Көсемшенің жіктелуі

	Жекеше түрі		Көпше түрі
I	бар -а -мын	кел -е -мін		бар –а –мыз	кел -е –міз
II	бар –а -сың бар –а -сыз	кел –е -сің кел -е -сіз		бар –а -сыңдар бар –а –сыздар	кел –е -сіңдер кел –е -сіздер
III	бар -а -ды	кел -е -ді		бар -а -ды	кел -е -ді

Қосымша:

Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады.

Мысалы,

1. –ған, -ген,-қан,-кен: бұрынғы өткен шақ есімшесі

2. –ар,-ер,-р:болжалды келер шак есімшесі

3. –атын,-етін,-йтын,-йтін: ауыспалы өткен шақ есімшесі

4. –мақ,-мек,-пақ,-пек,-бақ,-бек: мақсатты келер шақ есімшесі

1. –ып, -іп , -п: бұрынғы өткен шақ көсемшесі

2. –а, -е , -й:ауыспалы осы (келер) шақ көсемшесі

Жаттығу жұмысы:

1. Көсемше жұрнақтары табыңыз:

1. –ған, -ген,-қан,-кен

2. –а, –ып, –ғалы, –й

3. –атын,-етін, –р

4. –ып, -іп , –ар, –ер

2. Қай қосымша жіктелмейді?

1. –атын

2. –етін

3. –ғалы

4. –мақ

5. –ар

3. Көсемшеге жалғанатын жалғауды табыңыз.

1. Көптік

2. Жіктік

3. Тәуелдік

4. Септік

Есімдік

Зат есім, сын есім және сан есімнің орнына жүретін сөз табы.

Сондықтан ол орынбасар сөз табы деп те аталады.

Мағынасына қарай 7 түрі бар.

1. Жіктеу. Белгілі бір жақ түрінде қолданылатын есімдіктің түрі. Мысалы: Мен, сен, сіз, ол, біз, олар, сендер.

2. Сілтеу. Мезгеу, нұсқау және көрсету мағыналарын білдіретін есімдіктін түрі. Мысалы: Сол, мынау, анау, міне т.б

3. Сұрау. Жауап алу мақсаты мен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар. Мысалы: Кім, не, неше, қайда т.б

4. Өздік. Өздік есімдігіне әр түрлі тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. Мысалы: өзім, өздік, өз–өзіне

5. Жалпылау. Жалпылау, жинақтау мағыналарын білдіретін есімдіктің түрі. Мысалы: Барлық, бәрі, бүкіл, барша

6. Белгісіздік . Затты, сындық белгіні, сан –мөлшерді жорамалдап, тұспалдап көрсететін есімдіктін түрі. Мысалы: Кейбіреу, қайсыбір, әлдеқайда.

7. Болымсыздық. Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктін түрі. Мысалы: Еш+ (кім, қайда, қашан, бір), ештеңе, дәнеме

Сұрақтар:

1. Есімдік дегеніміз не?

2. Мағынасына қарай неше түрге бөлінеді?

3. Жіктеу есімдігіне мысалы келтіріңізші.

4. Мен есімдігі септеліңіз.

5. Мынауың есімдігі қандай есімідік тобына жатады?

Үстеу

Қ имылдың түрлі белгісін, мезгелін, мекенің, себебін, мақсатын білдіретін сөз табы.

Құрамына қара Тұлғасына қарай

Дара үстеу	Күрделі үстеу
Бір ғана түбірден (негізгі және туынды) тұрады.	Кемінде екі түбірден тұрады.
Кеше, былтыр, кейде, әрең	Бүгін, қыс бойы, бірте -бірте

Негізгі үстеу	Туынды үстеу
Бөлшектеуге келмейтін төл үстеулер	Түбірге жұрнақ жалғануы арқылы немесе кейбір септік жалғауларының көнеленуі арқылы жасалған үстеу
Ең, ертең, бұрын	Бірге, зорға, балаша

Мағынасына қарай

1	2	3	4	5	6	7
Мекен	Мезгіл	Себеп салдар	Қимылсын	Мөлшер	Күшейткіш	Мақсат
Қимылдың болу орны мен бағытын білдіреді	Қимылдың мезгілін білдіреді	Қимылдын болу себебін, салдарын білдіреді.	Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді.	Қимылдың мөлшерін, көлемін білдіреді.	Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп не солғындатып көрсетеді.	Қимылдың болу мақсатын білдіреді.
Қайда? Қалайқарай? Қайдан?	Қашан? Қашаннан бері?	Неге? Не себепті? Неліктен?	Қалай? Қайтіп? Қалайша?	Қанша? Қаншама? Қаншалық? Қаншалап?	Қалай? Қандай?	Қалай? Не мақсатпен?
Ілгері, осында, бері	Бүгін, таңертең, түнде	Амалсыздан, лажсыздан, босқа, бекерге	емін-еркін, әрең	Сонша, неғұрлым, әжептәуір, осылай, қыруар, біршама, соншалық	Ең, тым, аса, өте, нағыз, кілең, орасан	Әдейі, қасақана, жорта