1988. Кн. 1—6). Вось дзве тыповыя в. П., адна

лiрычна-тужлiвая, другая жартоўная:

Стукнула, грукнула на дварэ.

— Ой, паглядзi, мамачка, цi не па мяне?

— Па цябе, дачушачка, па цябе.

— Схавай мяне, мамачка, за сябе!

— Не буду, дачушачка, хаваці,

Трэба цябе сёлета аддаці.

Та-ра-ра калёсачкі, та-ра-ра,

Ой, павезлі Манечку са двара.

* * *

Прыйшоў на вяселле наш сваток,

Павязаўшы крыжам ручнічок.

А казалі, сват вельмi харош,

Аж у свата доўгі буслаў нос.

А у свата лыса галава

Ды казліна рыжа барада.

Плавае па хаце, як таран,

Лыпае вачыма, як баран.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

477

Калі, сват, гарэлкi не дасi,

Караваю трасцу ты з’ясі!

Вясня€нкі — жанравая разнавiднасць ка-

ляндарна-абрадавай лiрыкi (гл.: абрадавая

паэзiя); народныя песнi, якiя спяваюць ранняй

вясной (пачынаючы з 1 сакавiка) у час гукання

вясны, «адмыкаючы» вясну i «замыкаючы» зiму.

В. генетычна звязаны з іншымi песнямi веснаво-

га цыкла— юраўскiмi, велiкоднымi, траецкiмi, якiя

адпаведна спявалiся на Юр’я (23 красавiка, калi

першы раз выганялi жывёлу на пашу; Юрый

лiчыўся апекуном жывёлы), на Вялiкдзень (гл.:

валачобныя песнi), на Сёмуху (Тройцу; Сёмуха

прыпадае на сёмы тыдзень пасля Вялiкадня). У

В. апяваецца веснавое абуджэнне прыроды,

прылёт птушак, выказваецца надзея селянiна на

добры год, багаты ўраджай, вера дзяўчат у добрае

замужжа i г. д. Узоры В.— у выданні «Веснавыя

песнi» (1975). Вось адна з такіх песень:

Жавароначкі, прыляціце,

Цёпла лецейка прынясіце,

А зімачку прыбярыце,

Бо зімачка надаела,

Нам хлебушак пераела.

Жавароначкі, прыляціце,

Зямлю-матачку абудзіце

I дожджыкам напаіце,

Каб травачкі парасцілi,

Каб волікаў накармiлi.

Газэ€ль — адзін з відаў верша ў народаў

Сярэдняй Азіі, Блізкага Усходу, Індыі і Пакіста-

на. У Г. манарыфмай (часта з рэдыфам) спалу-

чаецца, як правіла, не менш трох, але не больш

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

478

дванаццаці двухрадкоўяў (бейтаў). Першыя два

радкі зарыфмаваны паміж сабой, а пасля тая

самая рыфма, парушаючы пэўную тэматычную

адасобленасць і страфічную замкнёнасць бей-

таў, паўтараецца праз радок на працягу ўсяго

твора (аа ба ва га...). У апошнім бейце ўпамі-

наецца імя ці псеўданім аўтара верша. Г. уз-

нікла з народнай лірычнай песні, свайго росквіту

дасягнула ў творчасці выдатных персідска-та-

джыкскіх паэтаў Саадзі, Хафіза, Джамі, азербай-

джанца Нізамі і інш. З XIX ст. гэты від верша

пранік у еўрапейскую паэзію. Ім карысталіся Гё-

тэ, А. Фет, В. Брусаў, I. Франко. У савецкі час Г.

сустракаецца ў творчасці Г. Лахуці, Г. Гуляма,

Д. Паўлычкі і іншых паэтаў. Класічная Г. была

прыналежнасцю амаль выключна інтымнай лі-

рыкі. Пазней тэматычныя межы яе некалькі па-

шырыліся. Прыкладам гэтай формы верша мо-

жа служыць «Кактэбель-

ская газель» С. Ліхадзіеўскага:

Ад спякоты я не ведаў супакою па начах.

Ад рэцэнзій, перакладаў ледзь зусім я не зачах,

А лекцыйная работа адымала мне язык...

Літасць маюць у Літфондзе— і пуцёўка у руках.

Падхваціў мяне з сынамі рэактыўны самалёт,

Мора Чорнае вітаем, слёзы радасці ў вачах.

Кактэбель мой, Кактэбель мой, меладычны пошум

хваль...

Хочаш— плавай, загарай тут ці адольвай Карадаг.

З Домам творчасці, аднак, нам не прыстала жартаваць:

Ёсць у кожным тут пакоі аўтаручкі на сталах,

Кожны тут пісаць павінен, з дзесяці гадзін да двух,

Вершы, п’есы ці раманы, дысцыпліна проста страх!

З гэтым жорсткім распарадкам азнаёміў я сыноў:

— Я не буду! — рэжа Толік без сумненняў і разваг.

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

479

Юрка шлях да кампрамісу вынаходзіць пакрысе:

— Казак мы навыдумляем, ты запішаш на лістах.

Згодзен, хлопцы, у дадатак вам каменьчыкі збіраць,

Зіхаценне іх напомніць нам аб гэтых слаўных днях!

Так сямейнага разладу быў прытушаны касцёр,

Тут і ўсё апавяданне аб Сцяпане і сынах.

Гашма€ — верш у цюркскай паэзіі, што ск-

ладаецца звычайна з пяці чатырохрадковых ст-

рофаў, у першай з якіх рыфмоўка (або рэдыф)

перакрыжаваная, у астатніх — тры першыя рад-

кі рыфмуюцца паміж сабой, а чацвёртыя звяза-

ны рыфмай з апошнім радком першага чатырох-

радкоўя. Прыклад Г. з рэдыфам (праўда, укаро-

чанай, трохстрофнай) — верш С. Панізніка «На

ўсе вякі»:

Яшчэ адна вясна яго знайшла!

І вылятаюць салаўі са слоў Забэйды,

і выяўляецца Радзіма з-пад крыла

ашчадных і цярплівых сноў Забэйды.

Трымае сэрца бой, пакуль імчаць вятры,

вятрам жа не зблудзіць, пакуль жывуць сябры:

у сэрцы іх, як у азёры і бары,

ўрастуцца песні салаўёў Забэйды.

На ўсе вякі Зямлі— Радзіме песні жыць!

І будзе нашу памяць варушыць,

і снамі, салаўямі даражыць,

вянком купальскіх траў з палёў Забэйды.

Гімн (ад грэч. hy€mnos— урачыстая песня)—

урачыстая песня ў гонар якога-небудзь героя,

выдатнай падзеі або дзяржавы. Для Г. характэр-

ны ўзвышанасць і эмацыянальная насычанасць

стылю, урачыстасць лексікі, наяўнасць шматлі-

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

480

кіх паўтораў, рытарычных фігур і г. д. Узніклі Г. у

старажытным Егіпце, затым шырокае развіццё

атрымалі ў антычнай Грэцыі, дзе складаліся ў

гонар багоў (к у€ л ь т а в ы я Г.) і герояў (в а й

с к о€ в ы я Г.). У сярэднія вякі, у эпоху бурных

рэлігійных змаганняў, пашырыліся р э л і г . й н

ы я Г. (гусіцкія Г. у Чэхіі XVI ст., лютэранскі ха-

рал XVI ст. у немцаў і г. д.). Развіццё капіталіс-

тычных вытворчых адносін і звязанае з гэтым

станаўленне нацый і нацыянальных дзяржаў

выклікалі да жыцця д з я р ж а€ ў н ы я Г. як

музычныя эмблемы пэўных дзяржаў. Рэвалю-

цыйная барацьба працоўных прадвызначыла

з’яўленне

р э в а л ю ц ы€ й н ы х Г., такіх, як «Мар-

сельеза», «Інтэрнацыянал», «Варшавянка», «Ад-

веку мы спалі». Гісторыя сусветнай паэзіі ве-

дае

жанравую разнавіднасць с а т ы р ы€ ч н а -

п а р а д ы€ й н ы х Г. («Гімн золату» П. Рансара,

«Гімн барадзе» М. Ламаносава, «Гімн абеду» У.

Маякоўскага і інш.). На пачатку ХХ ст. верш Я.

Купалы «А хто там ідзе?», пакладзены на музы-

ку Л. Рагоўскім, стаў, па слушнай заўвазе М.

Горкага, «народным гімнам беларусаў». Ролю

беларускіх Г. выконвалі і іншыя песні, напісаныя

на словы Я. Купалы («Не згаснуць зоркі ў не-

бе…»), К. Каганца («О Божа, спасе наш!»), М.

Краўцова («Мы выйдзем шчыльнымі радамі») і

інш. Функцыю беларускага рэлігійнага Г. выкон-

вае песня «Магутны Божа» (словы Н. Арсенне-

вай, музыка М. Равенскага). Свой першы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

481

афіцыйны дзяржаўны Г. Беларусь атрымала

толькі ў 1955 г. Ім стала песня «Мы — белару-

сы» (словы М. Клімковіча, музыка Н.

Сакалоўскага). Новая жыццёвая рэальнасць па-

чатку 90-х гадоў ХХ ст. (ліквідацыя манаполіі

КПСС, распад СССР, абвяшчэнне незалежнасці

Рэспублікі Беларусь) запатрабавала і новага

дзяржаўнага Г. Беларусі. 2 ліпеня 2002 г. быў

зацверджаны Дзяржаўны гімн Рэспублікі Бе-

ларусь (словы М. Клімковіча

і У. Карызны, музыка Н. Сакалоўскага).

Гло€са (ад грэч. glCssa — цяжкае, рэдкае

слова) — своеасаблівы від верша, напісанага

дзесяцірадкоўямі. Г. заўсёды пачынаецца з эпіг-

рафа (часцей за ўсё чатырохрадковага). У дэцы-

мах развіваецца і паглыбляецца думка, закла-

дзеная ў эпіграфе. Колькасць дзесяцірадкоўяў

Г. непасрэдна залежыць ад колькасці радкоў

эпіграфа: імі паслядоўна заканчваецца кожная з

дэцым. Спачатку Г. (яшчэ ў антычнасці) азнача-

ла ўстарэлае ці незразумелае слова, што суст-

ракалася ў тэксце і патрабавала тлумачэння.

Ствараліся спецыяльныя г л а с а€ р ы і —

слоўнікі, у якіх збіраліся і тлумачыліся такія сло-

вы. Дарэчы, у мовазнаўчай літаратуры прыбліз-

на ў такім значэнні тэрміны «глоса» і «гласа-

рый» ужываюцца і зараз. Г. як від верша ўпер-

шыню ўзнікла ў стараіспанскай паэзіі і затым на-

была пэўнае пашырэнне ў іншых еўрапейскіх лі-

таратурах. Узор класічнай Г. ёсць у XVIII раздзе-

ле другой часткі вядомага рамана Сервантэса

«Дон-Кіхот». Г. напісаў украінскі паэт М. Ткач. З

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

482

беларускіх паэтаў першую арыгінальную Г.

стварыў Ф. Баторын (у кн. «Зялёны тралейбус»,

1986). Твор яго своеасаблівы: строфы маюць не

па дзесяць, як звычайна, а па восем радкоў; па-

чынаецца Г. васьмірадковым эпіграфам, радка-

мі якога (толькі ўжо запісанымі ў адваротным

парадку) яна і заканчваецца. Класічную форму

выкарыстаў для сваёй «Глосы» С. Кавалёў:

Колькі мужнасці і сілы

Трэба кожнаму ў жыцці,

Каб з калыскі да магілы

Вартым годнасці прайсці!

Шлях пачнецца з першым крыкам,

З першым рухам не ў сабе.

Свет застыне ў варажбе, —

Што ў табе: бяда ці ліха,

Радасць млявым парадзіхам,

Жар паходні неастылы

Ці над продкам крыж пахілы?..

Вырываеш крык, бы птаху:

Колькі ў ім сляпога жаху!

Колькі мужнасці і сілы!

Падрасцеш ты— і Сусвет

Выявіць тваё аблічча,

Быццам люстра, арганічна

Створыць вобраз неўпрыкмет:

Недапісаны партрэт,

Што заўсёды ў развіцці.

Глянь у люстра— і расці

З белым светам вочы ў вочы.

У сябе зірнуць аднойчы

Трэба кожнаму ў жыцці!

Будзе праца і натхненне,

Шчасце незямной удачы,

Будзе плач глухі бядачы

На руінах летуцення

Без суцехі, без збавення.

А дзявочы тварык мілы

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

483

Зноў надасць узмах і крылы...

Аб адным папросіш Бога:

Не спынялася дарога

Каб з калыскі да магілы!

Пекла зведаеш і рай,

Зразумееш: жыць— цудоўна.

Дзе б ні быў, але ўсё роўна

Аднаго не забывай:

Свой далёкі родны край.

Той сябе асіраціў,

У каго кліч продкаў сціх,

Зніч знібеў у стылым сэрцы,

Той не зможа ў лапы смерці

Вартым годнасці прыйсці!

Гу€тарка — адзін з жанраў фальклорнай і

ананімнай беларускай літаратуры XIX ст.; вер-

шаваны маналог або дыялог, у якім у форме не-

паспешлівай, доказнай гаворкі асвятляліся вост-

рыя сацыяльна-палітычныя (зямля, воля, адмена

прыгоннага права) і маральныя (праўда і крыў-

да, п’янства) праблемы. Г. патрабавала зацікаў-

ленага слухача, субяседніка. У ёй пераважалі

інтанацыі жывога народнага маўлення, што

выяўляліся ў лексіцы, сінтаксісе, рытмічным ла-

дзе. Пісаліся Г. раёшнікам, сілабічным, акцэнт-

на-складовым, сілаба-танічным вершам (чаты-

рохстопны харэй). Асаблівае распаўсюджанне

набылі «Гутарка Данілы са Сцяпанам», «Гутарка

ў карчме», «Гутарка старога дзеда», «Вось ця-

пер які люд стаў», «Сход», «Гутарка Паўлюка» і

інш. Г. аказалі пэўнае ўздзеянне на асобныя лі-

таратурныя жанры — паэму, апавяданне. Пад

уплывам вершаваных Г. узніклі празаічныя

мастацка-публіцыстычныя Г. («Перадсмяротны

разгавор пустэльніка Пятра», «Дзядзька Антон,

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

484

або Гутарка аб усім чыста, што баліць, а чаму

баліць— не ведаем» і інш.).

Да€йна — літоўская i латышская народная

песня. Лiтоўскiя Д. — накшталт беларускiх лi-

рычных песень розных жанраў каляндарна-

абрадавага i сямейна-абрадавага цыклаў (гл.: аб-

радавая паэзiя). Латышскія Д. нагадваюць нашы

прыпеўкі: чатырохскладовікі, напiсаныя Х4 з цэ-

зурай пасярэдзiне. Фалькларыст К. Барон

у свой час запiсаў амаль 218 тысяч латышскiх

Д. i выдаў iх у шасцi тамах (1894—1915). Асоб-

ныя з іх у перакладзе П. Масальскага на бела-

рускую мову ўвайшлi ў зборнiк «Дайны» (1987).

Двуры€м — верш, усе радкі якога спалуча-

ны дзвюма рыфмамі. Вось, для прыкладу, гума-

рыстычны Д. «Размова ў адным замежным рэс-

таране» Н. Гілевіча:

— Скажы ты мне, афіцыянт,

Які ў вас каэфіцыент

Калорый мае правіянт,

Што з’еў я зараз як кліент?

Мне трэба ехаць па цэмент,

Што прадае негацыянт,

Дык добра б знаць ка’фіцыент,

Каб не сказалі: сімулянт.

І адказаў афіцыянт:

— Ты не кліент, а пацыент,

Калі б я быў паліцыянт,

Ты б не паехаў па цэмент!

Двухрадко€вік — манастрафічны двухрад-

ковы верш. У паэзіі ўжываецца перш за ўсё ў такіх

жанрах, як надпіс, афарызм, эпітафія, эпіграма:

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

485

Выбіўся з рытму часу—

Падаю ў бездань часу.

(А. Разанаў)

Этот электронный документ был загружен с сайта филологического факультета БГУ http://www.philology.bsu.by

486

Зайздрасць _______непакоіла свінню:

За што хамут павесілі каню?

(П. Шыбут. «Зайздрасць»)

Драматы€чная паэ€ма — вершаваны твор

значнага аб’ёму, у якім спалучаюцца драматыч-

ныя i лiрычныя сродкi раскрыцця тэмы. У ад-

розненне ад звычайных драматычных твораў

(п’ес), Д. П. разлiчана найперш не на сцэнiчнае

ўвасабленне, а на чытацкае ўспрыманне. Для

яе характэрныя сцісласць i лаканiзм (у параў-

наннi з п’есамi ў некалькi актаў), адсутнасць

знешняй iнтрыгi, раскрыццё iдэйнага канфлiкту

памiж асноўнымi дзейнымi асобамi. Такія

«маленькiя трагедыi» А. Пушкiна («Скупой ры-

царь», «Моцарт и Сальери», «Каменный

гость»), Д. П. Я. Чачота «У дзень iмянiн», Г.

Марцiнкевiча «Адвячорак», Я. Купалы «Адвеч-

ная песня», «Сон на кургане» i «На папасе» i