Г. Исхакый әсәрләрендә милләтебезгә янаган куркынычларның сурәтләнүе ("Ике йөз елдан соң инкыйраз" һәм "Зөләйха" әсәрләре буенча)

Кичән көнләри уйга калдырган кем,

Вә безә "инкыйраз"ы аңдыран кем?

Г. Тукай

XX йөз башы җәмгыять тормышында бик күп үзгәрешләр тудыра. Бу үзгәрешләр татар әдәбиятында да чагылыш тапмый калмый: анда милли рух көчәеп китә. Әдипләр татар халкының хәле, язмышы турында ныклабрак уйлана башлыйлар. Бу хәрәкәтне башлап җибәрүчеләрнең берсе Г. Исхакый була, дисәк, ялгышмабыз. Ул үзенең иҗат эшчәнлеген XIX гасыр ахырында күтәрелгән мәгърифәтчел карашларны яктыртудан башлый. Билгеле, бу чорда әле Г. Исхакыйны күбрәк гаилә, мәхәббәт белән бәйле әхлакый мәсьәләләр кызыксындыра. Ләкин гасыр башында инде әдипнең замандаш язучыларыннан аерыла баруы күзәтелә. Татар укытучылар мәктәбендә уку − Исхакыйның дөньяга карашын үзгәртә, дөнья әдәбияты тәҗрибәсенә ешрак мөрәҗәгать итүгә этәрә. Язучының аң, белем һәм дөньяга караш ягыннан нинди югарылыкка күтәрелгәнен 1902 елда язылып бетеп, 1904 елда дөнья күргән "Ике йөз елдан соң инкыйраз» исемле атаклы фантастик-публицистик повестеннан күрергә мөмкин.

"Ике йөз елдан соң инкыйраз" − дөньяга чыгу белән үк киң җәмәгатьчелекнең игътибарын җәлеп иткән әсәр. Автор аны "хыялый роман" дип атый һәм: "...без яшерен гәзитләр нәшер итә башладык һәм мәкаләләремезне халыкны агарту өчен, һәркайсыбыз үзе фикерли алганча, милли хәятыбызны үзгәртү, яхшырту темасына багышлый идек. Бу темаларны бер төплерәк әдәби формага салырга теләп, мин "Ике йөз елдан соң инкыйраз" исемендә әсәремне яздым", − дип белдерә. Димәк, бу әсәрен Г. Исхакый йокымсыраган хәлдә яшәгән милләттәшләрен чаң сугып сискәндерү, айныту һәм үзләренең милли хәлләренә аеграк карату максаты белән язган. Татарның милләт буларак инкыйраз (бетү, югалу) юлына басуын искәртү белән бергә, әдип әсәрендә мондый аяныч хәлгә төшүнең сәбәпләре һәм аннан чыгу юллары турында да уйлана. Повестька язган кереш сүзендә автор милләтнең үсешен тоткарлый, артка өстери һәм ахыр чиктә бетүгә китерә торган биш сәбәпне санап уза. Аларның беренчесе − тормыш тоткасы иске фикерле руханиларда, ишаннарда булуы; икенчесе − мәктәп-мәдрәсәләрнең аз булуы һәм булганнарында да укытыла торган фәннәрнең тормышка яраксызлыгы; өченчесе − милләткә хезмәт итүчеләрнең бик ярлы сыйныфтан чыгып, көчләрен күбрәк тамак туйдыруга сарыф итүләре; дүртенчесе − рус мәктәпләрендә укуга каршы булуы; бишенчесе − эшләгән эшләренең нәтиҗәсезлеге, эшне башлап та ахырына җиткерә белмәү. Повестьта әлеге биш сәбәпкә бәйле рәвештә татар тормышына кагылышлы күп кенә мәсьәләләр күтәрелә. Автор аларны дәлилләп тә бирә. Халыкны фаҗигадән, бетүдән коткару хакында уйлаганда Г. Исхакый күбрәк аның аң-белем ягына игътибар итә, бу өлкәдә бик җитди кимчелекләр булуын күрсәтә. Аны аеруча мәктәп-мәдрәсәләрдә уку-укытуның торышы борчый, шуңа күрә ул мәгариф системасын яңартырга кирәклегенә басым ясый. Яшьләргә төпле аң-белем бирүдә иң ышанычлы юл итеп урыс мәктәпләрендә укуны күрсәтә.

Инкыйразга дучар ителгән дип уйланылган татарны саклап калуда һәм яшәтүдә Г. Исхакый милли әдәбиятка зур өметләр баглый. Шулай ук әдәбият белән бергә сәнгатьнең башка төрләренә дә зур урын бирә. Аны татарда музыканың миллилеген югалта һәм халык арасында әһәмияте бетә баруы, рәсем сәнгатенең торышы, юкка чыгу мөмкинлеге борчый.

Милләтне инкыйраздан коткару һәм үстерү турында сүз алып барганда, автор хатын-кызларга белем һәм тәрбия бирүгә аеруча игътибар итә. Чөнки ул милләтнең рухын, телен саклаучы, киләчәктә ата булачак ирләрне, ана булачак кызларны тәрбияләүдә үзләре тәрбияле, белемле, укымышлы хатын-кызларның роле зур булырга тиеш, дигән карашта тора. Әгәр ана кеше тәрбияле булса, ул баласын да дөрес тәрбияләргә тырышачак, ди автор. Тормышыбызда фәхишәлекнең арта баруы, шуның белән бәйле рәвештә төрле авырулар таралуы да хатын-кызларыбызга тәрбия җитмәүнең нәтиҗәсе дип бәяләнә.

Милли фаҗига сәбәпләрен үтә куе буяулар ярдәмендә күрсәтергә алынган әдип әсәренә шушы милләтнең соңгы кешесе итеп бирелгән Җәгъфәр образын кертә. Бу образ символик мәгънәгә ия. Анда автор конкрет шәхесне түгел, бәлки милләт язмышын чагылдыра. Җәгъфәрнең ташлар астында калып һәлак булуы аерым бер кешенен генә түгел, тулы бер милләтнең юкка чыгуын аңлата.

"Инкыйраз"да Г. Исхакый халык бетүнең бары тик рухи-әхлакый сәбәпләренә генә туктала. Бу фаҗигале хәлнең тарих буенча билгеле социаль-идеологик сәбәпләре, аерым алганда, милли изү, көчләп христианлаштыру кебекләре телгә алынмый. Әлеге мәсьәләләргә автор "Зөләйха" (1911) трагедиясендә туктала. Бу әсәр − татарларны көчләп чукындыруга каршы ачы нәфрәт белдергән халык трагедиясе. Драматург биредә тарихта булган реаль вакыйгаларны бер җепкә тезеп-бирә, ничә йөз еллар изелеп яшәп тә, телен, динен, гореф-гадәтләрен, милли йөзен саклап кала алган татар халкының аяныч хәлен һәм бер үк вакытта рухи батырлыгын күз алдына бастыра. Чукындыру объекты итеп татар анасы Зөләйха алынуы да очраклы түгел. Пьесада Зөләйха образына киң идея-фәлсәфи мәгънә йөкләнә, ул милләт анасы итеп карала. Нәтиҗәдә бу татар анасын чукындыру бөтен милләтне чукындыру мәгънәсен ала. Бу инде тагын шул ук инкыйраз дигән сүз.

Татар милләте язмышы мәсьәләсен шактый киң планда һәм кискен куюлары белән "Инкыйраз" һәм "Зөләйха" Г. Исхакыйның үз иҗаты өчен дә, ул вакыттагы татар әдәбияты өчен дә алга таба юл күрсәтүче программ характерындагы әсәрләргә әверелде. Бу әсәрләре белән язучы бүгенге көн кешеләрен кисәтә, милләт язмышы өчен көрәшергә чакыра, аңа нинди куркынычлар янавын ачык күрсәтә. Г. Исхакый әсәрләре бетүгә йөз тоткан татарны милләт буларак саклап калуга һәм үстерүгә хезмәт итә. Чөнки "Ике йөз елдан соң инкыйраз”да һәм "Зөләйха"да күтәрелгән проблемалар хәзер яңадан калка. Кайчандыр Г. Исхакый әйткән фикерләр бүгенге милли хәрәкәткә ныклап килеп тоташа. Бүгенге көндә дә милләтләр мәсьәләсе хәл ителгән дип әйтеп булмый. Чечня, Карабах, Югославия − шуның ачык мисаллары.