Сез... "кабызган утлар сүнмәс алар, Сүнмәс алар хәтәр җилләрдә..." к. Тинчурин (к. Тинчуринның "Сүнгән йолдызлар" драмасы буенча)

Әле генә театрдан кайттым. К. Тинчурин исемендәге театрда К. Тинчуринның "Сүнгән йолдызлар" спектаклен карап тетрәндем. Бу спектакельне мин беренче генә карамыйм. Берничә тапкыр күрдем инде мин аны, Г. Камал исемендәге театрда да караганым булды. Караган саен, әсәрне укыган саен, К. Тинчуринның бөек драматург икәнлегенә ныграк ышанам, артистларның уйнауларына соклануым артканнан-арта.

К. Тинчурин − татар драматургиясен жанр ягыннан үзгәртеп коручы драматург. Аның һәр драмасы халкыбыз күңеленә үзенең халыкчанлыгы, музыкальлеге белән кереп урнашты. Аның геройлары тормыштан алынган, шул ук вакытта романтик геройлар.

Бүген караган "Сүнгән йолдызлар" спектаклендә мине Надир образы тетрәтте. Минемчә, бу образ автор тарафыннан аеруча яратып һәм тулы итеп эшләнгән.

Драма иң алгы планга бәхет мәсьәләсен куя. Беренче карашка ул мәхәббәт өчпочмагын күрсәтә кебек. Әсәрнең эченәрәк керсәң, әсәр мәхәббәт турында гына түгел икәнлеге аңлашыла. Драмада ике яшь бер-берсен өзелеп сөя. Сәрвәр дә, Исмәгыйль дә − ярлы кеше балалары, ятимнәр. Икесе дә чибәрләр, уңганнар. Сәрвәрнең әбисе Гөлнур әби яшьләрнең тормыш коруларына каршы түгел. Аның казлары күп, Сәрвәр "Сандык малын" да җитәрлек әзерләгән. Көзгә туй итәргә җыеналар яшьләр. Яшьләр бертөрле уйлый, язмыш икенче төрле хәл итә.

Яшьләрнең киләчәге әкренләп караңгылана бара. Иң беренче Сәрвәр төш күрә. Аны Гөлнур әби бәхетсезлеккә юрый. Сәрвәрне Мәхдүм Надирның да яратуы беленә. Ул Сәрвәргә үзенең мәхәббәтен аңлата. Ләкин бөкре, ямьсез Надирны Исмәгыйль белән алыштырып буламы соң? Сәрвәрнең бу турыда ишетәсе дә килми, ләкин ул Надирны кызгана. Ул аны яшьләр уенына катнаштыруга да каршы түгел.

Надир образы тамашачыны аеруча дулкынландыра. Ул тамашачыга характерының ике ягы белән ачыла: беренчедән, укымышлы, киң, бай күңелле, чын күңеленнән ярата ала; икенчедән, үзенең гариплеген тою, шушы ярлы егетләрдән дә түбән хис итү аны дөньяга, хәтта Аллага да нәфрәт белән карарга этәрә. Үзен шундый "шайтан" кыяфәтендә яраткан өчен Аллага ләгънәт укый. Ләкин Надирның күңеле бай, сөйләме матур, образлы, эчке дөньясы мәхәббәт белән тулы. Ул Сәрвәргә матур-матур мәхәббәт хатлары яза. Җавап ала алмаячагын белсә дә яза. Мәхдүм барысын да аңлый: Сәрвәр аңа беркайчан да карамаячак. Ләкин аның күңеленең бер почмагында зәгыйфь кенә булса да өмет чаткысы сүнми. Бу чаткы сугыш башлану турындагы хәбәрдән соң көчәеп китә.

Сугыш башлануын ишеткәч, Надир шатлыгыннан сикерә, көлә: "Сугыш, әһә, сугыш!.. Мин сугышка бармыйм, мин калам. Мин зәгыйфь, мин бөкре. Мин гурбун..." Билгеле инде, ул бу сүзләре белән Исмәгыйльләрнең сутышка китүен, ә Сәрвәрнең авылда калачагын күз алдына китерә. Сугыш бит ул, анда ни булмас дисең? Сәрвәр бит Надир янында калачак. Бәлки әле Сәрвәрне үзенә каратырга да мөмкин булыр.

Кайгы бервакытта да ялгыз гына йөрми диләр. Сәрвәрнең Исмәгыйльне сугышка җибәрәсе килми. Сөйгәнен янында калдыру өчен ул барысын да эшләргә әзер. Эшли дә. Үз куллары белән сихерче карчыктан алган даруны Исмәгыйльнең колагына сала. Исмәгыйль үлә. Сугышта дошман кулыннан түгел, сөйгәне кулыннан үлә. Сәрвәр бу кайгыны күтәрә алмый, аның йолдызы сүнә, ул акылдан яза... Инде мәхәббәт өчпочмагы таркала. Сәрвәр − Надирныкы гына. Надир Сәрвәрнең авыруын белсә дә, ташламый. Аның белән Исмәгыйльнең каберенә чәчәкләр куя. Аның моңлы җырларын тыңлый, Коръән укый. Сәрвәр − Мәхдүмнең бердәнбер куанычы, аның өчен Сәрвәрнең терелмәве яхшырак, чөнки: "Ә бит терелсә, икенче төрле булуы мөмкин..." Сәрвәрнең үлеме Надирның да тормыштагы бөтен куанычын сүндерә. "Ахыргы, иң соңгы өметем дә сүнде. Тагын ялгыз". Сәрвәрнең үле гәүдәсе янында ул да үз-үзен үтерә. Менә шушында без Надирның көчле кеше булуын, Сәрвәрне чын йөрәктән яратуын күрәбез.

Драманы укып чыккач, спектаклен карагач, миңа Надир образы В. Гюгоның "Собор Парижской Богоматери" романындагы Квазимодо образын хәтерләтте. Бигрәк тә Надирның: "Чәчәкләр китердеңме?.. Ә миңа аларны китерүче булмас. Һич, һичкем китермәс. Мин ялгыз. Дөньяда да ялгыз, кабремдә дә ялгыз..." − дигән монологы шундый ук гарип Квазимодо сүзләренә аваздаш:

...Горбун отверженный с проклятьем на челе,

Я никогда не буду счастлив на земле.

Минемчә, автор драмада (трагедиядә дисәк дөресрәк булыр) кешенең кыяфәтенә карап кына фикер йөртмәскә, аның эчке дөньясына да карарга чакыра. Драма бәхетсезлек белән тәмамлана. Надир аз булса да бәхетле мизгелләрдә яшәп кала. Мәхәббәтен югалту − яшәвенең |мәгънәсен юкка чыгара. Хәзер инде ул үзе дә җырлый алмый, Сәрвәрнең дә моңлы җырларын тыңлау насыйп түгел. Мондый яшәү аңа кирәк түгел...

"Сүнгән йолдызлар" − һәрбер кешенең бәхетле булырга хокукы барлыгын күрсәткән әсәр. Автор һәр кешегә йолдызлар бүлеп бирә. Сәрвәрнең төшендә ул йолдызлар сүнүнең сәбәбе сугышта дип әйтмәкче була. Бәлки шулайдыр да, чөнки сугышлар кешеләргә бервакытта да шатлык китерми. Бүген дә ул шулай.

К. Тинчуринның характерлар остасы булуы һәр әсәрендә күренә. Шулай булмаса, аның спектакльләреннән кешеләр елап яки көлеп чыга алмаслар иде.