
- •Курс эше Әхмәт Яссәви иҗатында суфичылык мәсьәләләре
- •Беренче бүлек суфичылык һәм Әхмәт Яссәви иҗаты
- •1.1. Суфичылык фәлсәфи юнәлеше
- •1.2. Әхмәт Яссәви тормышы һәм иҗаты
- •Икенче бүлек Әхмәт Яссәви иҗатында суфичылык
- •2.1. Тәүхид – Аллаһы Тәгаләнең барлыгы һәм берлеген тану
- •2.2. Мөхәммәд пәйгамбәрне данлау, үрнәк итеп алу
- •Файдаланылган әдәбият исемлеге
1.2. Әхмәт Яссәви тормышы һәм иҗаты
Әхмәд Яссәви (Хуҗа Әхмәд, Кол Әхмәд) XI гасыр ахырында, төгәлрәк 1091 елда (һиҗри белән 484), хәзерге Казахстанның төньяк-көнчыгышындагы Яссы елгасы буендагы Төркестан шәһәрендә туа [Яхин 2011: 22].
Әхмәт Яссәвинең атасының исеме – Ибраһим Яссы. Әнисе – Гаишә-Хатун (халык аны Карасач-Сылу дип атый). Әхмәт Яссәвинең бертуган апасы – Гәүһәр Шаһназ. Атасы Ибраһим Төркестанда һәм аның тирәсендә Сайрамда шәехлек кылган, күп мөритләрне үз янына җыеп, аларны асраган суфый-ишан була. Риваятьләргә караганда, шәех Ибраһим Яссының атасы Мәхмүд исемле, бабасы Ифтихар исемле булган. Берничә буыннан аларның шәҗәрәсе, ягъни нәселе, Мөхәммәд пәйгамбәрнең кызы Фатыймага барып тоташа. Шушы сәбәпле Ибраһим Яссының абруе халык арасында мәшһүр була. Ул үзе дә шагыйрь булган дигән хәбәрләр бар, әмма язган әсәрләре әлегә фән өчен мәгълүм түгел, суфый буларак, ул иң беренче философ, дин галиме рәвешендә күзаллана. Нәселе, бер яктан, Мөхәммәд пәйгамбәргә барып тоташса, икенче яктан – күчмә кыпчак кабиләләреннән үк килә, дип билгели Ф.Яхин. Хикмәтләреннән аңлашылганча, Әхмәт Яссәвинең нәселендә төрки ханнар да була [Яхин 2011: 25].
Әхмәт Яссәви яшьтән үк, малай чагыннан ук дин юлына баса. Чөнки атасы Ибраһим исә Яссыда һәм аның тирәсендәге халыкларны ислам диненә күндерә. 4 яшеннән улы Ә.Ясәвине дә Коръәнгә өйрәтә башлый. Әмма үзенең улына зур тәэсир ясарга, аны дин юлында тәрбия итәргә өлгерми кала. Әхмәтне дүрт яшеннән укырга-язарга өйрәтсә дә, аңа алты яшь тулганда үлеп китә. Әхмәт Яссәвигә атасының үлеме бик нык тәэсир итә һәм ул, халыктан аерылып, үзалдына суфый-диндарга әверелә һәм җиде яшеннән Төркестанда Арыслан баба исеме белән дан тоткан икенче бер шәех тәрбиясенә керә.
Төркестанлы Арыслан баба шәех Әхмәт Яссәвигә кардәш булу-булмавы билгеле түгел. Әмма ул да Яссәвигә җиде яшь тулганда үлеп китә һәм булачак шагыйрь-философ тагын ялгызы кала, дин юлын ташламаска тырыша. Шагыйрь сигез яшьтән хикмәт әйтә башлый. Җаннарны сугаручы Мөхәммәд пәйгамбәр сөннәтләре нигезендә ислам гыйлемен, Аллаһыга гыйбадәт гыйлемен алуга ирешә.
Моннан соң шагыйрьнең авыр тормыш еллары башлана. Ул үзен әле шайтанга иярүче, әле Аллаһыны кабат табучы кеше итеп сүрәтли. Бу вакытта аңа егерме алты яшь була.
Бу бәлаләрнең сәбәбен Әхмәт Яссәви шәехсез, рухый җитәкчесез эш йөртүеннән күрә һәм үзенең хикмәтләрендә юлдан адашмас өчен бер-бер шәехнең итәгенә ябышып «йөрү кирәклеген» аңлый. Үзенә рухый җитәкче кирәклеген аңлаганнан соң, Әхмәт Яссәви Бохарага килә һәм монда дан тоткан суфый шәехләрдән Йосыф Хәмәдани хәзрәтләреннән тәсаувыф фәлсәфәсе буенча дәресләр ала, аның мөрите була. Аннан тәсәувыф серләрен өйрәнә, шунда 3 ел буена гомерен бер Аллаһыга гына гыйшык тотуга багышлый. 30-33 яшендә ул яңадан туган ягына, Яссыга кайта һәм, үз тирәсенә мөридләр җыеп, шәех сыйфатында югары дәрәҗәсенә ирешә. Озакламый ул әүлия булып таныла, аның тарафдарлары арта һәм «Мәдинәдә – Мөхәммәд, Төркестанда – Хуҗа Әхмәт!» дигән әйтем халык арасында тарала. Әхмәт Яссәвине пәйгамбәр белән тиңләү очраклары да була. Аның нәсыйхәтләре халык арасына тарала. Әхмәт Яссәвинең халыкка танылу сәбәпләреннән берсе – ул төрки телдә иҗат итеп кенә калмый, бәлки хикмәтләрен мөмкин кадәр халыкчан яңгырашта язарга омтыла, гаруз урынына күп очракта төрки кавемнәренә, аларның иҗатларына хас булган бармак үлчәме белән иҗат итә. Аның әсәрләре динамик һәм койле, тәэсирле булулары белән халыкның күңеленә бик тиз үтеп керәләр һәм киң таралыш табалар.
Әхмәт Яссәви 1166 елда вафат була. Аны Яссы шәһәрендә олылап дәфен кылалар. Атасы шәех Ибраһим Яссы, анасы Гаишә-Хатун (Карасач-Сылу) да шунда җирләнгән. Ул каберләр изге урынга әверелә, Әхмәт Яссәви кабере суфый дәрвишләрнең Хак Тәгалә серләренә төшенү җире булып тора.
Урта гасырлар суфый шагыйре Ә.Ясәви әсәрләрен төрки телдә иҗат итә. Аның әсәрләре телдән-телгә, кулъязмадан-кулъязмага күчә-күчә, фольклорлаша, шомартыла. Шагыйрьнең даны кыпчак далаларында, Мәвараэннәһер, Төньяк Хорәсән, Идел буе, Азәрбайҗан, Анадолуда да билгеле була, яратып укыла. Төрки дөньядагы беренче мөселман тарикатенә – Ясәвиягә нигез салучы да Ясәви үзе була [Садыйкова 2008: 17]. Төрки халыклар арасында киң таралыш алган Ясәвия тарикате Әхмәд Ясәви исеме белән бәйләнгән беренче төрки суфи оешмасы булып тора. Аның «әйдаманы» Ә.Ясәви үз фикерләрен, гыйлемен халыкка хикмәтләре аша җиткерә. Ясәвия тарикате Аллаһка булган мистик мәхәббәт һәм аның белән кушылырга омтылу максаты тора. Ясәвия орденының бер үзенчәлеге булып аның монистик рухлылыгы тора, ягъни ул ислам дине кысаларында бераллалык идеясен алга сөрә [Сибгатуллина 2000: 85].
Ясәвия тарикате юнәлештәге суфичылык кеше әхлагын төзәтүне алга куя: байлыкка кызыкмаска, хәрам мал тупламаска, нәфескә иярмәскә өнди, Аллаһ каргышыннан куркып яшәргә чакыра. Шуңа мөнәсәбәттә камиллек иясе булырга омтылу, Хакка кушылырга теләү, аңа булган мәхәббәтне белдерүче зикер фарыз итеп куела. Ясәвия тарикатенең тагын бер үзенчәлеген әүлиялек культы хасил итә. Суфичылыктта әүлияләр югарылыгына «илаһи гыйшык юлы»н сайлаган, һәртөрле гөнаһлардан арынган, әхлакый чистарынган изге затлар күтәрелә. Әхмәд Ясәви шундый затларның беренчесе һәм иң бөеге санала. Ясәвия тарикате үз шәйхләренә «фарыз» сыйфатларны да булдыра. Төрле баскычлар – мәкамнәр аша күтәрелгән шәйхнең Аллаһ белән кушыла, аның ризалыгын ала белүе, дин гыйлемендәге тирәнлеге, йомшак холыклы, сабыр, ихлас булуы мактала. Аның төп вазифасы булып хакыйкать дәрәҗәсенә ирешә алмаганнарга шул югарылыкка күтәрелергә ярдәм итү, Аллаһка якынаюда арадашчы булу торса, мөридләргә исә үзен бөтенләе белән шәйх кулына тапшыру, үз шәхси фикерләреннән арыну, аңа буйсыну максат ителә [Әдәбият белеме 2007: 183]. Ясәвия тарикате Яссәвинең шәехләре һәм дәрвишләре аша бөтен ислам дөньясына тарала, Хәрәзм һәм Идел буе Болгарстанына килеп җитә [Садыйкова 2008: 17]. Ясәвинең тәсәувыф тарикате күчмә халыкларны, бигрәк тә монгол явыннан соң, исламга күчерүдә һәм төрки телнең һәм мәдәниятнең ныгуында зур роль уйный.
Суфичыл шигърият төрле телләрдә иҗат ителә. IX гасырда гарәп телендә мистик шигырьләр яңгыраш ала, XI гасырдан башлап алар фарсы телендә иҗат ителә. Мондый әсәрләр төрки, һинд һәм башка телләрдә XIII гасырда языла башлый, дип хәбәр итәләр Көнчыгыш белгечләре. Әмма Аурупа галимнәре төрки телле шигърияткә тирән кереп тормыйлар, күбрәк гарәп-фарсы шагыйрьләренә мөрәҗәгать итәләр. Шуңа күрә европалы тикшеренүчеләрдә Әхмәт Ясәви иҗаты телгә алынмый. Бу шагыйрь XII гасырда ук шигърияткә зур өлеш кертә, аның иҗатында суфи шагыйрьләргә хас булган барлык жанрлар да чәчәк ата. Гарәп һәм фарсы шигъриятенең төп жанрлары булып касыйдә, газәл, робагый, мәснәви (эпик поэма) тора.
Хуҗа Әхмәт Ясәвинең «Ике дәфтәре» безнең көннәргә хәтле килеп җиткән. Беренче дәфтәр – «Дәфтәри әүвәл» проза белән язылган, ул «Ясәвия тарикате» буенча белешмә-өйрәтмә рәвешендә төзелгән, икенчесе – «Дәфтәри сани» (Икенче дәфтәр) шигырь белән язылган, бу җыентык «Диваны хикмәт» («Хикмәтләр җыентыгы»), дип атала [Садыйкова 2008: 16, 17]. 2000 елда Ә.Ясәвинең «Хикмәтләр» җыентыгын Ф.Яхин һәм С.Гыйлаҗетдинов бастырып чыгардылар.
Бүгенге көндә Әхмәт Яссәви хикмәтләре «Мирас» журналы битләрендә, борынгы үрнәкләрне туплап чыгарган җыентыкларда урын ала. Әхмәт Яссәвинең хикмәтләре «Бакырга китабы» дип йөртелгән китапта урын алган. «Бакырган китабы» үз эченә 143 шигъри әсәрне теркәгән борынгы татар язма истәлеге булып тора. Ул Идел буе җирлегендә төзелгән һәм күчерелеп киленгән. Бүтән төрки төбәкләрдә аның кулъязма күчермәләре таралмаган, шунлыктан ул татар китабы дип атап йөртелергә тиешле. «Бакырган китабы» беренче тапкыр Казанда 1847 елда басылып чыга һәм күп мәртәбәләр кабат-кабат дөнья күрә. Әхмәт Яссәвигә килсәк, тупланмага аның 12 хикмәте урнаштырылган. Шуларның беренчесендә генә ул үзен «Хуҗахмәт» дип, калганнарында исә «Кол Әхмәт» дип атый. Хикмәтләре Яссәвинең диваннарына кертелгән, әмма биредә редакцион үзгәрешләр булуы да күренә [Бакырга китабы 2000: 3, 4]. «Бакырга китабы» текстлары Фәрит Яхин тарафыннан әзерләнеп 2000 елда нәшер ителде.
Нәтиҗә ясап шуны әйтергә кирәк: Хуҗа Әхмәд Яссәви 1091 елда Яса (Яссый) дигән төбәктә туа. 1105-1166 елларда Бохара һәм Төркестан шәһәрендә яшәп иҗат итә. Төрки халыклар арасында Әхмәд Ясәви төрки суфи оешманың җитәкчесе, Ясәвия тарикатенә нигез салучы булып тора. Бу тәрикать ислам дине кысаларында бераллалык идеясен алга сөрә. Кеше әхлагын төзәтүне алга куя. Әүлиялек культы хасил итә. Әхмәт Ясәвинең «Ике дәфтәре» безнең көннәргә хәтле килеп җиткән. Беренче дәфтәр – «Дәфтәри әүвәл» проза белән язылган, ул «Ясәвия тарикате» буенча белешмә-өйрәтмә рәвешендә төзелгән, икенчесе – «Дәфтәри сани» (Икенче дәфтәр) шигырь белән язылган, бу җыентык «Диваны хикмәт» («Хикмәтләр җыентыгы»), дип атала. 2000 елда «Хикмәтләр» җыентыгы Ф.Яхин һәм С.Гыйлаҗетдинов тарафыннан бастырып чыгарылдылар.