Жауап беруге мәжбүр ету (347-бап)

Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пакті (1966ж.), сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциясы алдын ала тергеу және анықтама жүргізу сатысында күш қолдануға мүлдем тыйым салады. Мұндай әрекеттерді қолданудың өзі қылмыс. Осы қылмыстың объектісі-тергеу немесе алдын ала анықтаушы органның бірқалыпты дұрыс қызметі. Қосымша тікелей объекті-азаматтардың жеке басына қол сұғушылық. Қылмыс объективтік жағынан алғанда тергеушінің немесе алдын ала анықтауды жүргізуші адамның тарапынан күдіктіні, айыпталған адамды, жәбірленушіні, куәгерді жауап беруге, не сарапшыны қорытынды беруге қорқыту, бопсалау немесе өзге де заңсыз іс-әрекеттер қолдану жолымен мәжбүр етуі арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстың жәбірленушісі күдікті адам, айыптаушы, жәбірленуші, куә, сарапшы болып табылады. Қылмыс құрамы формальдық, ол заңда көрсетілген «әрекеттерді істеген сәттен, кінәлының алға қойған мақсатқа жеткеніне не жетпегеніне қарамастан аяқталған деп танылады. Мәжбүр ету-өтірік жауап беруге немесе шындықты айтуға я болмаса сарапшыдан кінәлыға қолайлы қорытынды беруді талап ету арқылы істелуі мүмкін. Олар заңда көрсетілген көптеген тәсілдерді: қорқыту, бопсалау немесе өзге де заңсыз іс-әрекеттерді қолдану жолымен жүзеге асырылады. Жәбірленушіні немесе оның жақын туыстарын қамайтын, күш қолданып жанын қинаймын, жағдайын қиындатып, қылмыстық жауапқа тартамын, жақын туыстарыңмен кездестіруге тыйым саламын, тағы сол сияқты әрекеттер қорқыту деп танылады. Жәбірленушінің өзін немесе жақын туыстары жөнінде масқаралайтын мәліметтерді жариялау немесе олардың отбасының құпиясын (мысалы бала асырап алғаны туралы) жұртқа жаямын деген әрекеттерді істеу бопсалау деп танылады. Өзге де заңсыз іс-әрекеттерге жауап алудың арандатушылық тәсілдерін қолдану, жалған дәлелдемелерді ұсыну, жақындарымен кездестіруге жалған уәде беру, тұтқыннан босатамын деп өтірік уәде айту, гипноз, наркотикалық нәрселерді қолдану арқылы жауап алу сияқты амалдар жатады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет субъективтік жақтың қажетті белгісіне жатпайды, олар әр түрлі болуы (кек алу, пайдакүнемдік, қараниеттік т.с.с.) мүмкін. Қылмыстың субъектісі-арнаулы заңда ол тергеуші немесе алдын ала анықтауды жүргізуші адам деп дәл көрсетіліп отыр.

Қинау (347-1-бап)

Біріккен Ұлттар Ұйымының 1984 жылғы арнаулы Конвенциясында жауап алуда азаптау тәсілдерін қолдануға тыйым салынған. Қазақстан Республикасы қол қойған азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалаулардың түрлеріне қарсы конвенцияның орындалуы үшін Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде адамды қинап жауап алу амалдарын қолданғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Қылмыстық кодекстің 347-1-бабы бойынша: тергеушінің, анықтауды жүргізуші адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе үшінші адамнан мәліметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасады немесе жасады деп күдік келтірілген іс-әрекет үшін жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды кез келген сипаттағы кемсітуге негізделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету мақсатымен әдейі тән зардабын және психикалық зардап шектіруі қинау деп танылады. Қылмыстың объектісі тергеу, анықтама органдарының бірқалыпты, заңды, дұрыс қызметі. Қосымша тікелей объект-жекелеген азаматтардың өмірі, денсаулығы, адамгершілік қасиеттері. Қылмыс объективтік жағынан алғанда тергеушінің, алдын ала анықтауды жүргізуші адамның немесе өзге лауазымды адамның қиналушыдан немесе өзге адамнан қинау арқылы жауап, мәліметтер алуы, оларға тән азабын және психикалық зардаптар шектіру арқылы сипатталады. Қылмыстық кодекстің 347-1- бабының ескертуінде лауазымды адамдардың заңды іс-әрекеті нәтижесінде келтірілген тән зардабы және психикалық зардап қинау деп танылады. Яғни қинаудың өзі екі түрлі іс-әрекеттің: тән зардабы және психикалық зардаптардың жиынтығы болып табылады. Тән зардабына әртүрлі жарақаттар келтіру жатады. Оларға жәбірленушіні немесе үшінші адамды ұрып-соғып, жеңіл, орта дәрежелі жарақаттар келтіру арқылы олардан мәліметтер алу немесе оларды мойындату немесе басқа бір адамдар жөнінде деректер жинау. Егер күш қолданудан жәбірленушінің денсаулығына қасақана ауыр зиян келтірілсе немесе ол қағазға ұшыраса, онда мұндай әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады. Тән зардабын келтірудің тағы бір тәсілдері: жәбірленушінің денесін күйдіру, электр тоғын пайдаланып жауап алу, дене мүшелерін ауырту, саусағына ине тығу, ұзақ уақыт сусыз, тамақ бермей ұстау, ұйқы бермеу болып табылады. Психикалық зардап келтіруге жәбірленушілерді өзі туралы, туыстары туралы жалған немесе өмірде одан алған келеңсіз мәліметтер тарату, отбасылық, жеке өмірі ткуралы құпияларды таратамыз деп қорқыту, сондай-ақ олардан қажетті жауап, мәліметтер алу үшін оларға қарсы наркотикалық нәрселерді, басқа да дәрі-дәрмектерді олардың денесіне егу, гипноз қолдану, бопсалау әрекеттері жатады. Қылмыс туралы формальдық-материалдық. Дене жарақатын келтірумен ұштасқан әрекеттер материалдыққа, ал психикалық зардап келтірумен байланысты іс-әрекеттер формальдық құрамға жатады. Қинау әрекеттері тергеушінің, анықтауды жүргізуші адамның, өзге лауазымды адамның заңды қызмет құзыретіне байланысты жүзеге асырылады. Қинау тәсілдері заңда былай деп көрсетілген: қиналушы немесе үшінші адамнан тән немесе психикалық зардабын келтіру арқылы өзіне немесе өзге қарсы мәліметтер алуға мәжбүрлеу, істемеген іс-әрекетті мойындату; немесе істеген іс-әрекетті басқа адам істеді деп жала жаптыру; жәбірленушінің шын мәніндегі істеген қылмысын қинау тәсілі арқылы мойындату және т.б. Қинау арқылы жауап алынған адам-осы қылмыстың жәбірленушісі болып табылады.

Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады. Қылмыстық ниет субъективтік жақтың қажетті белгісі емес, олар әртүрлі болуы мүмкін (қылмысты істі жылдам ашу, ашылмайтын қылмыстың болмайтындығын дәлелдеу, жасалған қылмысты іс-әрекетті басқаға қарсы бұру т.с.с.). Қылмыстық субъектісі-арнаулы заңда ол тергеуші, анықтауды жүргізуші адам немесе өзге лауазымды адам деп көрсетілген. Өзге лауазым адамдарына тергеу, анықтама органдарының бастықтары, оперативтік қызметкерлері және т.б. жатады.