Синтаксис

Сөз тіркестері

Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөздердің байланысу түрлері

1. жай сөз тіркесі: ақылды жігіт, кең дала, мазмұнды әңгіме.

2. күрделі сөз тіркесі: он шақты кітап, тақтаға жақындай түсті, ойда жоқта кез болды.

3. Есімді сөз тіркестері: айқын пікір, биік ағаш, шешілген мәселе

4. Етістікті сөз тіркесі:

Сабаққа бардық, жақсы қабылдады, тартымды сөйледі.

5.Тұрақты сөз тіркестері: көзді ашып-жұмғанша, сағы сыну, қабағынан қар жауып.

1. Септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары арқылы: мен үйге келсем, Әбдірахманның келгенін, қаладан келгені

2. Шылау арқылы: ақырына дейін күту, оқыған соң ойлау.

3. Сөздердің орын тәртібі арқылы: Шайқалған қымыздың иісі көш жерден мұрынға келеді.

4. Интонация арқылы: Сәбит- жазушы, Қаныш-ғалым.

1. Қиысу: сіз ала кетіңізші, біз келдік.(бастауыш пен баяндауыш)

2. Матасу: ауылдың малы, Алматының тұрғыны.(Ілік септігі мен тәуелдік жалғауы)

3. Меңгеру: бәйгеге шапқан, сізге өкпелімін, есепке алды.(Ілік септігінен басқа септік жалғаулары)

4. Қабысу:(қатар тұру арқылы байланысу) Қиыр Шығыстан Еділ бойына келген жігіт.

Қиыр Шығыстан, Еділ бойына, келген жігіт.

5. Жанасу: (орын таңдамай байланысуы)

Бұрын да орынсыз сөйлемейтін, орынсыз бұрын да сөйлемейтін.

Сөйлем құрылысына қарай екі түрге бөлінеді.-(по строению)

Жай сөйлем

(Простое предложение)

Мен кітаптан қызықты әңгіме оқыдым.

Құрмалас сөйлем

(Сложное предложение)

Марат кеше келіп кетті, ол маған бар жаңалықты айтты.

Сөйлем айтылу мақсатына қарай төртке бөлінеді –(по цели высказывания)

Хабарлы сөйлем-(повествовательное предложение)

Мен оған жиналыстың болатыны туралы айттым.

Сұраулы сөйлем

(вопр. предл)

Сен бүгін маған келесің бе?

Бұйрықты сөйлем

(повел. предл)

Сәуле, сен бүгін маған кел.

Лепті сөйлем

(воскл. предл.)

Бүгінгі күн қандай тамаша!

1.Жалаң сөйлем (нераспр. предл.) (тұрлаулы мүшелерден тұрады)

Болат күлді. Түн болды. Жаңбыр жауды.

Ахмет-студент.

2.Жайылма сөйлем (распрос. предл.) (тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерден тұрады)

Олар клубтың алдына келген. Шоқан ғылым жолына бұрынғыдан да құштарлана түсті.

3. Жақты сөйлем (личные предл.)

Мен елдің жіберген елшісімін. Туған үйден алыстап кете бердім.(мен жасырын тұр)

4.Жақсыз сөйлем -безличн. предл. (баяндауышқа қарап бастауыш табылмайды)

Бүгін менің қолым тимейді.Оның ештеңе айтқысы келмеді. Бұл тақырыпты түсініп оқу керек.

5. Толымды сөйлем (полное предл.) –ойға қатысты сөйлем мүшелері толық болады.

Мен кеше досыммен кітапханаға бардым.

6. Толымсыз сөйлем (неполное предл.) –ойға қажетті мүшесі болмаса.

-Сен мені білесің бе?

–Білемін.

7.Атаулы сөйлем (назывное предложения)

Қыстың ұзақ түні. Қатты боран. Түн. Дала.

Бастауыш-подлежащее-тұрлаулы мүше-главн. член

(зат есім, сын е., сан е., есімдік,есімшеден жасалады)

Сұрақтары: кім? не? кімдер? нелер? кімі? несі?

Мысалдар: Оқушылар келді. Жақсы ісімен жақсы.

Үшеуі кешігіп келді. Ол ауырып қалды.Отырғандар маған қарады.

Баяндауыш –сказуемое –тұрлаулы мүше-глав. член

(етістік, зат е.,сын е., сан е.,есімдіктен жасалады)

Сұрақтар: не істеді? не қылды? қайтты? неше?

Бас инженер жарық көшемен жүріп келеді.

Сабыр Мұқашев – ғалым. Оның денсаулығы жақсы. Бес жерде бес – жиырма бес. Қаланың ең әдемі жері - осы

Толықтауыш- дополнение-тұрлаусыз мүше-второстеп. член

(зат есім, сын е., есімдік, етістіктен жасалады)

Тура толықтауыш-прямое дополнение –табыс септік жалғауын жалғайды.

Жанама толықтауыш-косвенное дополнение –табыс септігінен басқа септіктер жалғауын жалғайды

Сұрақтары: кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен?

Мен досымды жақсы көремін. Олар қызылдардан қашып құтылды. Мен бұларға бірнеше рет айттым. Бұл кешті ұйымдастыруды саған тапсырамын.

Сәуле мектепті өте жақсы бітірді.

Ай сәулесі терезеден түсіп тұр. Марат терезеге жақын келді. Ол анасынан көмек күтті.

Анықтауыш – определение-тұрлаусыз мүше-вторст. чл.

( зат есім, сын есім, сан е., етістіктің есімше түрі, сілтеу есімдігінен жасалады)

Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің?

Күректей тістері бар кісі. Зейнептің көздері үлкен, кірпіктері ұзын келген. Екінші әйел –Ұлжанның сіңлісі. Менің келген күнім есімнен кетпейді.Мына жердің салқынын қарашы!

Пысықтауыш-обстоятельство- тұрлаусыз мүше-вторст. чл.

(үстеулерден, барыс, жатыс, шығыс септіктерінің жалғаулары жалғанған сөздерден, негізгі және көмекші есімдердің ,септеуліктердің тіркесінен, күрделі атаулардан жасалады)

1.Мекен пысықтауыш-обст. место

қай жаққа? қалай қарай? қайда? қай жерде? қайдан? қай жақтан?

Марат Астана қаласына барды. Ол ілгері жүрді.Мен оны үйге қарай шығарып салдым.

2. Мезгіл пысықтауыш –обст. времени.

қашан? қашанға дейін? қашаннан бері?

Таң атқанға дейін біз жолға шықпадық.

Көп ұзамай қар ери бастады.

3.Қимыл-сын пысықтауыш-обст. образа-действия

қалай? қайтіп? кім арқылы? не арқылы?

Олжас сылқ-сылқ күлді. Алыс сапардан шаршап оралды.

4. Себеп пысықтауыш-обст. причины

неліктен? неге? не себепті?

Мен сабаққа кешіккендіктен, мұғалім ескерту жасады.

5. Мақсат пысықтауыш –обст. цели

не үшін? неге? қандай мақсатпен?

Мен саған әдейі келдім. Олар Отан үшін шайқасты.