Киң даланың ирек сөюче кызы (г. Ибраһимовның "Казакъ кызы" романы буенча)

Г. Ибраһимовтан җитди тормышны җитди өйрәнергә мөмкин.

Ч. Айтматов

Галимҗан Ибраһимов − кыйммәте беркайчан да югалмый торган бай, кадерле әдәби мирас, әдәби осталык үрнәкләре калдырган язучы, Аның иҗат алымнары, ул баетып калдырган әдәби тел әле хәзер дә, яңа заманда да үрнәк булып хезмәт итә. Әдипнең әсәрләре безнең заман кешесенә дә Туган илгә, туган туфракка тирән мәхәббәт тәрбияли, рухи ярлылыктан азат булырга, күңел хәзинәсен гуманистик кешелек сыйфатлары белән баетырга ярдәм итә. Үзенең әсәрләре белән Г. Ибраһимов әдәбиятлар, халыклар арасындагы дуслык һәм үзара тәэсир итешү идеясен алга сөрә, башка халыкларның яшәү рәвешен һәм әдәби мирасын тирәнтен өйрәнергә, үзләштерергә өнди. Өндәп кенә калмый, үзе бу эшнең башында тора. 1924 елда басылып чыккан "Казакъ кызы" романы белән олы әдип, беренче булып, гаилә һәм җәмгыять изүенә каршы баш күтәргән мөселман хатын-кыз образын иҗат итә. Әсәрдән күренгәнчә, автор тугандаш казакъ халкының социаль-экономик хәлен, тормыш-көнкүрешен, гореф-гадәтләрен, гаилә һәм кабилә мөнәсәбәтләрен, халык иҗатын, телен яхшы белеп эш итә.

Г. Ибраһимов "Казакъ кызы" романында XIX йөз ахыры − XX йөз башларындагы чорны тасвирлый. Әсәрдә шушы чор өчен характерлы булган феодаль кабиләләр арасындагы көрәш, күчмә халыклар тормышындагы үзенчәлекләр, хезмәт ияләренең авыр-газаплы тормышы, социаль тигезсезлекләр, аларның сыйнфый каршылыкларга әверелә баруы мәсьәләләре яктыртыла.

Романның "Казакъ кызы" дип исемләнүе аның эчтәлегенә, ягъни казакъ халкы тормышына багышлануына, гасырлар буе өстенлек иткән иске йолаларга − хатын-кызны калым исәбенә сату йоласына каршы юнәлтелүенә, казакъ кызы Карлыгачның төп герой итеп сурәтләнүенә бәйле.

Карлыгач − романның үзәк герое. Аңа яшь ярым булганда, Сарсымбай үз кызын шактый күп мал хисабына кара-айгырларның ай ярымлык ир баласы Калтайга ярәшә. Кыз өчен кара-айгырлар 100 баш терлек, 400 алтын, ике сандык асыл зат калым түлиләр. Бу күренеш − көнчыгыш халыклары тормышында өстенлек иткән гадәтләрнең иң киң таралганы.

Карлыгач − бай кызы. Автор аны киң даланың бер чибәре итеп бирә. "Карлыгач сахраның матуры булып пешеп өлгерде. Тавышы өчен аны былбыл диләр. Җырлаганда казакъның акыннары аның зифа буен төз камышка охшаталар − билең нечкә, күзләрең тирән, керфекләрең уктай, үзең айдай дип мактыйлар иде. Ил эчендә дә коры исеме белән генә әйтмичә, Карлыгач-Сылу дип атыйлар иде". Менә шундый Ходай биргән гүзәллеккә ия булган кыз иреккә омтыла. Мул тормышта, дала киңлекләрендә уйнап-көлеп, әти-әнисенә иркәләнеп үскән кыз җәмгыятьтә урнашкан тәртипләр белән килешә алмый. Әти-әниләре ярәшкән Калтай да ошамый аңа. Ул дала бөркете булырлык Арысланбайга гашыйк. Аның омтылышлары табигый булып әнә шул егеткә булган мәхәббәтендә чагыла да. Карлыгач-Сылу казакъ гадәте буенча байлыкка сатылган бик күп кызларның гыйбрәтле хәлен көн саен диярлек күреп тора. Кыз үзенең киләчәге хакында уйлана. Аның фикере ачык: ничек кенә булса да, Арысланбай белән кавышу, матур тормыш кору. Әгәр инде Калтай белән яшәргә мәҗбүр итә калсалар, үлүең артык. Кызның: "Әгәр көчләсәгез, гәүдәмне Алтын Күлдән эзләп алырсыз!" − дигән сүзләре яшәп килүче иске гореф-гадәтләргә протест булып яңгырый. Бу сүзләрне бары тик көчле рухлы, корыч ихтыярлы кеше генә әйтә ала. Карлыгач-Сылуны әнисенең "ак сөтемне бәхилләмим" дигән сүзләре дә туктата алмый. Ул үз күңеле сөйгән кешене артыграк күрә, беркөнне кыз Арысланбай белән качып китә. Иркен дала шартларында үз ихтыяры белән яшәргә күнеккән Карлыгач-Сылу үзе шикелле меңләгән казакъ кызлары кебек газапланырга теләми. Г. Ибраһимов кызның качып китү мизгелен аеруча тылсымлы итеп сурәтли. Кызга табигать тә теләктәшлек итә. Карлыгач сөйгән егете янына барганда "болыт чыккан, ай капланган иде". Ә гашыйклар кавышкач, "болытлар таралды, якты ай, ерак һавадагы даланы көмеш нуры белән сәламләп, күңелләргә серле бер тынычлык бирә иде. Дала кызының бу адымы гади котылу гына түгел, бәлки казакъ далаларында гасырлар буе дәвам иткән иске традицияләрне таптап алга узуы иде. Кош читлектә яши алмаган кебек, Карлыгач та (исеме дә ирекле кошныкы) яратмаган кеше белән гомерен бәйли алмый.

Карлыгач-Сылуның качып китүе йортларның үзара талашуына китерә. Бу исә сайлау алды көннәрендә дошманнарга отыш вәгъдә итә. Ләкин Биремҗан әкәнең акылы бу мәсьәләдә зур нәтиҗәләргә ирешергә ярдәм итә: калымны кире кайтарып бирү юлы белән гауга бастырыла. (Бүгенге сәясәтчеләргә дә өйрәнү өчен гыйбрәтләр бар монда.)

Романда Карлыгачның мәхәббәт хисләре тәэсирендә үз бәхете өчен көрәшкә омтылуы иҗтимагый төс ала. Яшәп килүче җәмгыять, хатын-кызга караш үзгәрергә тиеш, дигән фикер ачыклана.

Шулай итеп, Г. Ибраһимов Карлыгач-Сылу образында мөселман хатын-кызларының азатлык, хөрлек, хокуклары өчен көрәш үрнәген бирде. Аның (Карлыгачның) ире артыннан Себергә китәргә карар кылуы да игътибарга лаек. Бу адымы белән Карлыгач-Сылу ирләре артыннан Себергә киткән декабрист хатыннарын хәтерләтә. Татар әдәбиятында Г. Ибраһимовка кадәр мөселман хатын-кызының мондый кыю образын биргән әсәр юк иде әле. Автор талантының бер ягын искәртмичә мөмкин тугел: әдип хатын-кыз азатлыгы проблемасын социаль һәм милли азатлык мәсьәләсенә китереп бәйли.

"Казакъ кызы" романы татар прозасының гүзәл үрнәкләреннән берсе булып калу белән бергә, төрки язучыларга да юл күрсәтте. Күренекле төрекмән язучысы Бирде Кербабаев болай дип язды: "Минем беренче әсәрләрем төрекмән хатын-кызларының азатлыгы темасына багышландылар".

Мин Карлыгач-Сылу образын мөселман дөньясына үтеп кергән беренче азатлык, хөрлек карлыгачы итеп күз алдыма китерәм.