Қызметтегі әрекетсіздік (315-бап)

Қызметі бойынша қылмыстық әрекетсіздіктің мәні лауазымды тұлға пайдакүнемдікпен немесе өзге де жеке мүдделілікпен өзінің қызметтік жағдайын пайдаланбауы, соның нәтижесінде заңда көрсетілген зардаптар туындауымен түсіндіріледі. Қызмет бойынша әрекетсіздіктің белгілері мыналар болып табылады:

а) лауазымды тұлғаның пайдакүнемдіктен немесе өзге жеке бас мүдделілігінен өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы;

б) егер бұл азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға соқтырса;

в) олардың арасында себептік байланыстың болуы.

Нақты бір тұлғаны Қылмыстық Кодекстің 315-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін лауазымды тұлғаның, атап айтқанда қандай нақты әрекетті жасамағанын анықтау қажет, одан әрі қарай осы әрекеттерді жасау оның қызметтік құзыретіне кіретіндігін анықтау және ең соңында, лауазымды тұлғаның осы әрекетті жасауға іс жүзінде мүмкіндігі болғандығын анықтау қажет.Әрекетсіздіктің тек осындай нақты мазмұны ғана лауазымды тұлғаны Қылмыстық Кодекстің 315-бабы бойынша жауапкершілікке тартуға негіз болады. Белгілі бір түрде әрекет ету міндеттілігі заңның немесе өзге де нормативтік актінің: шарт бойынша қабылданған міндеттемелерден, қызметтік ережеден, адамгершілік нормалары ж.т.б. тікелей көрсетуінен туындауы мүмкін. Егер лауазымды тұлға оның қызметтік міндетіне жатпайтын әрекетті жасамаған болса, қызметі бойынша әрекетсіздік құрамы болмайды. Егер лауазымды тұлға өзінің қызметтік міндеттерін пайдакүнемдіктен немесе өзге де жеке бас мүдделілігінен атқармаса, соның нәтижесінде азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілсе (елеулі түрде нұқсан келтіру және пайдакүнемдік немесе өзге де жеке бас мүдделілігі түсінігін Қылмыстық Кодекстің 307-бабына түсіндірмеден қараңыз), қызметі бойынша әрекетсіздігі үшін қылмыстық жауапкершілік болады. Қызметтік міндеттерді атқармаудан болған зардаптар-азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі түрде нұқсан келтірілуі арасындағы себептік байланыс айқындалған болуы тиіс. Оның болмауы қылмыстық жауапкершілікті жоққа шығарады. Субъективтік жағынан бұл қылмыс тек қана қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Бұл туралы заңның өзінде-лауазымды тұлғаның өзінің қызметтік міндеттерін орындамауы деп тура көрсетуі осыны дәлелдейді. Қасақаналық тікелей де, сол сияқты жанама да болуы мүмкін. Қызмет бойынша әрекетсіздік субъектісі кез келген лауазымды тұлға немесе мемлекеттік аппарат өкіметінің өкілі болуы мүмкін (Қылмыстық Кодекстің 307-бабына түсіндірмеі қараңыз).

Салақтық (316-бап)

Талданып отырған қылмыс лауазымды тұлғаның қызметке адалдық тұрғысынан қарамауы немесе қалай болса солай қарауының нәтижесінде өзінің қызметтік міндеттерін атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауынан болады. Қызметтік міндеттерін тиісті дәрежеде атқармау деген-лауазымды тұлғаның тиісті, қызметтік талаптарға сәйкес қызметтік міндеттерді кешіктіріп,белгіленген мерзімдерді бұзып орындау әрекеті. Қызмет борышы талаптарынан туындайтын белгілі бір функцияларды уақытынан кешіктіріп, дұрыс емес нақтыланбаған түрде нашар орындау лауазымды тұлғаның өз қызметін дұрыс атқармауы немесе тиісті дәрежеде атқармауы деп танылады. Қызмет жағдайын теріс пайдалану құрамындағы әрекеттер лауазымды тұлғаның өзінің қызмет жағдайын заңға қарсы пайдаланумен түсіндіріледі. Олар мүдделерге қарсы жасалады, лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін өрескел бұзады. Қызметтік салақтық құрамындағы әрекеттер-бұлар неғұрлым белсенді, неғұрлым қарқынды түрде жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғанда ғана лауазымды тұлғаның қызметі бойынша қойылатын талаптарға сәйкенс келер еді. Егер алдыңғы әрекет өзінің материалдық мазмұныа қарай заңсыз болып есептелсе, екіншісі-лауазымды тұлғаның осы әрекеттерді орындау кезінде тиісті дәрежеде қарқындылық көрсетпеуінің, белсенділігі жеткіліксіз болғанының салдары болып табылады. Лауазымды тұлға салақтық жіберу кезінде оған берілген өкілеттік, құзырет, өзіне тиесілі функцияларға тікелей қатысты әрекеттер жасайды, яғни ол әрекеттер оның қызметтік міндеттері аясында жүзеге асырылады. Лауазымды тұлғаны өзінің міндеттерін атқармағаны, сол сияқты түрліше әрекетсіздік үшін кінәлы деп тану үшін ол жасауы тиісті болатын нақты қызметтік әрекеттердің дәл айқындалуы талап етіледі. Сондықтан бәрінен бұрын лауазымды тұлғаның заңдар мен заңдық актілерге сай тиісті құзыретін анықтап алған жөн, яғни салақтыққа айыптау үшін лауазымды тұлға жол берген нақты кемшіліктерді айқындап алу қажет. Лауазымды тұлғаға оның міндетіне кірмейтін шараны қабылдамағаны үшін кінә тағылуы тиіс емес.Лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін әрекетті жасамағанын тану кезінде, оның әрекетті нақты жағдайдағы жасау мүмкіндігін анықтау керек. Мұндай мүмкіндіктің болмауы жауапкершілікті жоққа шығарады. Бұл салақтық қылмыстың материалдық құрамы болып табылады. Қызметтік салақтықтың салдары көбінесе материалдық зиян келтіру түрінде көрінеді, бірақ салақтық нәтижесінде өзге де елеулі зияндар келтірілуі мүмкін. Қызметтік салақтықтың субъективтік жағы менмендік немесе немқұрайдылық түріндегі абайсыздықпен сипатталады. Қылмыстық Кодекстің 316-бабы бойынша мұндай зардаптар лауазымды адамдардың кәсіптік міндетіне жатпайтын салақтығына байланысты болады. Сондықтан да дәрігердің, басқа да медицина қызметкерлерінің кәсіптік міндеттеріне ұқыпсыздығы немесе оған адал қарамауы орын алса, онда олар лауазым адамы деп танылмауына байланысты іс-әрекеттерінен заңда көрсетілген зардап орын алған жағдайда, олар жеке адамға қарсы қылмыстар үшін Қылмыстық Кодекстің 111, 114-баптары бойынша жауапқа тартылады.

Он бесінші тарау. Басқару тәртібіне қарсы қылмыстар. Мемлекеттік органдарды басқару әрекетіне байланысты

өкімет өкілдерімен басқа адамдарға қарсы қылмыстар.

Қазақстан Республикасы Президентінің ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу және оның

қызметіне кедергі жасау (318-бап)

Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасы Президенті-мемлекеттің басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.

Қазақстан Республикасы Президенті-халық пен мемлекеттің билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының нысаны әрі кепілі (40-баптың 1,2-тармақтары). Қазақстан Республикасы Президентіне, оның абыройы мен қадір-қасиетіне ешкімнің тиісуіне болмайды.(46-бап, 1-тармақ). Республика Президенті мен оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет көрсету және қорғау мемлекет есебінен жүзеге асырылады (46-баптың 2-тармағы). Қылмыстың тікелей объектісі-Қазақстан Республикасы Президентінің басқару қызметіне байланысты ар-ұжданы мен қадір-қасиетін қорғау жөніндегі қатынастар. Қылмыстың жәбірленушісі-Республика Президенті, оның жақын туыстары. Қылмыстың объективтік жағы Қазақстан Республикасы Президентінің жария түрде қорлау немесе оның ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу арқылы сипатталады. Республика Президентін жария түрде қорлау деп басқа біреудің немесе көпшіліктің көзінше ел Президентін әдепсіз сөздермен, шектен шыққан арсыздығымен көзге түсетін дене қимылдарын жасау арқылы қоғамдық мінез-құлықтарға қайшы келетін басқа да әрекеттер жасау арқылы, ауызша немесе жазбаша түрде тіл тигізулер болып табылады.

Президенттің ар-ұжданы мен қадір-қасиетіне қол сұғу деп ол туралы шындыққа сай келмейтін жалған сөздер тарату, плакаттар салу, адамгершілігін, қадір-қасиетін көрінеу аяққа басатын, оны жұртшылық алдында масқаралайтын, беделін түсіретін жалған лақаптар айту, тарату сияқты әрекеттерді айтамыз. Қылмыстың субъектісі-16-ға толған адам. Осы қылмыстың ауырлататын түрі-бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып жасалған нақ сол әрекет үшін жауаптылық Қылмыстық Кодекстің 318-бабының 2-тармағында көрсетілген. Бұқаралық ақпарат құралдарына-газет, журнал, радио, телехабар және басқа да көпшілікке арналған осындай құралдар жатады. Қылмыстық Кодекстің 318-бабының 3-тармағында Қазақстан Республикасы Президентінің өз міндеттерін атқаруына кедергі жасау мақсатында оған немесе оның жақын туыстарына қандай да болсын нысанда ықпал еткені үшін жауаптылық көзделген. Бұл жерде қылмыстың істелу мақсаты Республика Президентінің өз міндеттерін атқаруына кедергі жасау. Жақын туыстарға (Президенттің аға-іні, қарындас, нағашы, күйеу баласы, құда, жұбайының осындай жақын туыстары) жатады. Президенттің өзіне немесе жақын туыстарына ықпал ету-туыстық, таныстықты пайдалану арқылы, жалған хабар жеткізу немесе сенімге қиянат жасау нысандарында жүзеге асырылуы мүмкін.