1905—1907 Гг. Беларускае друкаванае слова ў

Расійскай імперыі было афіцыйна забаронена)

або ажыццяўляецца не поўнасцю (несвоечасова

публікуюцца творы, малыя тыражы выданняў і г.

д.), то не ў поўнай меры выкарыстоўваюцца і

ўсе астатнія функцыі П.

Узнікла П. у глыбокай старажытнасці і спа-

чатку існавала разам з музыкай і танцам. Сувязь

з музыкай П. захавала да нашага часу (гл.: фо-

ніка, рытм, мелодыка, напеўны верш і г. д.).

Вершамі пісаліся найважнейшыя паводле жанру

творы антычнасці, сярэдніх вякоў, Адраджэння,

класіцызму (эпічная паэма, трагедыя, камедыя,

ода). З эпохі класіцызму пашырыліся законча-

ныя страфічныя канструкцыі (гл.: цвёрдыя фор-

мы верша) — санет, рандо, трыялет і інш. З

XIX і асабліва з пачатку XX ст. Ідзе працэс уск-

ладнення мастацкага зместу паэзіі, унутранай

структуры верша, развіваюцца дольнік, верлібр

(свабодны верш) і іншыя дысметрычныя формы

верша. Паўзы, націскі, тэмп маўлення даюць маг-

чымасць увасобіць найтанчэйшыя адценні сэн-

су, аўтарскую інтанацыю

з усімі яе нюансамі. Гэтым тлумачыцца той факт,

што П. нашага часу — пераважна лірычная. У

лірыцы ў дыялектычным адзінстве выступаюць

асабістае перажыванне творцы, якое становіцца

сфераю мастацтва, і раскрыццё гэтым мастацт-

вам непаўторнай чалавечай індывідуальнасці.

Да XVIII ст. (у Расіі — да XIX ст.) П. займала вя-

дучае месца ў мастацкай літаратуры, апярэдж-

ваючы развіццё прозы і драматургіі. Пашырана

яна ва ўсіх сучасных літаратурах свету. Гісто-

рыя беларускай П. бярэ пачатак з фальклору

(песні, балады, замовы). Пісьмовая П. пачы-

наецца вершамі Ф. Скарыны (пачатак XVI ст.). Яе

развівалі ў сярэднія вякі М. Гусоўскі (на лацінс-

кай мове), А. Рымша, Я. Пашкевіч, С. Полацкі і

інш., у XIX ст. — аўтары вядомых паэм «Энеі-

да навыварат» і «Тарас на Парнасе», А. Рыпінс-

кі, П. Багрым, Я. Чачот, У. Сыракомля, В. Дунін-

Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч, А. Гурыновіч, Я. Лу-

чына і інш. Пачынальнікі сучаснай беларускай

П. — Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, Цётка.

Асобныя беларускія паэты (Я. Купала, Я. Ко-

лас, М. Багдановіч, А. Куляшоў, П. Панчанка, М.

Танк і інш.) унеслі важкі ўклад у развіццё ўсёй

еўрапейскай П.

П. называюць таксама мастацкую вершава-

ную творчасць пэўнага гістарычнага перыяду

(антычная П.), якога-небудзь народа (беларус-

кая П.) ці асобных паэтаў (П., напрыклад,

Ц. Гартнага, А. Вялюгіна і г. д.). У шырокім сэнсе

П.— уся мастацкая літаратура, як у вершах, так

і ў прозе (у адрозненне ад літаратуры навуковай,

справавой, публіцыстычнай). Так разуме-

лі П. у антычнасці, сярэднія вякі, аж да XIX ст. ук-

лючна (гл., у прыватнасці, артыкул В. Бялінскага

«Раздзяленне паэзіі на роды і віды»). Укладваю-

чы ў тэрмін «паэзія» менавіта такі сэнс, Арысто-

цель пісаў: «Гісторык і паэт адрозніваюцца адзін

ад аднаго не тым, што адзін карыстаецца паме-

рамі, а другі не: можна было б перакласці ў

вершы творы Герадота, і тым не менш яны бы-

лі б гісторыяй як з метрам, так і без метра; але

яны розняцца тым, што першы гаворыць пра

тое, што сапраўды адбылося, а другі — пра тое,

што магло б адбыцца». У пераносным сэнсе П.

— незвычайная, асаблівая прыгажосць прадме-

таў і з’яў у жыцці і ў мастацтве (П. прыроды,

працы, кахання і г. д.).

Паэ€т (грэч. poits) — тварэц паэзіі, пісьмен-

нік, які піша вершы. П. — людзі, якія прысвяцілі

сваё жыццё складанню вершаў, вядомыя былі ў

розных народаў свету яшчэ з глыбокай стара-

жытнасці. Яны, як правіла, жылі пры двары ней-

кага ўладара або вандравалі па краіне і пад

гукі музычнага інструмента (кобзы, гусляў, ліры,

гітары, дамбры, дутара і г. д.) выконвалі ўлас-

ныя ці фальклорныя творы. Гэта — старажытна-

рускія б а я€ н ы, г у с л я р ы€, беларускія л .

р н і к і, украінскія к а б з а р ы€ і б а н д у р ы€ с

т ы, старажытнагрэчаскія

р а п с о€ д ы і а э€ д ы, старажытнакельцкія

б а€ р д ы, старажытнаскандынаўскія с к а€ л

ь- д ы, сярэдневяковыя нямецкія м і н е з . н -

г е р ы і м е й с т э р з . н г е р ы, армянскія г

у с а€ н ы, закаўказскія а ш у€ г і, казахскія ж

ы р ш ы€, узбекскія і туркменскія б а х ш ы€,

кіргізскія м а н а с ч ы€, сярэднеазіяцкія а к ы-€ н

ы і інш. Амаль усе гэтыя П. былі і м п р а в і з

а€ т а р а м і, г. зн. хутка, без спецыяльнай пад-

рыхтоўкі маглі складаць і тут жа выконваць вер-

шы на пэўную тэму. Большасць іх твораў — па

сутнасці вершы-экспромты (гл.) якія шліфавалі-

ся ў працэсе далейшага іх выканання. Пазней, у

пісьмовы перыяд нацыянальных літаратур,

вандроўныя П.-сказіцелі ў многіх народаў пачы-

наюць знікаць, а іх найменні часам пераходзяць

да найбольш таленавітых П.-прафесіяналаў

(баян, п я с н я€ р, бард, акын). У сярэднія вякі

ў асобных краінах з’явіліся школы, дзе вучылі пі-

саць вершы. У прыватнасці, у брацкіх школах

Беларусі XVI—XVII стст. навучалі ўсіх вучняў

вершаванню. У Германіі існавалі спецыяльныя

цэхавыя школы па падрыхтоўцы мейстэрзінге-

раў. Аднак такое ўсеагульнае навучанне вер-

шаванню не прывяло да рэзкага ўздыму паэзіі,

таму што далёка не кожны «вершапісец» з’яў-

ляецца П. Навучыць пісаць вершы можна бадай

любога чалавека, які валодае адчуваннем моў-

нага рытму і хаця б асноўнымі звесткамі з тэо-

рыі вершавання. Але каб стаць П., гэтага недас-

таткова, абавязкова трэба мець прыродныя па-

этычныя здольнасці,

якія дзякуючы настойлівай творчай вучобе

(знаёмства з творчасцю майстроў паэтычнага

слова, паглыбленне ведаў па гісторыі і тэорыі

паэзіі) могуць перарасці ў т а€ л е н т. Талент па-

этычны — гэта высокае майстэрства, памножа-

нае на вастрыню светаўспрымання і глыбіню

светаразумення. Апошняе ж залежыць ад праг-

рэсіўнасці светапогляду П., ведання ім жыцця на-

рода, ступені духоўнай з’яднанасці з родным

народам, думкі і пачуцці якога ён выяўляе.

Некаторыя П., публікуючы свае творы, па той ці

іншай прычыне не раскрываюць сваё аўтарства

(а н а н R м н ы т в о р), ці падпісваюцца п с е ў

д а н R м а м і (ад грэч. pseudos — выдумка і onyma

— імя) — прыдуманымі імёнамі і прозвішчамі

або к р ы п т а н R м а м і (ад грэч. kryptos —

тайны, скрыты) — ініцыяламі, значкамі. Так, да

нядаўняга часу сатырычная паэма «Сказ пра

Лысую гару» лічылася ананімным творам,

пакуль Н. Гілевіч не прызнаўся ў сваім

аўтарстве. Янка Купала (Іван Луцэвіч)

карыстаўся 44 псеўданімамі, Якуб Колас

(Канстанцін Міцкевіч) — 59, Цётка (Алаіза

Пашкевіч) — 28, Максім Багдановіч — 22, Цішка

Гартны (Зміцер Жылуновіч) — 121 і г. д.

(паводле «Слоўніка беларускіх псеўданімаў

і крыптанімаў ХVІ—ХХ стст.» Я. Саламевіча).

Творчасць асобных П. набывае надзвычайную

ідэйна-мастацкую важкасць і агульнанароднае

прызнанне. У некаторых краінах, у тым ліку і ў

Беларусі, уведзена ганаровае званне народнага

паэта. Першымі народнымі паэтамі Беларусі

сталі Я. Купала (1925) і Я. Колас (1926), затым

гэта званне атрымалі П. Броўка (1962), А.

Куляшоў (1968), М. Танк (1968), П. Панчанка

(1973), Н. Гілевіч (1991), Р. Барадулін (1992). З

519 членаў Саюза беларускіх пісьменнікаў (на

01.01.2004) каля двухсот — паэты (некаторыя з

іх працуюць і ў іншых відах мастацкай твор-

часці).

Паэзіязна€ўства — галіна літаратуразнаў-

ства, якая вывучае паэзію як форму адлюстра-

вання рэчаіснасці і як мастацтва ў яе ўзаемада-

чыненнях з грамадскім жыццём і літаратурай у

цэлым. П. як асобная сістэма ведаў пра паэзію

ўзнікла ў старажытнасці (гл.: паэтыка)

і да гэтага часу развіваецца ў рэчышчы літа-

ратуразнаўства. Мае свой аб'ект даследавання

(усё, што адносіцца да паэзіі: асобны паэтычны

твор, паэтычны жанр, творчасць паэта і г. д.),

сваю тэрміналогію (гл.: тэрмін), карыстаецца

агульнай для ўсяго літаратуразнаўства метада-

логіяй (гл.: аналіз паэзіі). З усіх раздзелаў П. па-

куль што найбольшую вядомасць і самастой-

насць набыло вершазнаўства, пад якім часам

памылкова разумеюць навуку пра паэзію ўвогу-

ле, г. зн. П.

Складаецца П. з некалькіх галоўных і дапа-

можных дысцыплін. Да г а л о€ ў н ы х д ы с- ц

ы п л . н П. адносяцца крытыка паэзіі, гісторыя

паэзіі і тэорыя паэзіі.

К р ы€ т ы к а п а э€ з і і імкнецца даць

ацэнку бягучым фактам паэзіі з пункту гледжан-

ня значэння іх для сучаснасці. Такая ацэнка, з

аднаго боку, дазваляе паэтам суаднесці вынікі

сваёй працы з тымі патрабаваннямі, якія

прад’яўляе да літаратуры грамадства. З другога

боку, яна дапамагае фарміраваць грамадскую

думку, выпрацоўваць у чытачоў аб’ектыўныя

погляды на літаратурныя з’явы, удасканаль-

ваць эстэтычны густ і эстэтычны ідэал.

К. П. — асабліва складаны від літаратурнай

крытыкі, што абумоўлена спецыфікай абъекта

аналізу— паэтычнага твора. Крытыку паэзіі пат-

рэбна мець тонкі эстэтычны густ, глыбокія веды

па гісторыі і тэорыі паэзіі, валодаць пачуццём

вершаванага рытму, быць надзвычай чуйным да

слова, і не толькі да яго семантыкі, але і да гу-

чання, адчуваць нават няўлоўныя ўзаемаадносі-

ны зместу і формы, каб не прамінуць тое

«ледзь-ледзь» (Л. Талстой), на чым, уласна, і

трымаецца паэзія. Падыход да яе з грубай «сет-

кай» нарматыўных «прыёмаў» і «сродкаў» паг-

ражае знішчэннем самой паэзіі, на што звяртаў

увагу яшчэ М. Багдановіч у эпіграме «Крытыку»:

Дарэмна ловіце вы ў сетку матылька,

Каб лепей скрыдлы разглядзець:

Ударыўшы, памне іх сець,

І яркі пыл сатрэ няспрытная рука.

Узнікшы адразу пасля ўзнікнення самой паэ-

зіі, высокапрафесійная, патрабавальная, заці-

каўленая К. П. стала яе неабходным спадарожні-

кам. В. Бялінскі, які назваў крытыку «рухомай эс-

тэтыкай», слушна падкрэсліваў: тое, што ска-

жуць пра вялікі твор літаратуры, не менш важна за

сам твор. Неацэнны ўклад у развіццё паэзіі,

фарміраванне эстэтычнай і грамадскай думкі

сваёй эпохі ўнеслі вялікія рускія крытыкі В. Бя-

лінскі, М. Дабралюбаў, М. Чарнышэўскі, А. Герцэн,

Д. Пісараў. Беларуская К. П. зарадзілася ў XIX

ст. (публікацыі Р. Падбярэскага, У. Сыракомлі,

В. Дуніна-Марцінкевіча і інш.), але як самастой-

ная галіна літаратурнай дзейнасці склалася ў

пачатку XX ст. (артыкулы і рэцэнзіі С. Палуяна,

М. Багдановіча, Л. Гмырака,

А. Бульбы, У. Самойлы і інш.). Найбольшага

росквіту К. П. дасягнула асабліва ў пасляваенны

перыяд (М. Арочка, В. Бечык, Д. Бугаёў,

Р. Бярозкін, У. Гніламёдаў, У. Калеснік, А. Клышка, А.

Лойка, І. Шаўлякова, І. Шпакоўскі, А. Яскевіч і інш.).

Асноўныя жанры сучаснай К. П. — рэцэнзія, ар-

тыкул (аглядны, праблемны), бібліяграфічная

нататка, літаратурны партрэт, рэпліка, пародыя,

манаграфічнае даследаванне. Заканамернасці

развіцця беларускай літаратурнай крытыкі, у

тым ліку К. П., даследаваў М. Мушынскі (Бе-

ларуская крытыка і літаратуразнаўства: 20—30-

я гады. Мн., 1975; Беларуская крытыка і літара-

туразнаўства: 40-я — першая палавіна 60-х га-

доў. Мн., 1985. Каардынаты пошуку: Беларуская

крытыка: набыткі, перспектывы. Мн., 1988).

Асобныя тэарэтычныя пытанні К. П. знайшлі

асэнсаванне ў кнізе В. Каваленкі «Праблемы су-

часнай беларускай крытыкі» (Мн., 1977).

Г і с т о€ р ы я п а э€ з і і вывучае гістарыч-

ныя заканамернасці ўзнікнення і развіцця на-

цыянальнай, рэгіянальнай і сусветнай паэзіі,

акрэслівае месца і значэнне творчасці тых ці ін-

шых паэтаў і асобных іх твораў у літаратурным

працэсе. Пра адрозненне паміж Г. П. і крытыкай

можна меркаваць па наступным выказванні I.

Франка: «...Калі гісторыя літаратуры мае дадзе-

ную ўжо самой сутнасцю рэчы перспектыву, ка-

рыстаецца багатым матэрыялам, увасобленым у

творах пэўнага аўтара, у водгуках пра яго сучас-

нікаў, у мемуарах, пісьмах і іншых чыста гіста-

рычных дакументах, то звычайны крытык не мае

амаль нічога такога, павінен сам выпрацоўваць

перспектыву, угадваць значэнне, высвятляць

прыкметы гэтага аўтара, павінен, так сказаць,

уздымаць цаліну, у той час як гісторык літарату-

ры збірае ўжо зусім даспелыя плады». Такім чы-

нам, асноўнае адрозненне Г. П. ад крытыкі паэ-

зіі ў тым, што апошняя звяртае ўвагу на сучас-

ныя літаратурныя з’явы, у той час як Г. П. разг-

лядае паэтычныя творы, больш ці менш адда-

леныя ад нас часам.

У адпаведнасці з тым, што канкрэтна выву-

чае Г. П., яна падзяляецца на а ў т а р а -

з н а€ ў с т в а, г і с т о€ р ы ю н а ц ы я н а€ л

ь- н а й п а э€ з і і, г і с т о€ р ы ю р э г і я -

н а€ л ь н а й п а э€ з і і (паэзія народаў, блізкіх

сваёю мовай, культурай, сацыяльна-эканаміч-

ным, дзяржаўна-палітычным ладам або тэрыто-

рыяй: славянская паэзія, паэзія сацыялістычных

краін, савецкая паэзія і г. д.) і г і с т о€ -

р ы ю с у с в е€ т н а й п а э€ з і і. Аўтаразнаў-

чыя даследаванні ахопліваюць творчасць адна-

го паэта. Часам такіх даследаванняў, прысвеча-

ных класіку нацыянальнай літаратуры, накаплі-

ваецца столькі, што ўзнікае неабходнасць вы-

лучыць у аўтаразнаўстве асобны раздзел, які

носіць імя гэтага класіка: п у ш к і н а з н а€ ў- с

т в а, ш а ў ч э н к а з н а€ ў с т в а, ф р а н- к а

з н а€ ў с т в а, к у п а л а з н а€ ў с т в а, к о- л а с

а з н а€ ў с т в а, б а г д а н о в і ч а з н а€ ў- с т в

а. Часам выдаюцца персанальныя энцык-

лапедыі паэтаў — класікаў нацыянальных

літаратур: Шевченківський словник: У 2 т. К.,

1978; Лермонтовская энциклопедия. М., 1981;

Янка Купала: Энцыклапедычны даведнік. Мн.,

1986. Гісторыі нацыянальнай, рэгіянальнай

і сусветнай паэзіі звычайна ўваходзяць у агуль-

ны курс гісторый гэтых літаратур (А. Лойка

Старабеларуская літаратура. Мн., 2001; А. Лойка

Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі

перыяд: У 2 ч. Мн., 1989; Гісторыя беларускай

літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т., 5 кн.

Мн., 1999—2003; История советской многона-

циональной литературы: В 6 т., 8 кн. М., 1970—

1974 і інш.). Што да Г. П. беларускай, то яна пача-

ла стварацца ў XIX ст. («Беларусь і Ян Бар-

шчэўскі» Р. Падбярэскага), набыла пэўную сіс-

тэму ў пачатку XX ст. (даследаванні С. Палуяна,

М. Багдановіча, Я. Карскага), аднак канчаткова

аформілася толькі ў 2-й палове ХХ ст. (М. Лаза-

рук. Станаўленне беларускай паэмы. Мн., 1968;

Сучасная беларуская паэзія. Мн., 1970; А. А.

Лойка. Беларуская паэзія пачатку XX стагоддзя.

Мн., 1972; М. Р. Ярош, В. Л. Бе-

чык. Беларуская савецкая лірыка. Мн., 1979; М.

М. Арочка. Беларуская савецкая паэма. Мн., 1079;

І. Штэйнер. Балада: генезіс, эвалюцыя,

перспектывы жанру. Мн., 2003; працы А. Адамо-

віча, І. Багдановіч, А. Баршчэўскага, Р. Бяроз-

кіна, Я. Гарадніцкага, У. Гніламёдава, М. Грынчыка,

В. Каваленкі, С. Кавалёва, У. Калесніка, Г.

Кісялёва, Я. Клімуця, У. Конана, А. Ліса, А.

Макарэвіча, В. Максімовіча, А. Мальдзіса, У.

Мархеля, М. Мішчанчука, І. Навуменкі, А.

Пяткевіча, І. Саверчанкі, Л. Тарасюк, Г. Тычка, Т.

Шамякінай, М. Шаўлоўскай, Я. Янушкевіча, М.

Яфімавай і інш).

Т э о€ р ы я п а э€ з і і даследуе сутнасць,

своеасаблівасць паэзіі як грамадскай з’явы і мас-

тацтва слова, вывучае гістарычныя заканамер-

насці развіцця, сацыяльна-гістарычную ролю

і прынцыпы аналізу паэзіі. Грунтуецца на матэ-

рыяле не адной якой-небудзь або некалькіх лі-

таратур, а выкарыстоўвае мастацкі вопыт роз-

ных народаў і розных эпох. Без ведаў па Т. П.

нельга абысціся ні гісторыку літаратуры, ні літа-

ратурнаму крытыку. Як падкрэсліваў М. Чарны-

шэўскі, «без гісторыі прадмета няма тэорыі

прадмета; але і без тэорыі прадмета няма нават

думкі пра яго гісторыю, таму што няма ўяўлення

пра яго аб’ект, яго значэнне і яго межы».

У Т. П. вылучаюцца раздзелы: эстэтыка паэ-

зіі, паэтыка, тэорыя літаратурнага працэсу

і метадалогія аналізу паэзіі. Э с т э€ т ы к а

п а э€ з і і разглядае паэзію як адну з форм ма-

дэлявання рэчаіснасці, паказвае сувязь яе

з грамадскім жыццём, месца паэзіі сярод іншых

відаў мастацтва (паэзія як від мастацтва, класа-

васць, народнасць паэзіі і інш.). Т э о€ р ы я

л і т а р а т у€ р н а г а п р а ц э€ с у выяўляе

гістарычны характар развіцця паэзіі як мастацт-

ва слова, даследуе заканамернасці, звязаныя з

узнікненнем і эвалюцыяй асобных родаў і відаў

літаратуры, мастацкіх метадаў і літаратурных

напрамкаў. М е т а д а л о€ г і я а н а€- л і з у п

а э€ з і і ўстанаўляе асноўныя прынцыпы наву-

ковага даследавання паэзіі. Цэнтральны раз-

дзел Т. П. — паэтыка (гл.), што вывучае харак-

тар, структуру і змястоўнасць паэтычнай фор-

мы.

Значную ролю ў навуцы пра паэзію адыгры-

ваюць д а п а м о ж н ы я д ы с ц ы п л і н ы П.

Б і б л і я г р а€ ф і я рэгіструе і апісвае

апублікаваныя паэтычныя творы, а таксама працы

па гісторыі, тэорыі і крытыцы паэзіі. Яна з’яў-

ляецца своеасаблівым лоцманам у моры друкава-

най прадукцыі, дазваляе хутка і беспамылкова

арыентавацца ў ёй. Творы беларускай паэзіі

(кніжныя выданні) апісаны ва ўкладзеных Н. Б.

Ватацы агульных бібліяграфічных паказальні-

ках «Мастацкая літаратура Савецкай Беларусі»

(Т. 1. 1917—1960. Мн., 1962; Т. 2. 1961—1968.

Мн., 1971), беларускае П. — у яе ж кнізе «Бела-

рускае літаратуразнаўства і крытыка: Бібліягра-

фія асобных выданняў. 1945—1963» (Мн.,