Киләчәге бар милләт без, Шәхесләргә бай милләт без. Г. Саттар-Мулилле

Халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул.

Г. Тукай

Безнең халкыбыз талантлы шәхесләргә бай. Кемнәр генә юк алар арасында?! Берлинга барып җитеп Рейхстагка Җиңү байрагы кадаган Заһитов ише батырлар, татар профессиональ музыкасына нигез салган Сәйдәшев кебек композиторлар, үлмәс исем алып һәлак булган патриот-шагыйрь М. Җәлил, профессиональ рәсем сәнгатен башлап җибәрүче Б. Урманче, моң хәзинәсе булган И. Шакиров, дөньяны биюе белән таң калдырган Р. Нуриев һ.б. бик күпләр халкыбызның чын йөзен күрсәтәләр, горурлыгыбыз булып торалар. Әдәбият һәм сәнгатьнең, фән һәм мәдәниятнең, хезмәт һәм батырлыкның кайсы тармагын алсаң да, тарихта үз исемен алтын хәрефләр белән язып калдырган шәхесләребез күп безнең. Татар халкының күренекле шәхесләрен дөньяның төрле почмакларында очратырга мөмкин. "Татар" сүзе Ш. Мәрҗани, Й. Акчура, Ф. Кәрими, К. Насыйри, Р. Фәхретдин, Г. Камай, Х. Якупов, Г. Тукай, Г. Исхакый исемнәре белән күзаллана.

Мин бүген шушы үлмәс шәхесләрнең берсе турында сөйләргә телим. Ул − Тукай шигыренә дәртле-җитез, тантаналы-горур "Бәйрәм бүген" көен, Һ. Такташ шигыренә искиткеч моңлы, тылсымлы аһәң тулы “Урман кызы" җырын иҗат иткән минем яраткан композиторым Җәүдәт ага Фәйзи (1910 − 1973).

С. Габәши, С. Сәйдәшев, Ф. Яруллин, М. Мозаффаров, А. Ключарев, Н. Җиһанов, Р. Яхиннар кебек гүзәл төркемгә кергән бу олуг иҗат остасының данлы исеме халкыбызның күңел түрендә лаеклы урын алды.

Ерак Оренбург каласына кайчандыр Чистай өязе, Шахмай авылыннан килеп утырган Фәйзиләр нәселеннән байтак укымышлы, мәһабәт затлар чыккан. Җәүдәтнең әтисе Фәйзи − танылган мәгърифәтче, журналист, мөгаллим-остаз. Малай да әтисенә охшап үсә. Олы башлы, уйчан күзле малай шигырьләр яза, гармун-пианинода көйләр уйный. Сәләтле егетне хәтта Салих Сәйдәшев тә Оренбургта яшәгәндә күреп, тыңлап соклана һәм үзенең музыка мәктәбенә ала. Тора-бара С. Сәйдәшев Җәүдәт Фәйзинең иҗатташ дустына әверелә. Бу турыда Җ. Фәйзи үзенең истәлекләрендә бик җылы итеп язып чыга, шушы дуслык белән горурлана.

Җ. Фәйзи тормышта үз юлын табу өчен шактый эзләнә. Башта ул юрист юлын сайлый һәм Казанга килеп укый башлый. Ләкин егетне Казанның музыкаль дөньясы үзенә тарта. Аны аеруча музыкаль спектакльләр кызыктыра. Озакламый С. Сәйдәшев, Һ. Такташ, Г. Кутуй, М. Җәлил, Ә. Фәйзи, Т. Гыйззәтләр белән аралаша башлый. Тора-бара "музыка чире" аңа тәмам йога, һәм инде ул үзенең беренче иҗат җимешләрен туганнарына, дусларына уйнап күрсәтә башлый.

1932 елда Җ. Фәйзи "Урман кызы" романсын иҗат итә. Җыр тыңлаучыларга ошый, бу − авторны канатландырып җибәрә. Ул тиз арада җыр өлкәсендә иң актив авторларның берсенә әверелә: бер-бер артлы җырлары сәхнәгә менә, радиодан яңгырый. "Шауласын, гөрләсен безнең җыр", "Комсомолка Гөлсара" җырлары тиз арада тарала.

Үз стилен, үз юнәлешен, нәкъ С. Сәйдәшев кебек, Җ. Фәйзи җыр-романс, музыкаль комедия һәм драмаларда таба. Үз-үзенә искиткеч таләпчән иҗатчы татар халык җырларын ныклап өйрәнә. Бу үзенчәлек аның музыкаль классикага әверелгән "Бу кырлар, бу үзәннәрдә" (С. Хәким), "Ямьле дә соң Сөн буе" (Р. Ишморат), "Каенсар" (З. Мансур), “Иделкәем" (Г. Кутуй), "Яз шатлыгы" (Г. Насрый) кебек җырларында аеруча ачык чагыла.

Җыр өлкәсендә бай тәҗрибә, зәвык туплап өлгергән композитор тора-бара үзен эрерәк жанрда сынап карарга ниятли, тик сугыш башланып китә. Фронтка бер-бер артлы иҗатташ дуслары китә. Композитор исә дошманны "Канга-кан", "Атым, чайка башыңны" кебек патриотик җырлары белән кыйный.

1941 елда Җәүдәт Фәйзи "Башмагым" музыкаль комедиясен иҗат итә. Либреттосын Т. Гыйззәт яза. Музыкаль комедия, сугыш чорында туып, караңгы Казанны, кешеләрнең кайгылы күңелләрен яктыртып җибәргәндәй була. "Башмагым" − татар музыка сәнгатендә үзе бер чор. Ул күп кенә халыкларның сәхнәләрендә уйнала.

Композитор Әхмәт Фәйзи белән "Акчарлаклар" музыкаль комедиясен иҗат итә. Ул 1944 елда Татар дәүләт опера һәм балет театрында куела. Автор классик әсәрләргә дә музыка иҗат итә, "Идел буенда", "Хуҗа Насретдин", "Шәмсекамәр", "Тормыш җыры" кебек әсәрләргә музыка яза. "Акчарлаклар"дан "Кәккүк" әсемле Зәйтүнә ариясе, "Ташкыннар" драмасыннан Гайнавал җыры, "Алтын көз"дән Гариф җыры һәм бию көйләре әле дә халыкның яраткан җырлары булып торалар. Җ. Фәйзи 200дән артык җыр иҗат итә. Ул шигырьне җаны белән тоеп ала. Шуңа күрә дә аның иҗатташ дуслары − талантлы шагыйрьләр.

М. Җәлил Җ. Фәйзинең шундый дусларының берсе булган. Алар икәүләп балалар өчен дә җырлар иҗат итәләр. Болар арасында М. Җәлилнең "Кызыма" җыры да бар. Композиторны С. Хәким шигырьләре дә үзенә тарта. Ике дус араларыннан вакытсыз киткән герой-шагыйрь М. Җәлилгә багышлап, "Торыгыз, Мусалар" исемле җыр иҗат итәләр. "Мулланур", "Кем уйлаган", "Оренбург шәле", "Мари кызы Улина", "Кытай дустыма", "Якты таң" кебек җырлар бу ике шәхеснең татар җыр сәнгатенә керткән олы казанышы булып тора. 1953 елда аларның "Бу кырлар, бу үзәннәрдә" җыры "Иң яхшы җыр" конкурсында җиңеп чыга.

Өлкән композитор яшь шагыйрьләр иҗатына да игътибарлы була. Ул И. Юзеев, Р. Фәйзуллин шигырьләренә дә җырлар яза. "Яшь наратлар", "Бу дөньяда", "Сагыш" кебек җырларын халык яратып кабул итә.

60 нчы елларда Г. Әпсәләмовның "Ак чәчәкләр" романы языла. Роман Җ. Фәйзине дулкынландыра һәм ул бу әсәр буенча куелган телеспектакльгә музыка яза. Атаклы "Гөлшәһидә җыры" туа.

Җәүдәт Фәйзи татар әдәбиятын яратучы һәм белүче шәхес була. Ул − Һ. Такташ, М. Җәлил әсәрләрен яттан белә. Искиткеч зәвыклы, мавыгучан, сатира-юморга да оста кеше.

Композитор 63 яшендә дөньядан китә. Гомере кыска, ә кешеләргә калдырган рухи хәзинәсе искиткеч зур. Аның үзе җыйган, барлаган, өйрәнгән халык көйләре тупланган "Халык җәүһәрләре” исемле китабы бар. Композиторның үзен дә "җәүһәр" дип атыйсы килә. Мондый җәүһәрләре булган халыкның яшәве өметле, бай. Аның байлыгын менә шундый олы шәхесләре билгели.