17. Мова и маўленне.

Мова – сукупнасць знакавых адзінак зносін, узятых у адрыве ад канкр. моўнага мат-лу; гэта набор адзінак зносін і сістэма правіл іх выкарыстання.

Маўленне – паслядоўнасць, узятых з мовы знакавых адзінак зносін у канкр моўным мат-ле і іх камунікатыўным прымяненні; гэта выбар з набору знакаў адзінак зносін, неабходных для выражэння канкр зместу і рэалізацыя правіл іх узывання.

Мова – сродак зносін, а маўлення – працэс зносін. Моўныя адзінкі маюць маюць як агульныя, так і адрозныя ўласцівасці ў мове і маўленні.

Моўныя адзінкі могуць быць выкарыстаны ў маўленчай плыні ў сувязі з канкрэт выражаемым зместам. І ў той жа час моўныя адзінкі могуць знаходзіцца ў складзе моўн. сістэмы ў адрыве ад пэўнага кантэксту. І ў мове, і ў маўленні моўн. адзінкі з’яўл мат-нымі, бо рэаліз ў гукавой і пісьмовай формах і таму,што звязаны з фізіялаг. Дзейнасцю чал-ка: работай маўленч. Апарата, мозга, нервовай дзейнасцю.

У той жа час і ў мове і ў маўленні гэтыя адзінкі з’яўл ідэальнымі, бо маюць пэўны сэнс. Таксама яны з’яўл аб’ектыўнымі, бо ў сваёй мат-ай форме яны аднолькавыя для усіх. Яны суб’ектыўныя, бо ўспрымаюцца кожным чал-кам па-свойму. Моўныя адзінкі маюць і розныя ўласцівасці.

Найбольш поўнае адрозненне мовы ад маўлення апісаў Сасюр:

1. мова-сац з’ява,маўленне – індывід-ая

2.мова пасіўн, маўл актыўн.

3.мова патэнцыяльная, маўленне рэальнае

4.мова сінхранічная, маўленне дыяхранічнае

5.мова сістэмная, маўленне асістэмнае.

У маўленні моўн. адзінкі набываюць некат дадатк уласцівасці: выбар, паўтор, размяшчэнне,камбінаванне,трансфармаванне.

Зносіны людзей у грамадстве ажыццяўляюцца дзякуючы маўленчай дзейнасці. Механізм маўленч дзейн з’яўл прадметам вывучэння псіхалінгвіст-і. У агульным працэсе маўлення выдзял-ца знешняе і ўнутр маўленне. Знешняе маўл мае гукавое выражэнне. Унутр адбываецца ў свядомасці чал-ка,гэта элементы мысленчай дзейнасці чалавека. Псіхолагі ў працэсе маўл дзейнасці выдзяляюць 3 кампаненты: 1) матыў; 2)думка; 3) гукавое маўленне,або знешняе.

Матыў і знешняе маўленне звязваюць унутр механізм,думку са знешнімі этапамі маўлення.

Матыў і знешняе маўл-е звязваюць унутр механізм, думку са знешнімі этапамі маўлення. Матыў – прычына, якая вымагае нас выказвацца ( абмен думкамі і г.д.)

Унутр маўленне ўключае некалькі адначасовых узаемазвязаных аўтаматычных працэсаў у нашай свядомасці:

- семантычнае праграмаванне – выбар паняццяў, якія мы выражаем

-лексічнае разгортванне – выбар слоў, якія называюць гэтыя паняцці

- граматычнае канструяванне – выбар грам формы слова.

18, 19. Арфаэпічныя нормы. Цэнтральнымі паняццямі культуры маўлення з’яўляюцца паняцці літаратурнай нормы і яе варыянтаў, нармалізацыі і нарматыўнасці мовы. Норма – найбольш пашыранае і агульнапрынятае выкарыстанне моўных сродкаў, якое стала ўзорным і таму заканадаўча замацаваным у выглядзе правіл, рэгламентацый. Нормы беларускай літаратурнай мовы – гэта прынятыя ў грамадска-маўленчай практыцы адукаваных людзей правілы ўзорнага вымаўлення і напісання, словаўтварэння і словаўжывання. Моўная норма – катэгорыя гістарычная, адносна ўстойлівая і адначасова зменлівая. Нормы захоўваюцца і змяняюцца ў залежнасці ад многіх умоў: ад уплыву кніг на грамадства, ад моўнага акружэння. Адрозніваюць нарматыўнасць ад нармалізацыі мовы. Нарматыўнасць – гэта афіцыйная замацаванасць ці традацыйная агульнапрынятасць літаратурных норм, а нармалізацыя – працэс выпрацоўкі літаратурных норм. Нармалізацыю беларускай мовы у савецкі час умоўна можна разглядаць як выпрацоўку літаратурных моў на ўсіх маўленчых узроўнях да 1933 г. (“Граматыка” Б.Тарашкевіча), на працягу 1933-1957 гг і пасля 1957 г. Інакш пра гэты працэм можна гаварыць як пра працэс выпрацоўкі і стабілізацыі літаратурных норм на нацыянальнай глебе, збліжэнне выпрацаваных норм з рускамоўнымі і вызваленне норм беларускай літаратурнай мовы ад рускамоўнага ўплыву. Згаданае дае права разважаць пра рухомасць норм сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Аднак змены павінны адпавядаць агульным заканамернасцям моўнай сістэмы, тэндэнцыям яе развіцця. Афіцыйнаму замацаванню змен моўнай нормы звычайна папярэднічае перыяд варыянтнасці. Пад варыянтам разумеюць розныя праяўленні адной і той жа адзінкі, якая пры ўсіх зменах застаецца сама сабой (дзіця-дзіцё; у адрас – на адрас). Варыянты існуюць на ўсіх моўных узроўнях (арфаэпічных, акцэнталагічных, марфалагічных, лексічных).Пры выбары аднаго з магчымых варыянтаў неабходна кіравацца:а) фактарам устойлівасці;б)аўтарытэтам крыніцы (Істрына);в) асабістым густам;г) пашыранасцю. Прычыны парушэння моўных норм:а)захаванне дыялектных асаблівасцей; б) уплыў арфаграфіі; в) недастатковае засваенне літаратурных норм беларускай мовы; г) недастатковая падрыхтаванасць настаўнікаў;д) уплыў рускай мовы.Такім чынам, маўленне лічыцца правільным, калі ў ім адсутнічаюць парушэнні агульнаабавязковых літаратурных норм і само яно як звязная мова адпавядае ўсім законам сучаснай беларускай мовы. Сучаснай беларускай літаратурнай мове ўласцівы арфаэпічныя, акцэнталагічныя, арфаграфічныя, пунктуацыйныя, лексічныя, словаўтваральныя, марфалагічныя, сінтаксічныя, фразеалагічныя і стылістычныя нормы. Мова (па Сасюру)- сістэма знакаў, што выражаюць паняцці як сац. прадукт, прыняты калектывам з мэтай рэалізацыі маўленчай дзейнасці. Маўленне- індывідуальны акт волі і розуму. Агульныя ўласцівасці мовы і маўл.: яны з’яўл. аб’ектыўныя\суб’ектыўныя, матэрыальныя, ідэальныя. Адрозненні: мова(сацыяльная, пасіўная, патэнцыяльная, устойлівая, сістэмная, сінхранічная), маўленне (індывідуальнае, актыўнае, рэальнае, аднакратнае, асістэмнае, дыяхранічнае).

Мова як сістэма.Узроўні сістэмы мовы,іх адзінкі і катэгорыі.Асноўныя і прамежкавыя ўзроўні.Уласцівасці сістэмы мовы.

Праблема сістэмнасці мовы з'яўляецца даволі актуальнай,т.што вызначае яе як упарадкаванае мноства адзінак і катэгорый,арганізаваных у адно арганічнае цэлае.Ф.дэ Сасюр 19 ст распрацоўваў гэту праблему.

Сістэмны падыход да разгляду мовы-як складанае цэлае,сук-сць элемен6таў і адносін.

Сістэма-сук-сць узаемазвяз-х і узаемаабум-х элементаў,арг-х сувязямі і адносінамі ў адно цэлае.

Паняцце сістэмы-больш шырокае:уключае адлзінкі+адносіны.

УЛАСЦІВАСЦІ СІСТЭМЫ МОВЫ:

1.структурнасць-мова з'яўл.упарадкаваным мноствам узаемазвяз-х эл-ў.У яе ёсць свая будова,структура,як.утв-ць сувязі і адносіны.У мов-ве вылуч.паняцці-знешн(грам.лад,аф-не мовы)/унутр.формы мовы.

2.матэрыяльнасць(субстанцыянальнасць)-моўн.адзінкі як знак.эл-ты з'яўл.2хплан.у іх ёсць матэр.абалонка,як.успрымаецца органамі пачуццяў,унутр.змест,асэнс-ца,успрымаюцца разумова.(Гукавая/графічная абалонка моўн.адзінак).

3.адкрытасць:сістэма мовы-патэнц-я,адкрытая сістэма.Мова-сук-сць устар,нов і патэнц.форм,у мове ёсць магчымасць для далейшага развіцця.

4.дынамічнасць:мова паст-на разв-ца,стан мовы любога перыяду разв-ця-вынік папяр.гістар.разв-ця і ўмова для далнйш.змен(неалагізмы).

5.мова-складаная сістэма:падз-ца на элементы,з як.яна склад-ца,на орзн.моўных узр-х.

Мова мае склад.будову. УЗРОВЕНЬ МОВЫ-тая частка моўн.сістэмы,як.мае аднаймен.моўн.адзінку.

Асн.узроўні+прамежкавыя:

1)фанетыка-фаналагічны

1а)марфаналагічны

2)марфемна-марфалагічны

2а)словаўтваральны

3)лексіка-семантычны

3а)фразеалагічны

4)сінтаксічны

Асн-е адрозн-не п-ж імі:адзінкі асн-х узр-ў узнікаюць і функц-ць у межах свайго ўзроўню/адз-кі прамежкавых-узнік.на 1м,фуекц.на2м.

Моўныя ўзроўні падз-ца на больш.дробн аб'ядн(зычн+гал,свісц.+шыпяч...на фанет.узр)