Р.Б.Кэттел методикасының тарихы

Кэттел методикасы – ең танымал психологиялық әдістердің бірі. Тест 1950 жылы британдық психолог – Раймонд Бернард Кэттелмен шығарылды.

Жеке тұлғаны зерттеу Р.Кэттелдің ғылыми әрекетінің орталығы болатын және оның танымал әдісі- кейбір жағдайда зерттеуді іске асыру іргесі болып келеді. Кэттел ағылшын тіліндегі барлық негізгі мәнді сөздерді бөлді, оларды адамдарды сипаттауға қолданды.

Адамдарды неше негізге байланысты сипаттауға болады? Басқа адамдарды сипаттағанда біз бір сапасын қайталай береміз. Біреуін- тойымсыз, екіншісін-үнемшіл, енді біреуін- қорқақ дейміз, яғни біз негізгі факторды қарастырмаймыз, жеке тұлғаны моделін сипаттауда осы негізгі факторларды қарастыра ғана, адамды толық сипаттауға болады.

Осындай моделдерді құрастыруда Кеттел «өнделмеген мәлімет» ретінде Гордон Олпорттың 15000 ағылшын тіліндегі сөзден тұратын сөздігін алып (оның ішіне зат есімдер де, сын есімдер де кірген), осылай адамды сипаттауға бел буған. Сөздікке жеке тұлғалық қасиеттерді сипаттайтын сөздер кірген ( мысалы, «ақылды», «мейірімді», «көпшіл»), сонымен қатар, басқа адамды «қысқаша сипаттауға» қолданылатын сөздер кірген (мысалы, «ақылды бас»).

Лингвист-эксперттер Кеттелдің басшылығымен 18 000 сөздерді синоним қатарларына бөлген, яғни олар факторизацияға шалдыққан. Факторлы анализ, яғни сол кездегі жаңа әдіснама, сол кезде берілген мәліметтер массивінің элементтері келесі топтарымен байланысты анализді кішірейтуге мүмкіндік береді. Факторлы анализ нәтижесінде 16 фактор алынған, олар тесттің факторлы құрылым негізін құрады.

Кеттел тестінің факторлары латын әріптерімен белгіленген. Факторлардың әрқашан екі полюсі болады, сонымен жеке тұлғалық қасиетті айта отыра, екі полюсті айтып кету мағыналы болады- «жоғарғы» және «төмен». Сонда осы қасиеттің көріну деңгейі оның басқа немесе сол полюске жақындығы дәрежесімен белгілеуге болады.

Кеттелдің өзі факторлы анализ атаулары ағылшын тіліне сәйкес болуын қаламаған, сондықтан табиғи нұсқада факторлар атауы «өте оғаш» болып аталады. Кеттелдің тестіне он алты шкал факторы кіреді, сондықтан да ол 16 PF- 16 Personality Factors деп аталады.

A	ОБЩИТЕЛЬНОСТЬ аффектотимия	ЗАМКНУТОСТЬ шизотимия
B	ИНТЕЛЛЕКТ	ОГРАНИЧЕННОСТЬ
C	ЭМОЦ. УСТОЙЧИВОСТЬ	ЭМОЦ. НЕУСТОЙЧИВОСТЬ
E	ДОМИНАНТНОСТЬ	ПОКОРНОСТЬ
F	ОПТИМИСТИЧНОСТЬ сургенсия	ПЕССИМИСТИЧНОСТЬ десургенсия
G	СОВЕСТЛИВОСТЬ	НЕДОБРОСОВЕННОСТЬ
H	СОЦИАЛЬНАЯ СМЕЛОСТЬ пармия	СОЦИАЛЬНАЯ РОБОСТЬ трекия
I	СЕНЗИТИВНОСТЬ премсия	НЕЧУВСТВИТЕЛЬНОСТЬ хария
L	ПОДОЗРИТЕЛЬНОСТЬ протенсия	ДОВЕРЧИВОСТЬ алаксия
M	МЕЧТАТЕЛЬНОСТЬ аутия	ПРАКТИЧНОСТЬ праксерния
N	ТАКТИЧНОСТЬ искусственность	БЕСТАКТНОСТЬ безыскусность
O	РАНИМОСТЬ гипотимия	ЗАЩИЩЕННОСТЬ гипертимия
Q1	РАДИКАЛИЗМ	КОНСЕРВАТИЗМ
Q2	САМОДОСТАТОЧНОСТЬ	КОНФОРМНОСТЬ
Q3	ОРГАНИЗОВАННОСТЬ	ИМПУЛЬСИВНОСТЬ
Q4	НАПРЯЖЕННОСТЬ	РАССЛАБЛЕННОСТЬ

Кеттелдің теориясында негізгі факторы ерекше атау алды. Факторлар атауы Кеттелдің жаңа терминдерді шығаруға деген махаббатынан көруге болады.

1970 жылы Кеттелдің айтуы бойынша толық мөлшерде жұмыс істеуге болатын оқулық жарияланған. Автор 1949 жылдан бастап- 1970 жылға дейін –екі онжылдықта- тесттің маңыздылығы мен сенімділігінің дамуы артты деп санады. Кеттел индивидуалды жұмыс істеуге көбінесе А және В (187 сұрақ) формасы қолданылады, С және Д формасы (105 сұрақ) тест өту уақыты шектелген кезде және топпен шұғыл түрде жұмыс істеу кезінде қолданылады.

Топты зерттеуде осы формаларды қолдану біріншіден, экспресс-әдіс ретінде, екеіншіден, топтық тесттік әдістер қолдануда зерттеудің субъективті факторы минимумға келеді, бұл зерттеудің сенімділігін жоғарлатады.

Кеттел тестінде 187 сұрақ бар, олардың ішінен үш варианттан бір жауапты таңдау керек, сұрақтар не келісу не келіспеуге келеді («менде қиындықтарды шешуге әрқашан күш жетеді»; және үш жауап нұсқасы- «дұрыс», «мүмкін», «сенімсізбін».

Кеттел тестін орыс тіліне бейімдеу кезінде Раймонд Кеттелмен ағылшын тілінде белгіленген тума факторлы құрылымы қолданылған. Тестті бейімдеуді Шмелев Александр Георгивич жасаған. Содан басқа,ағылшын тілі сөзінен алынған анализ орыс тіліне жеке тұлғаны факторлы құрылымды қолдану келмейді.

Бұл сауалнама көбінесе маманның маңызды сапаларын диагностикалауда медициналық психологияда көп қолданылады. Кеттел сауалнамасы барлық сынақты-бағалауды және тесті шешуді, бір құбылысқа қарым-қатынасын қамтиды.

Методика мақсаты

Кеттел сауалнамасы IQ тестінің бір түрі секілді ең кең таралған анкеталық жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін бағалау әдісі. Ол Кеттел басшылығымен өнделген және индивидуалды жеке тұлғалы қарым-қатынасты кең сферада жазуға арналған.

Кеттел сауалнамасының ерекшелігі жеке тұлғаның бір-бірінен тәуелсіз 16 факторын табу. Олардың сапасы бірінші Кеттелмен белгіленген жеке тұлғаның үстірт белгілері арқасында факторлы анализ анықталған. Осылай әр фактор кейбір үстірт белгілер саны біреуінің айналасында орталық белгіні құрастырады.

Сауалнаманың 4 формасы бар: А және В (187 сұрақ) және С және Д (105 сұрақ). Ресейде көбінесе А және С формасы қолданылады.

Теориялық негізі

Кеттел сауалнамасы қалыпты жеке тұлғаның қасиеттерін бағалайтын, адамның жеке тұлғалық құрылымын сипаттайтын, жеке тұлғалық мәселелерді шешетін, жеке тұлғалық мәселелерді шешуде түзету механизмдерін табуға көмектесетін көп өлшемді әдіс болып келеді.

Кеттел тестінің негізі ретінде «жеке тұлғалық белгілер теориясы» болып келеді. Осы теорияға сәйкес оның ішкі жанын және мінез-құлқын анықтайтын, тұрақты, тиянақты, байланысқан элементтерден тұратын жеке тұлға сипатталады. Адамдардың мінез-құлқының өзгешелігі жеке тұлғалық белгілердің көрунумен түсіндіріледі. Осымен қатар жеке тұлғалық белгілердің субъекті шкаласында көрнекілік тәртібі әр түрлі жағдайға қарамастан, сондай өзгеріссіз қала береді. Тестілеу кезінде жеке тұлға дайын координат-жүйесімен байланыстырылынып, бұрын қойылған қасиеттер көрнекілігі өлшенеді.

Р.Кеттелдің жеке тұлғалық белгілер теориясы шегінде зерттеулері көрнекі эмпиризділікпен ерекшелінеді, өйткені ол жеке тұлғалық нақты қасиеттердің санына және мазмұнына теориялық көрінісіне арқау сүйенген. Р.Кеттелдің өзгеше қатынасы факторлы анализ әдісі жеке тұлғаның негізгі қасиеттерін белгілеуші құрал ретінде қолданылған.

Р.Кеттел көзқарасы бойынша екі факторлы моделге сүйенсең, интеллектің жалпы факторы психологиялық мағынада болады: «жалпы флюидті фактор» - g1, және «жалпы кристалды фактор» - g2. «Кең интеллект» биологиялық детерминат ықпалынан, үлкен жартышар қабығының индивидуалды базасында құрылады. Осы мағынада ерте жас ерекшеліктік этапта индивидуалды даму жалпы интеллектуалды қабілеттердің бірдей дамуымен сипатталады. Ол спецификалық біліммен, үйренумен немесе жеке психикалық функцияның (сенсорлы, моторлы) дамуымен байланысты емес.

«Флюидті» қасиеттер негізгі логикалық байланыстылық түрлеріне арқау етеді, ойлаудың негізгі операцияларына: толық бөлік, ерекшелікті сезіну, жағдай байланыстылығын, индукцияны, дедукцияны, кеңістік қарым-қатынасты түсіну. «Флюидті» интеллект индивид қабылдайтын және алдап-арбай алатын объектілердің арасындағы байланысты анықтай алу қасиеті. Ми жарақттары кезінде және биологиялық қартаю процесінде «бос интеллект» бірінші бұзылады деп психологтардың зерттеулері көрсетеді.

«Байланысты интеллект» перцептивті және моторлы үйренулер өнімі болып келеді және «бос интеллект» базасында дамиды, ойындық, оқу және мамандық іс-әрекет процесінде. Тәрбие және қарым-қатынас, мәдениетті құндылықтарды игеру процесінде. Оның дамуы білім спецификасында және кейбір жеке тұлғалық ерекшеліктермен (қызығушылықтар, құнды бағдамен, мотивацмиямен, естің индивидуалды даму ерекшеліктері) негізделген. Осындай көзқараста «байланысты интеллект» Веслер интеллект концепциясына жақын және әдеттегі тестік әдістер көмегімен өлшенеді, сөздік қорды бағалайтын, сандармен нақтылау, қоршаған орта туралы адекватты баға мен пікірлер және т.б. Осылай, «байланыс интеллекті» бағасы көбінесе тілдік және мәдениетті шектеулерге сұйенеді және топ тұрғындары диагностикасында қиындық тудырады. Р.Кеттелдің «Мәдени- тәуелсіз интеллект тесті» «флюидті» және «бос интеллект» өлшейді. Кеттел «бос интеллект» интеллект қабылдау қабілеттері арқылы көрінетін перцептивті тапсырма негізінде бағалауға болады.

Берілген тесттің түрлері

Р.Кеттелдің «Мәдени-тәуелсіз интеллект тесті» бірінші рет АҚШ-та 1949 жылы жеке тұлғалық тестілеу және қабілеттерді тетілеу Институымен шығарылған және 1956-1966 жылдарда қайтадан жарияланды.

Тесттің үш нұсқасы бар:

1. GFT 1 – 4 жастан 8 жасқа дейінгі балаларды зерттеу, сонымен қатар психикалық дамуында кідірісі бар балаларды диагностикалау.

2. GFT 2 – 8 жастан үлкен балаларды диагностикалау, сонымен қатар дифференцирінділінбеген ересек санағынан.

3. GFT 3 – дарындыларды және ЖОО стундеттерін зерттеу үшін.

GFT 2 шкаласы әрбіреуі төрт субтесттен тұратын 2 бөліктен тұрады:

І субтест – «қосымша» - қиындығына байланысты өсіп отыратын 12 тапсырмадан тұрады. Әр тапсырмада сол жағында нақты логикалық реті (кеңістікті орналасу реті , көлемі, саны) бойынша орналасқан. Өзгеріс логикасын анализдеп, оң жақта орналасқан 5-4 фигураның ішінен белгілі болған заңнамалыққа сәйкесін таңдау керек және сол жақта орналасқан 3 фигуралардың логикалық ретін жалғастыра алады.

ІІ субтест – «жіктеу» - қиындылығына байланысты өсетін 14 тапсырмадан тұрады. Әр тапсырма 5 фигура қатарынан тұрады, сонын 4 фигурасы белгілі бір белгімен әрқашан байланысқан. Әр қатардан басқаларынан ерекше бір фигураны таңдау қаже. Төрт фигураның бірдей белгісі болып пішін, сан, бояу, фигуралар элементтерімен арасындағы кеңістік қатынас болып табылады.

ІІІ субтест – «матрица» - қиындығына байланысты өсетін 12 тапсырмадан тұрады. Бұл тапсырманы шешу 1 субтестке ұқсас. Матрицаның сол жағында орналасқан байланысқан 3 фигура, және оң жақта орналасқан 5 нұсқа жауап ішінен, заңнамалықты тоқтататын бір ғана фигураны табі, яғни матрицаны дұрыс толтыру. Осы субтестің спецификасы белгілердің комплексті анализінен тұрады. Осы субтестің тапсырмасын құру негізінде жатқан белгілер – бұл кеңестік орналасу, пішін, көлем, бояулығы және берілген белгілердің комбинациясы.

ІV субтест – «топология» - қиындығына байланысты өсіп отыратын 8 тапсырмадан тұрады. Әр сол жақтағы тапсырмада қиын эталон-фигурасы орналасқан, геометриялық фигуралардан құрылған. Қиын эталон-фигураның ішінде нүкте бар. Нүтенің орналасуын әр геометриялық фигура қатынасына байланысты анализдеу керек. Содан кейін бес оң жақта орналасқан қиын эталон-фигуралар ішінен қиын эталон-фигурада орналасқан сияқты, нүкте сондай орнығуды ала алатындай фигураны табу керек.

Классикалық түрінің сипаттамасы

Бұл сауалнама 105 сұрақтан тұрады ( С формасы), оған үш нұсқа беріледі (а,b,c). Зерттелінуші оны таңдап жауаптар бланкіге жазады.

Сауалнама басталмастан бұрын зерттелінушіге оқығаны бойынша белгілер қойып отыруы үшін арнайы бланк беріледі. Алдын ала зерттелінуші білу керек мәліметтер жазылған нұсқау беріледі. Сынаққа 25-30 минут беріледі. Сұрақтарға жауап беру кезіндегі процесте экспериментатор зерттелінушінің уақытын бақылап отырады, егер де ол баяу жауап беріп жатса, оған ескертеді. Сынақ жайлы, кәсіби жағдайда индувидуалды жүргізіледі.

Нұсқау

Алдарыңызда сіздің жеке тұлғанызды мінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайтын сұрақтар. Бұл сұрақтарда «дұрыс» және «дұрыс емес» сұрақтар жоқ, әр адам өзінің көзқарасы бойынша жауап береді. Тура және шын көңілмен жауап беруге тырысыңыздар. Алдында сіз төрт сұраққа жауап беруіңіз керек. Сізге сәйкес келетін жауапты арнайы берілген жауаптар бланкінде төртбұрышпен белгілеуіңіз қажет. Бұнда әр сұраққа мүмкін үш жауаптар бар.

Мысалы:

1. Мен топтық ойындарды көргеді ұнатамын: а) иә в) кейбірде с) жоқ

2. Мен мынандай адамдарды ұнатамын: а) ұстамды в) жауап беруге қиналамын с) достық қарым-қатынасты тез орнататын адамдарды.

3. Ақша бақыт әкеле алмайды: а) иә в) білмеймін с) жоқ

4. Ата-ана баласына сондай қарым-қатынаста, мысық секілді: а) мысықтың баласына, в) итке с) балаға.

Ақырғы сұраққа дұрыс жауап бар, бұл: мысықтың баласы. Бірақ мұндай сұрақтар өте аз. Егер бір нәрсе түсініксіз болса, экспериментатордан сұрау керек. Экспериментатордың белгісінсіз бастауға болмайды.

Сұрақтарға жауап бере, осы 4 ережені білу керек:

1. Сізде ойлануға уақыт жоқ. Басыңызға келген бірінші, табиғи жауап беріңіз. Әрине, сұрақтар сіздер өзіңізге таңдағыңыз келген жауапты тандау үшін өте қысқа және толық емес құрылған. Мысалы, бірінші сұрақта сізден топтық ойынды ұнатасыз ба екені сұралады. Сіз мүмкін баскетболдан гөрі футболды жақсы көретін шығарсыз. Бірақ Сізді «ойынның ортасын» сұрайды, осы жағдайға орташа сәйкес жағдайды. Ең дұрыс деген сұраққа тура жауап беріңіз. Сіз бұл сұрақтарға жарты сағаттан кеш емес жауап беруіңіз қажет.

2. Анықталмаған, орташа жауаптармен әуестенбеуге тырысыңыз.

3. Сұрақтарды қалдырып кетпеңіз. Барлық сұрақтарға жауап беруге тырысыңыз. Кейбір сұрақтарда өзіңізге келетін жауапты таба алмауыңыз мүмкін, алайда осы жағдайда қандай іс-әрекет жасау керек соған байланысты жауап беріңіз. Кейбір сұрақтар жеке тұлғалы болуы мүмкін, бірақ есіңізде болсын нәтиже көпшілікке таратылмайды және арнайы «кілтсіз» біле алмайсыз. Әр бөлек сұрақтарға жауап қаралмайды.

4. Шын жауап беріңіз. Бірақ экспериментаторға әсер қалдыру үшін дұрыс болатын жауапты жазыңыз.

Стимулды мәлімет.

(С формасындағы) сауалнаманың мәтіні.

1.Менің есте сақтау қабілетім бұрынғыдан жақсырақ деп ойлаймын.

a)иә b)жауап беруге қиналамын c)жоқ

2. Мен адамдардан алыс жерде жалғыз тұра аламын.

a)иә b) кей кезде c) жоқ

3.Егерде мен аспан «төменде»орналасқан және қыста «ыстық»десем, мен қылмыскерді былай атау керекпін :

a) бұзақы b) жақсы c)бұлт

4. Ұйықтар кезде мен... :

a) тез ұйықтаймын b) орташа c)көп уақыт ұйықтай алмаймын

5.Егерде мен көлікті басқа көліктер көп жүретін жолда жүргізсем... :

a)көліктердің көбісін алға өткізем b) білмеймін c) алдағы көліктерді озамын

6. Көпшілік ортасында мен басқаларға әзілдеуге және қызық әңгімелер айтуға мүмкіндік беремін.

a)иә b) кейде c)жоқ

7. Маған мені қоршаған заттардың бәрінде тәртіп болуы маңызды.

a)дұрыс b)олай деуге қиын c) дұрыс емес

8. Менімен топтарда уақыт өткізетін адамдардың көпшілігі мені көрсе қуанады.

a)иә b) кейде c) жоқ

9.Мен мынамен шұғылданар едім... :

a) фехтованиямен және бимен b) жауап беруге қиналамын c) күрес және баскетболмен

10. Мені адамдардың өз істеген істерін асыра айтуы таң қалдырады.

a) иә b) кейде c) жоқ

11. Белгілі бір оқиға туралы оқыған кезде мені барлық егжей-тегжейлілігі қызықтырады.

a)әрқашанда b) кейде c) сирек

12. Достарым мені күлкі қылғанда мен олармен бірге күлемін және мүлде ренжемеймін.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

13. Егер біреу мені ренжетсе мен ол туралы тез ұмытамын.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

14. Маған жұмысты орындаудын жаңа жолдарын ойлап табу,бұрынғы тәсілдерді қолданудан қызығырақ.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

15. Мен біреудін көмегісіз,өзім жоспарлағанды ұнатам.

a) дұрыс b) кейде c) жоқ

16. Мен өзімді басқаларға қарағанда тез қозғыш және сезімшіл деп ойлаймын.

a) дұрыс b) жауап беруге қиналамын c) дұрыс емес

17. Мені шешімді тез қабылдай алмайтын адамдар қоздырады.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

Жауаптарға арналған бланкідегі бірінші бағананың соңы

18. Кей-кезде,уақытша болса да,менде ата-анама деген қозу пайда болады.

a) иә b) білмеймін c) жоқ

19. Мен өзімнің сырымды ... айтар едім:

a) жақын достарыма b) білмеймін c) өз күнделігімде

20. Мен "нақты емес" сөзінің қарама қарсы мағынасына қарама қарсы сөз ... деп ойлаймын:

a) ұқыпсыз b) ұқыпты c) болжалды

21. Маған қажет кезде өз күш-қуатым жетеді.

a) иә b) олай деу қиын c) жоқ

22. Мені көбінесе мынандай адамдар қоздырады:

a) өзінің дөрекі әзілдерімен адамды ұялтатын b) жауап беруге қиналамын c) келісілген кездесуге кешігіп,мені ыңғайсыз жағдайда қалдыратындар

23.Маған қонақтар шақырып,оларды ойнату ұнайды.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

24. Мен былай ойлаймын:

a) әр кезде барлығын бірдей,ұқыпты жасау шартты емес b) жауап беруге қиналамын c) жұмысты қолға алсан,оны ұқыпты орындау керек

25. Маған әрқашан ұялшақтығымды жеңуге тура келеді.

a) иә b) мүмкін c) жоқ

26. Менің достарым жиі ... :

a) менімен ақылдасады b) екеуінде бірдей жасайды c) маған кеңес береді

27. Егер досым мені ұсақ-түйекке бола алдаса,мен оны бетіне айтқанша,байқамаған сынай көрсетемін.

a) иә b) кейде c) жоқ

28.Маған мындай дос ұнайды:

a) Қызығушылығы іскерлік және практикалық сипатта болса b) білмеймін c) басқалардан өмір туралы терең ойларымен еркешелінетінк

29. Мен басқалардың менің сенетін идеяларыма қарама-қарсы ойларын айтқанан жай ғана тыңдай алмаймын.

a) дұрыс b) жауап беруге қиналамын c) дұрыс емес

30. Мені бұрын жасаған іс-әрекеттерім мен қателіктерім толғандырады.

a) иә b) білмеймін c) жоқ

31. Егер мен осының біреуін істей алсам, мен...

a) шахмат ойнаймын b) жауап беруге қиналамын c) қалаларды ойнаймын

32. Маған көпшіл адамдар ұнайды...

a) иә b) білмеймін c) жоқ

33. Мен сақпын сондықтан менде жағымсыз жағдайлар аз болады...

a) иә b) жауап беруге қиналамын c) жоқ

34. Мен өзімнің қамқорлығы мен міндеттерімді маған керек кезде ұмытып кетуім мүмкін...

a) иә b) кейбірде c) жоқ

35. Маған өзімнің қателескендігімді қабылдау өте қиын...

a) иә b) кейбірде c) жоқ

36. Кәсіпорында маған қызықтау болушы еді, егер...

a) механизмдермен және көліктермен жұмыс істеу b) жауап беруге қиналамын c) қоғамдық жұмыспен айналыса адамдармен әңгімелесу

37. Қай сөз басқа екеуімен байланысты емес?

a) мысық b) жақын c) күннің көзі

38. Менің назарымды аударатын нәрселер... :

a) мені қоздырады b) орташа c) мені мүлдем аландатпайды

39. Менде көп ақша болса:

a) мен өзіме қызығушылықты тудырмауды ойлаушы едім b) білмеймін c) еш нәрседен қысылмай өмір сүруші едім

40. Маған ең ауыр жаза :

a) қиын жұмыс b) білмеймін c) жалғыз қамауда болу

41. Адамдар қазіргі әрекеттерден көбірегін жасау керек,олар моралдық тәртіптін сақталуын талап етуі керек.

a) иә b) кейде c) жоқ

42. Маған кішкентай кезімде ... болдын деп айтады:

a) тыныш және жалғыз қалғанды ұнатамын b) білмеймін c) көп қозғалғанды ұнатамын

43. Маған әр түрлі жабдықтар мен көліктермен күнделікті практикалық жұмыс ұнайды.

a) иә b) білмеймін c) жоқ

44. Мен көп куәгерлер қиын болса да рас айтады деп ойлаймын.

a) иә b) олай деу қиын c) жоқ

45. Кей-кезде мен өміріме идеяларымды енгізуге қорқамын,олар орындалмас болып көрінеді.

a) дұрыс b) жауап беруге қиналамын c) дұрыс емес

46. Мен қалжыңдарға басқалар сияқты қатты күлмеуге тырысамын.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

47. Мен ешқашан өзімді бейшара сезініп,жылағым келмеді.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

48. Мен мына әуенді тыңдағанда рахаттанамын:

a) әскери оркестр орындауындағы әуен b) білмеймін c) скрипкапны

49. Мен жазғы 2 айлық демалысымды былай өткізер едім:

a) ауылда бір,екі досыммен b) жауап беруге қиналамын c) туристік лагерде топ басқарып

50. Жоспарды орындауға жұмсалған күш... :

a) ешқашан артық емес b) жауап беруге қиналамын c) оған тұрмайды

51. Достарымның маған ойланбас істеген істері мен сөздері мені қапаландырмайды

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

Жауаптарға арналған бланкідегі екінші бағананың соңы

52. Мен жұмысты жақсы істесем ,ол маған жеңіл болып көрінеді.

a) әрқашан b) кейде c) сирек

53. Мен мында жұмыс істер едім:

a) адамдарды басқарып,олардың арасында мекемеде b) жауап беруге қиналамын c) тыныш бөлмеде өз проектсін сызатын архитектор болып

54. Үй бөлмемен байланысты,ал ағаш:

a) орманмен b) өсімдікпен c) жапырақпен

55. Менің жасаған істерім қолымнан келмейді:

a) сирек b) кейде c) жиі

56. Жұмыстын көбінде мен ... :

a) тәуекел етемін b) білмеймін c) ойланбай ірекет етемін

57. Кейбір адамдар мені көп сөйлейді деп ойлайды.

a) солй шығар b) білмеймін c) олай ойламаймын

58. Маған көбінесе мындай адамдар ұнайды:

a) Тұрақсыз және сенімді болмаса да өте ақылды b) жауап беруге қиналамын c) Әуестерге қарсы тұра алатын орта ақылды

59. Мен шешімдерді қабылдаймын:

a) басқаларға қарағанда тезірек b) білмеймін c) басқаларға қарағанда баяу

60. Маған әсер қалдырады:

a)іскерлік пен әсемділік b) жауап беруге қиналамын c) күш пен қуат

61. Мен серіктестікке жақын адаммын.

a) иә b) орташа c)жоқ

62. Мен ашық,турашыл адамдармен сөйлескенен сыпайы адамдармен сөйлескен ұнайды.

a) иәb) білмеймін c) жоқ

63. Мен жөн көремін:

a) маған қатысты мәселелерді өзім шешуді b) жауап беруге қиналамын c) достарымен кеңескенді

64. Егер біреу мен қойған сұраққа сол мезетте жауап бермесе,мен ақылсық сөз айттым деп ойлаймын.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

65. Мектепте мен білімді көбінесе алдым ... :

a) сабақтарда b) жауап беруге қиналамын c) кітап оқып

66. Мен қоғамдық жұмыстардан және соған байланысты міндеттерден қашамын.

a) дұрыс b) кейде c) дұрыс емес

67. Егер сұрақты шешуге көп күш пен қайрат қажет болса,мен ... :

a) басқа сұрақпен айналысам b) жауап беруге қиналамын c) тағы да сұрақты шешуге тырысамын

68. Менде белгілі бір себепсіз: қорқыныш,ызы,ашу пайда болады.

a) иә b) кейде c)жоқ

Жауаптарға арналған бланкідегі төртінші бағананың соңы

69. Кейде мен бұрынғыдан нашар ұғынамын.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

70. Маған өз уақытыма сәйкес келмеседе басқа біреуге ыңғайлы уақытта ,оған қуаныш сыйлау үшін келісемін.

a) иә b) кейде c) жоқ

71. Мен 1, 2, 3, 6, 5, қатарында келесі сан ... деп ойлаймын:

a) 10 b) 5 c) 7

72. Кей-кезде менде белгісіз себетермен бас айналу мен құсу пайда болады.

a) иә b) білмеймін c) жоқ

73. Мен даяшыға ыңғайсыз болса өз тапсырысымнан бас тартамын..

a) иә b) кейде c) жоқ

74. Мен басқаларға қарағанда бүгінгі күнмнен өмір сүрем.

a) дұрыс b) олай деу қиын c) дұрыс емес

75. Кештерде маған ұнайды:

a) қызықты әңгімегі қатысу b) жауап беруге қиналамын c) өзім демалып,басқалардың да демалуын бақылау

76.Мен өз пікірімді оны қанша уақыт тыңдай алатындығынан тәуелсіз айтамын.

a) иә b) кейде c) жоқ

77. Мен өткен өмірге өтсем,онда мына кісімен кездесер едім:

a) Колумбпен b) білмеймін c) Пушкинмен

78. Мені өзімді басқалардың мәселесіне араласпауға әрең ұстаймын.

a)иә b) кейде c) жоқ

79. Дүкенде мен мындай жұмысты істер едім:

a) сөрелерді безендіру b) білмеймін c) сатушы болып

80. Егер мен туралы біреу жаман ойласа,мен оларды олай ойламауға көндірмеймін,өз қалағанымды жасаймын:

a) иә b) жауап беруге қиналамын c) жоқ

81. Егер менің ескі досым менімен суық сөйлесіп,қашқақтаса мен... :

a) оның көңіл күйі жоқ деп ойлаймын b) білмеймін c) оны қалай ренжеттім деп ойлаймын

82. Барлық жамандықтар осындай кісілер кесірінен:

a) сұрақтың дұрыс жауабы болса да,өз өзгерістерін енгізетін b) білмеймін c) көп үміт беретін

83.Жергілікті жаңалықтарды айтудан рахат аламын.

a) иә b) кейде c)жоқ

84. Талапты,ұқыпты адамдар менімен тұра алмайды.

a) дұрыс b) кейде c) дұрыс емес

85. Мен басқаларға қарағанда ұстамдырақпын.

a) дұрыс b) білмеймін c) дұрыс емес

Жауаптарға арналған бланкідегі бесінші бағананың соңы

86. Мен басқалар сияқты санаспаймын.

a) дұрыс b) кейде c) дұрыс емес

87. Кейде таңертен ешкіммен сөйлескім келмейді.

a) жиі b) кейде c) ешқашан

88. Егер сағат тілдері әр 65 минут сайын кездесе,тура сағат бойынша бұл сағат ... :

a) қалып қойған b) дұрыс c) алда келе жатыр

89. Мен зерегемін :

a) жиі b) кейде c) сирек

90. Адамдар мені барлығын өз қалауымен жасаймын дейді.

a) дұрыс b) кейде c) дұрыс емес

91. Мен артық алаңдаушылық жалықтыратындықтан одан болу керек деп санаймын.

a) иә b) кейде c) жоқ

92.Үйде бос уақытымда мен ... :

a) әңгімелесемін және демаламын b) жауап беруге қиналамын c) мені қызықтыратын істермен айналысамын

93. Мен жаңа адамдармен танысуға жасқана және сақ қараймын.

a) иә b) кейде c) жоқ

94. Мен өлеңдерді проза арқылы жеткізуге болады деп ойлаймын.

a) иә b) кейде c) жоқ

95. Мен араласып жүрген адамдар менін артымнан дос болмай шығама деп күдіктенемін.

a) иә,көп жағдайда b) кейде c) жоқ,сирек

96.Мен ең драмалық оқиғалардың өздері бір жыл ішінде-ақ ұмытамын деп ойлаймын.

a) иә b) кейде c) жоқ

97. Мен ... болған қызығырақ деп ойлаймын :

a) өсімдік өсірушілер b) білмеймін c) сақтандыру агенті

98. Мен кей нәрселерге қорқынышпен және жеркенішпен қараймын,Мысалы кейбір жануарларға,орындарға .

a) иә b) кейде c) жоқ

99. Мен әлемді қалай жақсартуға болатындығы туралы көп ойлаймын.

a) иә b) жауап беруге қиналамын c) жоқ

100. Мен мындай ойындарды ұнатам :

a) топта ойнағанды және серіктеспен b) білмеймін c) әркім өзі үшін ойнайды

101. Түнде маған фантастикалық,белгісіз түстер көрем.

a) иә b) кейде c) жоқ

102. Егер мен үйде жалғыз қалсам ,біраз уақыттан кейін қорқыныш пен қауіпті сеземін.

a) иә b) кейде c) жоқ

Жауаптарға арналған бланкідегі алтыншы бағананың соңы

103. Егер маған біреу ұнамаса да,мен өзімнің достық қарым-қатынасымен оны алдаймын.

a) иә b) кейде c) жоқ

104. Қай сөз басқа екеуімен байланысты ?

a) ойлау b) көру c) есту

105. Егер Марияның анасы Александрдың әкесінің әпкесі болса,Александр Марияға қалай туыс?

a) бөле b) жиен c) нағашы

Нәтижелерді өңдеу.

Алынған мәліметтерді өңдеу кілт арқылы жүзеге асырылады.

Зерттелінушінің «кілттегі» сұрақтарымен сәйкестігі «а» және «с» екі баллмен, ал «b» жауабының сәйкестігі бір баллмен бағаланылады. Әрбір белгіленген топтағы сұрақтардың бал ұпайы фактордың мағыналалық нәтижесін береді. Фактор «В» ерекше болып келеді – бұл жерде жауаптың «кілттің» жауабымен сәйкестігі 1 балл береді.

Әр фактордың алынған мағыналылығы мына кесте арқылы қабырағаға жазылады.

Кеттел методикасына кілт (С формасы)

Фактор
MD	1 ab	18 bc	35 bc	52 bc	69 bc	86 bc	103 bc
А	2 bc	19 ab	36 bc	53 ab	70 ab	87 bc
B	3 b	20 c	37 b	54 c	71 a	88 c	104 a	105 b
C	4 ab	21ab	38 bc	55 ab	72 bc	89 bc
E	5 bc	22 bc	39 bc	56 ab	73 bc	90 ab
F	6 ab	23 ab	40 bc	57 ab	74 ab	91 bc
G	7 ab	24 bc	41 ab	58 bc	75 ab	92 bc
H	8 ab	25 bc	42 bc	59 ab	76 ab	93 bc
I	9 ab	26 ab	43 bc	60 ab	77 bc	94 bc
L	10 ab	27 bc	44 bc	61 bc	78 ab	95 ab
M	11 bc	28 bc	45 ab	62 ab	79 ab	96 bc
N	12 bc	29 ab	46 ab	63 ab	80 bc	97 bc
O	13 bc	30 ab	47 bc	64 ab	81 bc	98 ab
Q1	14 ab	31 ab	48 bc	65 bc	82 bc	99 ab
Q2	15 ab	32 bc	49 ab	66 ab	83 bc	100 bc
Q3	16 ab	33 ab	50 ab	67 bc	84 bc	101 bc
Q4	17 ab	34 bc	51 bc	68 ab	85 bc	102 ab

Р.Б. Кэттелл тесті (16 PF – сауалнама)

Бланк для ответов

1	авс	33	авс	65	авс	97	авс	129	авс	161	авс
2	авс	34	авс	66	авс	98	авс	130	авс	162	авс
3	авс	35	авс	67	авс	99	авс	131	авс	163	авс
4	авс	36	авс	68	авс	100	авс	132	авс	164	авс
5	авс	37	авс	69	авс	101	авс	133	авс	165	авс
6	авс	38	авс	70	авс	102	авс	134	авс	166	авс
7	авс	39	авс	71	авс	103	авс	135	авс	167	авс
8	авс	40	авс	72	авс	104	авс	136	авс	168	авс
9	авс	41	авс	73	авс	105	авс	137	авс	169	авс
10	авс	42	авс	74	авс	106	авс	138	авс	170	авс
11	авс	43	авс	75	авс	107	авс	139	авс	171	авс
12	авс	44	авс	76	авс	108	авс	140	авс	172	авс
13	авс	45	авс	77	авс	109	авс	141	авс	173	авс
14	авс	46	авс	78	авс	110	авс	142	авс	174	авс
15	авс	47	авс	79	авс	111	авс	143	авс	175	авс
16	авс	48	авс	80	авс	112	авс	144	авс	176	авс
17	авс	49	авс	81	авс	113	авс	145	авс	177	авс
18	авс	50	авс	82	авс	114	авс	146	авс	178	авс
19	авс	51	авс	83	авс	115	авс	147	авс	179	авс
20	авс	52	авс	84	авс	116	авс	148	авс	180	авс
21	авс	53	авс	85	авс	117	авс	149	авс	181	авс
22	авс	54	авс	86	авс	118	авс	150	авс	182	авс
23	авс	55	авс	87	авс	119	авс	151	авс	183	авс
24	авс	56	авс	88	авс	120	авс	152	авс	184	авс
25	авс	57	авс	89	авс	121	авс	153	авс	185	авс
26	авс	58	авс	90	авс	122	авс	154	авс	186	авс
27	авс	59	авс	91	авс	123	авс	155	авс	187	авс
28	авс	60	авс	92	авс	124	авс	156	авс
29	авс	61	авс	93	авс	125	авс	157	авс
30	авс	62	авс	94	авс	126	авс	158	авс
31	авс	63	авс	95	авс	127	авс	159	авс
32	авс	64	авс	96	авс	128	авс	160	авс

Алынған нәтиженің интрепретациясы

Алғашқы факторлардың сипаттамасы

1. А факторы : «тұйықтық- көпшілдік»

А-

Жымсықтық, сенбеушілік, тұйықтық, объектілікке бейімділік, адамды бағалаудағы артық қаталдық, бөтендік, араласпаушылық . Тұлғааралық, жанама қарым-қатынасты орнатудағы қиындықтар.

А+

Көпшілдік, ашық болу, табиғылық, емін-еркіндік, әріптестікке дайындық, бейімдеушілік, адамдарға назар аудару, бірігіп жұмыс істеуге дайындық, топтағы шиеліністерді жоюға көмектесудегі белсенділік, біреудің айтқанымен жүруге дайын болу. Тұлғааралық, жанама қарым-қатынасты құрудағы жеңілдік.

А- полюсінің техникалық атауы sizothymia (латын сөзінен sizo, жабырқаулы, қызықсыз деген мағынаны білдіреді). А+ полюсінің атауы аffectothymia, және де ол аффектінің (сезімдер) интенсивті көрінуін сипаттайды. «енжар», «салқын» эмоциялық тұлға сезімдерін білдіруде өте қауіптенуге бейім болады, ол аз бейнелі. Аффектотимияның ең жарқын ерекшелігі болып ақ көңілділік, көңілді болушылық, адамдарға деген қызығушылық таныту, эмоциялық қабылдау келеді.

А факторы толығымен адамдардың шағын топтағы араласушылығын өлшеуге бағытталған және жанама және тұлғааралық қарым-қатынасты орындауға қабілеттілігін өлшуге бағытталған.

Сауалнамаға жауап беруде А⁺ полюсіндегі  жеке тұлға адамдармен жұмысты, әлеуметтік қолдауды қалайды. А^- полюсіндегі жеке тұлға өзі жалғыз жұмыс істегенді, идеяларды құрғанды ұнатады. А+ полюсіндегі жеке тұлға көпшіл, шағын топтарда лидер болатындығы және адамдармен жұмыс істеуді тандайтындығы туралы дәлел бар; А- полюсіндегі жеке тұлға суретші, зерттеуші-ғалымдар және топтардан бөлек, жеке жұмыс істегенді қолдайтындығы дәлелденген.

1-3 деңгей – ригидтілікке, салқындыққа, скептикалдылыққа және бөлектілікке бейім. Адамдардан гөрі оны заттар қызықтырады. Шиеленістерден қаша өзі жалғыз жұмыс істегенді ұнатады. Дәлдікке,іс-әрекетте жеке тұлғалық қоюларға, ригидтілікке бейім. Көптеген жұмыстарда бұл жақсы. Кейбірде ол қатаң, қатал болуы бейім. 4 деңгей - ұстамды, ерекшелікке, салқын (шизотимия).

7 деңгей - қарым-қатынаста жеңіл,аффектілі қатысушы (циклотимия);

8-10 деңгей– ақ көңілділікке, қарым-қатынаста жеңілдікке, эмоцмялық көрнекілікке бейім; Әріптестікке дайын, адамдарға назар аударады, ақ көңілді, бейімді, мейірімді. Адамдармен жұмыс үстіндегі әрекетке, әлеуметтік мағынадағы жағдайларды ұнатады. Ол жеке тұлғалы қарым-қатынаста жомарт, сындардан қорықпайды. Аттарды, тектерді және әкесінің аттарын, жағдайларды жақсы есте сақтайды.

2. В факторы: интеллект

В-

Нақтылық және ригидтілік, ойлаудың жақсы дамуы, абстрактілі жеделдік шешудегі қиындық, ойдаудың оперативтілігінің төмендеуі, білімділік. Деңгейі жоғары, вербалды жалпы мәдениеттің жеткіліксіз деңгейі, әсіресе вербалды мәдениеттің.

В факторы интеллектің деңгейін анықтамайды, ол оперативті ойлауды өлшеуге бағытталған және жалпы вербалды мәдениеттің және эрудицияның деңгейін өлшеуге бағытталған. Осы факторға төменгі бағасы жеке тұлғаның басқа сипатынан тәуелді болу: аландаушылық,фрустрировтілік. Және ең маңыздысы В факторы сенімділікті тексерудегі қатал емес әдісі болып келеді. Сондықтан осы фактордың нәтижесі бағытталған болып келеді.

1-3 деңгей – білімді алуда мәліметті баяу түсінуге бейім. « Топастау» нақты, анықталған интерпретацияны қолдайды. Оның «топастығы» төменгі интеллекті немесе психопатологияның нәтижесіндегі функцияның төмендеу нәтижесі болуы мүмкін.

4 деңгей – нақты ойлайды, интеллектісі аз дамыған (оқуға аз қабілеттілік)

7 деңгей – интеллектісі аздау жақсы дамыған, абстрактілі ойлайды, ақылды (оқуға деген жоғарғы қабілет).

8-10 деңгей – жаңа оқу мәліметін тез қабылдайды. Мәдениет деңгейімен кейбір корреляциясы бар. Жоғары бағалар интеллектінің патологиялық жағдайындағы функциясының төмендеуін көрсетеді.