I Першы Рым, і Трэці — ўсё крычыць: «Не рымляне — і шэлега не варты!»

П'еса «Пасля цэзара» напісана з жывой псіхалагічнай пераканаль- насцю характараў, добрай сцэнічнасцю, з імкненнем даць адказ на тое, што рухае людзьмі ўлады і вялікай палітыкі.

Нязвычная, нават экстраардынарная рэч выйшла з-пад пяра Максіма Клімковіча і Міраслава Шайбака. Іхняя п'еса «^йа Ьіе^із, або Нагавіцы святога Георгія» з'явілася на старонках самвыдатаўскага зборніка «Літаратура-2». Пазней гвор увайшоў у кнігу «Сучасная бела- руская п'еса» (1997). Прысвечана п'еса, як заўважаюць самі аўтары, вітэнбергскім прыгодам Францішка Скарыны ў 1525 г., а калі казаць ясней — любоўнаінтымнаму жыццю знакамітага палачаніна. Вядома, можна было б прамаўчаць пра гэтую п'есу ці пачаць заўзята абурацца. Асабіста я не маю намеру адмаўляць права эрасу на існаванне ў драматургіі і тэатры. Са^раўд^і, п'еса-фарс М. Клімковіча і М. Шайбака — гэта выклік ма^умента^на^, звышідэйнай драматур- гіі, якая прызвычаілася бальзамаваць гістарычных асоб, не бачыць у іх жывога чалавечага аблічча. Гэта з аднаго боку. А з другога — маладыя аўтары «пісалі гэтую п'есу,— і тут, мусіць, варта пагадзіцца з крытыкам П. Васючэнкам,— азіраючыся на Бакачыа, Рабле і сярэд- невяковы еўрапейскі фарс, але больш за ўсё — на беларускі бытавы фальклор і нацыянальную літаратуру барока. Не ва ўсім, канечне, яны дацягваюць да дасканаласці ўзораў, але гым не менш». Тым не менш цяжка пагадзіцца, што ў п'есе М. Клімковіча і М. Шайбака «нейкая мяжа дазволенага ўсё ж захоўваецца», «няма грубасці» і да т. п. З твора Скарына паўстае як лавелас, аматар сексуальных прыгодаў, ні- быта галоўнае для яго — ложак: «Віта брэвіс — жыццё кароткае, як сцвярджалі рымляне. Што ж тады казаць пра ноч?» Як думаецца, рэчы такога кшталту з аднолькавым поспехам можна напісаць і пра Міколу Гусоўскага, Васіля Цяпінскага, Янку Купалу... Толькі ці не апа- шляем мы ў пагоні за сцэнамі адкрытага сексу нашу гісторыю, свя- тыні, ці не змешваем жанры, ці не пераступаем мяжу дазволенага? Паўтаруся, я не супраць эрасу, тым больш пададзенага ў нейкіх смеш- ных сітуацыях, момантах, але, прабачце, ісці і глядзець, як Скарына «маркітуецца» з каханкамі, не па сабе, душа пратэстуе. Некаторыя сцэны п'есы нагадваюць сцэнарый парнафільма. Крытычна падышлі да паста^оўкі п'есы на сваіх падмостках у тэатры-лабараторыі «Воль- ная сцэна». Тут з твора маладых драматургаў здолелі зрабіць гарэз- лівы, лёгкі і забаўляльны фарс.

Не адзін год здаваў свае пазіцыі жанр камедыі, які сёння пакрысе ажыўляецца. У пачатку — сярэдзіне 80-х гг. адчувалася аднаплана- васць, аднабокасць сатыры і гумару, прадвызначаных межамі афіцы- ёзу, тагачаснай палітыкай згладжвання ўсялякіх недахопаў і канф- ліктаў. Цяпер у грамадстве іншае надвор'е, як зусім іншыя навокал рэаліі, норавы, увогуле свет. Сапраўды, самы час смяяцца з таго, што называецца абсурдам жыцця. Наша рэчаіснасць у яе парадаксаль- насці, гіпербалізаванай сатырычнай завостранасці паўстае ў каме- дыях Уладзіміра Сауліча «Сабака з залатым зубам», «Халімон камандуе парадам», «Адзін Гаўрыла ў Полацку». На мяжы рэальнага і прывід- нага, трагедыйнага і камічна-смешнага трымаецца сюжэтная дзея ў трагікамедыі М. Арахоўскага «Машэка» (1989). Сёння смех актыўна пранікае ў драму, трагедыю, іншыя жанры, становіцца адным з важ- ных мастацка-выяўленчых элементаў п'есы. Драмы А. Дударава — таму прыклад. У камедыйным жанры немалы набытак у Георгія Марчука. У 80-я гг. ён напісаў п'есы «Новыя прыгоды Несцеркі», «Люцікі-кветачкі», «У чаканні метэарыта» і інш. Яго камедыялубок «Вясёлыя, бедныя, багатыя (Дэфіцытны жаніх)» трапна малюе розныя нездаровыя праявы ў жыцці палескай вёскі, высмейвае чалавечыя паводзіны, паказвае згубнасць той спажывецкай маралі, якая забівае ў людзях, асабліва маладых, пачуццё кахання, павагі да бацькоў і бацькаўшчыны. Па-зямному мудрыя, па-хрысціянску праніклівыя ў п'есе высновы дзеда Лукі, які нагадвае нечым купалаўскага Старца з «Раскіданага гнязда»: «Чалавек стаіць паміж Богам і сатаной. Не ўз- вышайся да Бога, бойся сатаны, май мужнасць жыць сваім розумам». А хіба не варта прыслухацца да наступнага папярэджання старога філосафа: «Апамятайцеся, людзі! Вас паасобку прывучаюць ганяцца за доўгім рублём, і страціце вы цікаўнасць да брата ватага і маці, ся- стры, суседа... апамятайцеся. I прыйдуць сілы чорныя, нябачныя... сваім існаваннем будзеце труціць адзін аднаго, аж калі Гасподзь не пашле кару». З вышыні сённяшняга светаўспрымання п'еса Г. Мар- чука, безумоўна, небездакорная, як відавочна таксама і іншае: аўтар здолеў стварыць каларытныя камедыйна-гумарыстычныя сцэны.

Традыцыі смеху ў нашай драматургіі даўнія, і яны, бясспрэчна, будуць узбагачацца. Хто ведае, але можа так стацца, што камічна- вясёлая аднаактоўка Івана Карэнды «Залатыя яйкі» (1993) стане под- ступам да сатырычнай камедыі. У камедыйным жанры заявілі пра сябе Аксана Клімовіч і Павел Іваноў фарсам «Грошы, дурні і мана, альбо Глытайце вушы слана» (1993), Мікола Казачонак п'есай «Часны» сектар» (1994) і інш. З фарсам у чатырох карцінах нядаўна дэбютаваў у драматургіі Андрэй Федарэнка. Ён прыкметна вырас як пісьменнік, выдаў дзве кнігі прозы. У сваёй п'есе «Жаніх па перапісцы» (1993) малады драматург стварае сцэны і моманты, поўныя жывога камізму, анекдатычнасці. Аферыст Чалы, які спекулюе на даверы адзінокіх жанчын, трапляе ў нечаканую для яго сітуацыю: неабходна браць за жонку Клаву — тую наіўную жанчыну, што, здавалася, абдурыў, абвёў вакол пальца. Чалы з дапамогай Жуліка ў вачах будучай жонкі нечакана паўстае як заложнік, ахвяра ялцінскай мафіі, ад якой уцякае. Клава кідаецца ратаваць свайго абранніка сэрца па перапісцы. Дапамагае ёй бацька, які ідзе да свайго старога знаёмага Верхаводы. А той займае ўплывовую пасаду і стаў сапраўдным мафіёзі. Яго людзі і дастаўляюць Чалага да Клавы, якой ён вымушаны пад страхам расправы прапанаваць сваю руку. У фарсе А. Федарэнкі намаляваны розныя абліччы і норавы людзей. Запамінаецца сцэна, дзе верхаводзяць дзядзька Кандрат і Халімонаўна, у якіх кватаруе Клава. Вельмі каларытна выпісаны сацыяльны тып чалавека-прай- дзісвета. Чалых усё больш становіцца ў нашым жыцці. Мярзотную сутнасць сваёй натуры герой агаляе ў гаворцы з Жулікам, з якім ён да пары да часу ўдала хаўрусуе: «Пакуль у людзях жыве любоў, шка- даванне — датуль яны і будуць дурныя, і грэх гэтым не пакарыстац- ца. I заўваж: чым большы вакол бардак, неразбярыха, тым больш ім некага хочацца любіць, шкадаваць...» П'еса «Жаніх па перапісцы» зай- мела першую пастаноўку на сцэне Слонімскага драматычнага тэатра.

Маладая беларуская драматургія, нягледзячы на некаторыя слаба асвоеныя тэмы, усё ж такі тэматычна разнапланавая. У 80-я гг. тэма вёскі, тэма вайны, як і ў прозе «васьмідзесятнікаў», складалі асноўны змест творчасці маладых. Зараз у маладой драматургіі можна, на мой погляд, вылучыць тры асноўныя тэмы: чалавек, жыццё, гісторыя. Тэмы гэтыя — вечныя і заўсёды актуальный, сучасныя, на лініі пера- сячэння з імі ўзнікаюць іншыя шматлікія тэмы, матывы, праблемы, вобразы. Маладая драматургічная змена смела падступаецца і гаво- рыць пра тыя бакі і з'явы рэчаіснасці, якія раней не заўважаліся, замоўчваліся. Уладзімір Бутрамееў у п'есе «Страсці па Аўдзею» ства- рыў узрушальна-праўдзівую карціну знішчэння на роднай зямлі Селя- ніна, Гаспадара. Віною таму — сталінская калектывізацыя. Тэм заба- роненых сёння няма, таму ў гэтай сувязі ўзрастае неабходнасць іх сапраўды мастацкага вырашэння і асэнсавання. Перадусім маладым, як заўважыў нехта, не варта забываць пра тое, што ў іх ёсць сур'- ёзныя творчыя сапернікі — класікі драматургіі і тэатральнай сцэны.

Дзіцячая драматургія — абсяг, які адчувальна прываблівае сён- няшніх маладых аўтараў, але ў пэўнай ступені ён не заставаўся па-за інтарэсамі літаратурнай моладзі і ў 80-я гг. З пачатку мінулага дзесяцігоддзя мэтаскіравана працуе для дзіцячай аўдыторыі Уладзімір Ягоўдзік. Ён з'яўляецца аўтарам такіх драматычных твораў, як «Залатое зярнятка», «Сонейка, свяці!», «Янка і Ружа» і некаторых ін- шых. У дзіцячай драматургй 80-х Г. Каржанеўская дэбютавала п'есай- казкай «Іван Світаннік», якую паставіў Беларускі дзяржаўны тэатр імя Я. Коласа (Віцебск, 1981). Пазней яна напісала п'есу «Шукайце кветку-папараць». Цяпер Г. Каржанеўская — вядомая беларуская паэтка, аўтар шматлікіх паэтычных кніжак для дарослых і дзяцей. I да ўсяго — даволі паспяхова працягвае працаваць у дзіцячай драматургіі, аб чым сведчыць яе п'еса «А як жа непаседа?» (1992).

Сёння ў сваёй творчасці маладыя пераважна звяртаюцца да жанру драматычнай казкі. Па-за ўвагай, на жаль, застаюцца творы для дзяцей гісторыка-біяграфічнага плана, на тэму жыцця падлеткаў, моладзі і інш. Але маем, што маем. Казачны жанр — адзін з самых папулярных, ён складае даволі змястоўную старонку сучаснай маладой драматургіі. Некалькі казак малым гледачам адрасавала Зінаіда Дудзюк, вядомая нам і як паэтка. Традыцыйны канфлікг паміж дабром і злом ляжыць у аснове яе п'ес «Сінязорка» і «Жывая вада». У казцы «Жывая вада» (1992) Спарыш гатовы ахвяраваць жыццём, толькі каб выратаваць раку. Што ж з ёй здарылася? Страшны Цмок запыніў раку і пусціў яе пад зямлю. «Напэўна, задумаў Цмок увесь наш край ператварыць у пустку. Без вады і людзі паўміраюць і зямля загіне»,— з жахам думае Спарыш і выпраўляецца вызваліць раку з палону. Сустрэў ён нямала перашкодаў, цяжкасцяў, але з мужнасцю і высакароднасцю вытрымаў іх, здабыў гаючую ваду, што вярнула жыццё рацэ і калодзежу.

Малады драматург Уладзімір Сіўчыкаў таксама піша для дзіцячай сцэны. Тры яго п'есы «Чароўны камень», «Лёс і Удача», «Кароль і Майстра» ўвайшлі ў яго кніжку «Гульня ў тастамант» (1992). Гэтыя невялічкія драматычныя творы можна назваць казкамі-гісторыямі. У «Чароўным камені» героі шукаюць камень, які мае незвычайную сілу — ператварае жалеза ў золата. Княжыч і Кавалёва дачка прыходзяць да высновы, што санраўднае шчасце дае каханне, а не золата: «Зна- чыць, наша філасофія такая — шчасце залежыць толькі ад нас саміх». Сярод драматычных казак, напісаных у апошнія гады маладымі драматургамі, трэба назваць п'есы «Драўляны Рыцар» і «Хохлік» Сяр- гея Кавалёва, «Кветкі пад ліўнем» Ігара Сідарука, «Каляровая затока» Пятра Васючэнкі, «Хто ж вінаваты?», «Вялікае зацьменне», «Хітрыкі Бабы Ягі» Аляксея Якімовіча (больш вядомы як дзіцячы празаік) і некаторыя іншыя. Дзіцячая драматургія параўнаўча нядаўна прыва- біла Уладзіміра Арлова, Раісу Баравікову, Міколу Арахоўскага, Арноль- да Дыбчу і іншых.

Зрэшты, у сярэдзіне 90-х жа^ра^а-гэмат^ічны дыяпазон беларус- кай драматургіі стаў пашырацца яшчэ больш рашуча. Прыклад таму — фа^таст^ічна^ гі'еса З. Дудзюк «Ка^ікул^і на асгзроідзе» (1994), містычная феерыя ў дзвюх дзеях Галіны Багданавай «Ра^а^т^ічнае падарожжа на той свет» (1994), аднаактоўка Андрэя Федарэнкі «Рэпе- тыцыя» (1995) і інш. У «Ра^а^т^ічным падарожжы...» Г. Багданавай рэальная дзея пера:ходзіць у план фа^таст^ічны. Анжэла і Арцём, на- шы маладыя сучаснікі, ста^овяцца пераможцамі гульні «Каханне з першага погляду», ім выпадае падарожжа ў Венецыю. Аднак замест экзатычнай краіны яны трапляюць... у іншасвет — туды, дзе валадараць Д'ябал і Кікімара. Яны не ведаюць, што сталі ахвярамі д'яблавых чараў, злавеснага эксперыменту. Іхнімі паводзінамі пачы- нае кіраваць камп'ютэр з надзвычайнай праграмай. Д'ябал жадае да- магчыся, каб хлопец і дзяўчына «самі папрасіліся памерці». Яны сус- тракаюцца з Бэлай і Бронюсем — тымі, каго праз сваю абыякавасць, чэрствасць давялі да самагубства. Героі праходзяць праз душэўныя выпрабаванні, каюцца ў сваіх памылках і грахах, дакараюць сумлен- не, імкнуцца зразумець, у чым іх трагедыя і сэнс жыцця. У п'есе гу- чыць праблема душы, яе выратавання. Аўтарка пільна ўзіраецца ў ча- лавечыя ўзаемаадносіны, востра бачыць выдаткі сучаснага свету, якому пагражае духоўны апакаліпсіс. У «Рама^т^ічным падарожжы...» ёсць сюжэтная інтрыга, яркая акрэсленасць персанажаў, іх псіхалогіі паводзінаў, адчуваецца сапраўдная маральна-філасофская змястоў- насць.

Як бачым, драматургічны палетак, якому пагражаў сур'ёзны заня- пад, пачынае адраджацца да актыўнага эстэтычнага жыцця, пазбаў- ляючыся ранейшай рэгла^ента^а^асці ў пафасе, змесце, фарматвор- часці. Літаратурная моладзь —надзея, што працэс гэты не пера- пыніцца, а будзе мець жыватворны працяг.