Үстеу (наречие)

Іс-әрекет, қимылдың заттың сынының түрлі белгілерін білдіретін сөздердің лексико-грамматикалық тобы үстеу деп аталады.

Түрлері(типы)		Мысалдар(примеры)
1.Тұлғасына қарай(по способу образования)	1.Негізгі(непроизводные)	әрең, дәл, сәл
	2.Туынды(производные)	Ескіше, жаяулап, соншама, сиыршылап,осылай (-ша, -ше, -лай, -лей, -дайын, -тайын, -тейін, -шама, -шалық, -шылап, -шілеп)
2.Құрамына қарай(по составу)	1.Дара(простые)	ерте, ерекше, кешке
	2.Күрделі(сложные)	бүгін, анда-санда, алдын-ала
3.Мағынасына қарай(по значению)	1.Мезгіл(времени) қашан?(когда?) қашаннан?(с каких пор)	кеше,бүгін, ертең, қазір, таңертең, бүрсігүні, биыл, былтыр, күні-түні, ертемен,жаздыгүні, қыстыгүні т.б.
	2. Мекен(места) қайда?қайдан? (куда? где? откуда?)	жоғары, төмен, алға, артқа, іште, ілгері т.б
	3.Мөлшер(количество и меры) қанша?қаншалық? қаншадан?нешелеп?(сколько? до какой степени?)	бірталай, азды-көпті, оншалық, недәуір,бірен-саран, біраз т.б.
	4. Сын-бейне( образа и способа действия) қалай?қалайша?қайтіп? (как? каким образом? каким способом?)	әрең, әзер, шапшаң, тез, жылдам, кенет, бірге, зорға, аздап, жедел, ауызша т.б.
	5. Күшейту (усилительные) калай?қайтіп?қандай? (как? каким образом? какой?)	аса, нағыз, ең, тым, айырықша, кілең, өңкей, әбден, барынша
	6. Мақсат (цели) не үшін? неге? не мақсатпен? (зачем? для чего?с какой целью?)	әдейлеп, әдейі, жорта, көре, тұра, біле
	7. Себеп-салдар (причины и следствия) неліктен? не себептен? қалай? (почему? отчего? как? по какой причине?)	амалсыздан, босқа, текке, шарасыздан, құр босқа
	8. Топтау (разделительные) қалай? қаншалап? (как?)	рет-ретімен, бас –басына, екеулеп, бір-бірлеп, аз-аздан

Синтаксистік қызметі – пысықтауыш қызметін атқарады.

Ескерту: үстеу –түрленбейді, қандай сөзбен тіркессе де формасын өзгертпейді.

Морфологиялық талдау үлгісі:

Ерте ояндым, жете алмадым.

Ерте – үстеу (қашан?), бастапқы тұлғасы-ерте

Тұрақты белгілері: негізгі, дара,мезгіл (қашан?)

Синтаксистік қызметі: қашан? деген сұраққа жауап беріп, дара мезгіл пысықтауыш қызметін атқарады.

Бекіту

№1-жаттығу

Cөйлемдерден үстеулерді тауып, үстеудің қай түріне жататынын ажыратыңдар.

Әлібек амалсыздан тоқтады.

Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтып кел.

Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр.

Мынау тіпті ұнамсыз екен.

Етігін тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда.

Жылы-жылы сөйлесе, жылан інінен шығады.

Ілгері басқан жасты кері қайтқан кәрі кейін тартады.

Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей кетті.

Жайлау биыл ерте көктеді.

Үй сыртына бірнеше атты кісі дүсірлетіп кеп, шапшаң түсіп, аттарын тез байлап жатыр.

Зейнеп әлгінде ғана келіп кетті.

Арада біраз уақыт өткен.

Терме диктант

Мезгіл үстеулері

Таңертең күн жарқырап ашылды. Ұлжан да қазір баласының сөзін ойлана тыңдап қапты. Баласы ерте кетеді, кеш келеді. Соның бәрі күні кеше ғана емес пе еді. Жуырда жинайды-мыс. Жаз биыл жайлы болатын түрі бар. Қазір менің уақытым жоқ. Мен оны әлгінде ғана көрдім. Бұрын ол басқа жұмыста істеген екен. Ертең күн ашық болатын сияқты. Байдалы да бұрынғыдан бері недәуір қартайып қалыпты. Далада комбайндар күні-түні жұмыс істейді. Менің еңбек демалысым жаздыгүні болады. Биыл Абайдың жасы он үште. Көктемге шейін күндіз-түні кітап оқуға салынды.

Мекен үстеулері

Елтаңбаның жоғары жағында жұлдыз бейнеленген. Сыртта алдамшы боран тағы көтерілсе керек. Сыртқа бірнеше адам шулап шықты. Сүйіндік үйінде Абайдың үндемей қалғанына ішінен күліп отырған да кісі бар. Алда –сіресе қатқан дария. Ілгері қарай жедеғабыл тарта жөнелді. Сырт киімдерін шешіп, былайырақ қойды. Базар біздің үйге алыс. Орман көлге жақын. Біз жоғары көтерілдік. Вокзал үйдің артында. Төменде көл бар. Біз ілгері жүрген сайын жел күшейді. Алға қадам басты. Жоғарыдан бетіме бірдеме тарс етті.

Сын-бейне үстеулері

Үшінші тәулікте ол зорға сөйлей бастады. Қазан шымыр - шымыр қайнап жатыр. Марат балаша қуанды. Кенет қатты боран соқты. Марат дереу (тез) телефон шалды. Әлібек сөзін екпіндеп сөйледі. Радиохабарлағыш қойлардың қайда екенін оқтын-оқтын хабарлап тұрады.Самат хатты тез ашып оқыды.Сіз қазақша сөйлей аласыз ба? Ол үйге әрең-әрең бара жатыр. Берілген тапсырманы қолма-қол тапсырды.

Мөлшер үстеулері

Бұл үйге Самат талай рет келді. Біз біраз кешігіп келдік. Досымбек бірталай ән шығарыпты. Жас жағынан Ерлан Гүлжаннан едәуір үлкен. Арада біраз уақыт өткен. Осынша мал ұстап, дүние жинайтындай не бастарына күн туды? Қойған сұрағыңыз аз. Абай мен жастар тобы соншалық сүйсіне, қызыға тыңдасқан еді. Байдалы да былтырғыдан бері недәуір қартайып қалыпты. Хат жазысқан соң, көп ұзамай-ақ, Әбдірахман Шұғамен жақындасып кетті. Ғабитхан мен Абай екеуі маңайда кітабы бар молдадан бірен-саран кітап тапқызып алысты. Қыруар жұмыс істедік.

Күшейткіш үстеулері

Ол кілең беске оқитын бала. Әңгіме беті бұлай бұрылғаны Абайға аса ұнады. Нағыз берекелі, баяны ұзақ. өмір дегеніміз осы емес пе? Ақ халатты қыз аса сүйкімді екен. Оған қажымас қайрат қосылғанда, тіпті, жарасып кетеді екен. Аттары әбден болдырған. Маржан аса ұзақ сақталмайды. Салмағы ең үлкен маржан Лондондағы Король музейінде сақтаулы. Зере әжесі Абайды айырықша жақсы көрген. Ол Кәмшәт кеткелі қатты жүдеу. Орасан зор үлес қосты.

Мақсат үстеулері

Шұбар өз сөзіне тыңдаушы құлақ таппағансып, әдейі іркілгенсіп үнсіз қалды. Екінші ретте ол әдейілеп тракторынан түсіп, Көбегінің қасына келді.

Себеп –салдар үстеулері Амалсыздан қолайлы кезді күтуге тура келеді. Босқа келдіңіз. Асқарға ол туралы бекер айттың.