заттық (материалдық) тауар, немесе тауардың өзі. Биржалық тауарларды бейнелейтін белгілер:

өндіру мен тұтынудың көптігі;

стандартталуы;

жақсы сақталуы;

тасымалдануы;

тауардың сапалық сипатының нақты тұтынушыға байла­нысты болмауы;

табиғи, мерзімдік, саяси және басқа факторлардың әсерінен бағаның өзгермелілігі.

Әлемдік практикада тауар биржаларында шамамен 70 түрлі тауарлар айналыста болады. Бұл тек алғашқы өңдеуден өткен тауарлар, яғни шикізаттар мен жартылай фабрикаттар. Олар екі үлкен топқа бөлінеді:

Біріншісі, ауылшаруашылығы және орман тауарлары, сондай-ақ олардан өңделген өнімдер (шамамен 50 түрі). Атап айтсақ:

астық, яғни бидай, жүгері, арпа, сұлы, қара бидай;

май тұқымдары, яғни зығыр, мақта , соя, бұршақ, соя майы;

тірі мал және ет (қара мал, шошқа, малдың сан еті)

тоқыма тауарлары ( мақта, жібек, жүн мата,иірілген жіп, кездеме);

тамақ–тағам тауарлары ( шекер, кофе, какао, өсімдік майы, картоп, жұмыртқа, бұрыш);

орман тауарлары (құрылыс материалдары);

табиғи каучук.

Екіншісі, минерал шикізаты және жартылай фабрикаттар. Олар шамамен 15-20 түрлі болады:

түсті металдар ( мырыш, мыс, алюминий және басқалар);

қымбат металдар ( алтын, күміс, платина және басқалар);

мұнай тауарлары ( мұнай, газ, бензин, мазут және басқалар).

Тауар биржаларында сатылатын тауардың өндіру мен тұтынуы көптігімен және бағаның еркін қалыптасуы сияқты ерекше қасиеті болуымен қатар, оның сапасы да айырықша болады.

Бұрыннан мәлім, өнімнің сапасы деген оның анықталған және шамаланған қажеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндігі. Тауардың сапасы оның физикалық, химиялық және биологиялық қасиетіне, сондай-ақ тауардың атқаратын қызметіне, эстетикалық, экономикалық және басқа да талаптарға сай болуына байланысты. Әрбір тауар түрін оның қасиетіне, сапасына және сапалық көрсеткіштеріне қарай сипаттауға болады. Алайда, тауардың пайдалы қасиеті болғанымен, бірақ ол жоғары сапалы болмауы мүмкін. Осыған орай биржалық сауда тауардың сапасы туралы ақпаратқа қатаң талаптар қояды. Олар:

ақпараттың толықтығы;

оның дұрыстығы;

биржалық саудаға барлық қатысушылардың тауар сапасын бағалаудағы ауыз бірлігі.

Қазіргі кезде өнімнің сапасы туралы көптеген ақпарат көздері бар. Биржалық сауда үшін олардың көп қолданылатындары: тауар туралы жарнамалық дәріптер, тұтынушылар одақтары мен қоғамдарының сараптық қорытындылары, стандарттар.

Жарнамалық ақпараттың мақсаты – нақты тауардың басқа осындай тауарлармен салыстырғандағы негізгі артық­шылықтарын дәріптеп, жаңа тауарға көпшілік тұтынушы­лардың көңілін аудару. Алайда, жарнамалық ақпарат өнімнің сипатын сандық жағынан емес, сөзбен дәріптейді. Сондықтан жарнамалық ақпарат тауардың сапасын толық көрсете алмауы мүмкін.

Тауардың сапасы туралы тұтынушылар одақтары мен қоғам­дарының міндеті – тұтынушыларды сатылатын нақты өнімнің келеңсіз жақтарын сипаттайтын толық және жан-жақты мәлімет айту.

Өнімнің сапасы туралы мейлінше толық және дәл ақпартты тауардың стандарты береді. Стандарттың міндеті – өнімнің қасиеттерін және осы қасиеттердің мөлшерлік көрсеткіштерін заң жүзінде белгілеу, сондай-ақ біртектес өнімдер тобының сапасына қойылатын стандартты талаптарды айқындау. Сонымен тауардың сапасы туралы жоғарыда қарастырылған ақпараттар көзінен ең толығы, ең анығы, ең түсініктісі техникалық жағдайлар түрлерінің стандарты.

Алайда, биржалық операциялардың орындалмау тәуекелін төмендету үшін стандартта көрсетілген өнім сапасы туралы ақпараттар жеткіліксіз. Себебі биржа клиенттер алдында тауар туралы ақпарат үшін емес, тауардың нақ өзі, оның саны және сапасы үшін жауап беруі тиіс. Биржа тауардың бара-барлығына сенімді болуы үшін сол тауарға сарап жүргізуі керек. Бүкіл өркениетті әлемде кең түрде қолданылып жүрген сараптың бір формасы тауар өндіретін кәсіпорындарда өнім және сапа жүйесін сертификаттау болып табылады. Қазіргі уақытта өнімді сертификаттау тауардың сапасын басқаруда және де сатушының, сатып алушы мен тұтынушының тауар сапасына сенімін арттыратын фактордың ең тиімді құралы.

Сөйтіп, биржалық тауардың сапасын бағалауда:

біріншіден, стандарттар мен басқа нормативтік-техникалық құжат­тарда көрсетілген сапа туралы ақпаратты;

екіншіден, өнімнің сапасы стандарт пен шарттағы та­лап­тарға сәйкестігін анықтайтын құрал ретінде өнім сер­тификациясын;

үшіншіден, өндірушіге өнімінің жоғары сапасын және өндірісінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар екенін растайтын құрал ретінде сапа жүйесін серти­фикациялауды үйрену керек.

Тауарлар көп жағдайда буып-түю ережесін бұзғандықтан, дұрыс сақталмағандықтан және дұрыс тасымалдамағаннан өз сапасын жояды және құнсызданады. Оған қоса сыртқы факторлардың, яғни механикалық, биологиялық және ауа райының әсерінен сандық және сапалық өзгерістерге де ұшырайды. Мұндай жағдайда биржаның қоймасына қабылдау кезінде өнімнің сапасын қайта бақылау керек. Атап айтқанда:

тауар сапасының қолданыстағы мемлекеттік стандартқа сәйкестігін;

тасымалдау және сақтау процестерінде тауар сортының төмендегенін;

тауар сапасының прейскуранттағы немесе шарттағы бағаға сәйкестігін;

тауарды қайта бағалаудың және арзандатудың дұрыс­тығын;

табиғи кемудің мөлшерін;

тауардың жарамсыздығының себебін;

тауардың дұрыс аталуын, қызметін және таңбасы мен жолдама тауарлы-транспорттық құжатқа сәйкестігін қайта бақылаған жөн.

Өнімнің қазіргі жағдайы туралы ақпарат алудың маңызы зор. Сондықтан оны алдын ала бекітілген халқаралық, ұлттық және мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкестігін салыстырып тексерген жөн.

Биржалық тауардың сапасын анықтау үшін биржаның өзінің арнаулы құрылымы, яғни сынақтан өткізетін зертханасы болуы керек. Тауардың сапасы туралы ақпараттар ағымын 10.1. Суретпен өрнектелік.