Зараджэнне і развіццё сілабічнай паэзіі

Сілабічнае вершаванне (ад грэч. склад) – сістэма вершавання, у аснове якой – чаргаванне аднолькавай колькасці складоў у вершаваных радках (у суч. бел. паэзіі – сілаба-тоніка). Беларуская версіфікацыя свае вытокі бярэ ў фальклоры, царкоўнай лірыцы (“Псалтыр”). Першыя спробы былі на лацінскай мове – гераічная паэма Я.Вісліцкага, паэмы і вершы М.Гусоўскага. Зараджэнне ўласнабеларускай паэзіі звязана з імем Ф.Скарыны, які ў свае прадмовы ўводзіў сілабічныя вершы: “Богу в троици единому...” – кніга “Іоў” (1517), “Веруй в Бога единаго...” – кніга “Зыход (1519). Панегірычныя вершы ў гонар мецэнатаў па-лацінску пісаў С.Будны, амаль адначасова з ім ствараў свае “эпікграмы” на беларускай мове пачынальнік беларускай сілабікі А.Рымша (канец ХVІ ст.).

Узнікненне паэзіі было выклікана ўскладненнем духоўных запатрабаванняў беларускага грамадства, эстэтычныя густы якога не ўжо не задавальнялі фальклорныя творы і празаічныя жанры. Пачатак росту паэзіі звязваецца з дзейнасцю пратэстантаў, якія выкарыстоўвалі ў набажэнстве рэлігійныя песні. У 1556 г. Цыпрыян Базылік выдаў у Кракаве першы зборнік такіх песень. Своеасаблівай з’явай у эпоху барока на Беларусі стала польскамоўная паэзія, яркі прадстаўнік якой паэт і гісторык М.Стрыйкоўскі.

Асноўныя жанры беларускай паэзіі канца ХVІ ст. – ХVІІ ст.:

1. Эпікграмы – кароткія панегірычныя вершы на магнацкія гербы, што апісваліся як гербы абаронцаў (пачынальнік А.Рымша, пісалі Лявон Мамоніч, Спірыдон Собаль, М.Сматрыцкі, Філафей Утчыцкі і інш.).

2. Дыдактычныя вершы, сярод якіх вылучаюцца два тыпы: царкоўна-павучальныя (Х.Філалет, А.Філіповіч, А.Белабоцкі) і маральна-павучальныя (Л.Зізаній, Язэп Даманеўскі).

Сімяон Полацкі

(1629 – 1680)

Развіццё грамадскіх адносінаў, перакрыжаванні культурных традыцый Усходняй і Заходняй Еўропы падрыхтавалі на Беларусі глебу, якая спрыяла з’яўленню прафесійных пісьменнікаў. Першы сярод іх – Самуіл Емельянавіч Пятроўскі-Сітніяновіч, а празванне Полацкі ён атрымаў у Маскве па месцы свайго паходжання. Ён стаяў ля вытокаў беларускага барока, пісаў на беларускай, царкоўнаславянскай, лацінскай і польскай мовах, рабіў пераклады з латыні і польскай мовы, літаратурныя апрацоўкі папулярных свецкіх і царкоўных твораў. Яго пісьменніцкая спадчына стала выдатным дасягненнем старажытнай культуры ўсіх славянскіх народаў.

Вышэйшую праваслаўную і каталіцкую адукацыю СП атрымаў на радзіме: спачатку ў Кіева-Магілянскай калегіі, потым у Віленскай езуіцкай акадэміі (1643 – 53 гг.). Магчыма, быў удзельнікам уніяцкага ордэна базыльян, які пасля Берасцейскай уніі 1596 г. захаваў праваслаўныя абрады. Разам з тым паэт ніколі не адмаўляўся ад праваслаўя.

Першыя спробы вершатворчасці СП адносяцца да часу навучання ў Кіева-Маігілянскай калегіі (пачатак 1640-х гг.). Большасць вершаў гэтага перыяду, напісаных па-польску і па-лацінску, належаць да т. зв. школьнай паэзіі – пераказам тагачасных навук у вершаванай форме (напр., верш “Сем свабодных навук” – паэтычнае апісанне гуманітарнага “трывіума” (граматыка, дыялектыка, рыторыка) і “квадрыума” (арыфметыка, геаметрыя, астраномія, музыка). Многія сюжэты ранніх вершаў чэрпалася з біблейскіх крыніц, аднак і ў іх пісьменнік закранаў гуманістычныя праблемы чалавечых узаемаадносінаў, услаўляў подзвіг пакутніцтва і самаахвяравання, задумваўся над складанымі пытаннямі чалавечага быцця (“Акафіст”, “Канон”, “Смерць”, 1648).

У беларускі перыяд творчасці (ранняе барока) найболыш плённымі былі часы знаходжання Сімяона ў полацкім Богаяўленскім манастыры. Тут ім напісаны элегіі “Стихи краесогласные ... во сретенье иконы Богородицы” і “Прилог к преподобной матери Ефросинии” і інш. Гэтыя, прасякнутыя патрыятычнымі матывамі творы сведчылі, што ў цэнтры ўвагі С.Поладкага – радзіма, яе мінулае, сучаснасць, будучыня. Аднак у 1656 г. ён захоплена вітае прыезд маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча ў Полацк, глыбока не асэнсоўваючы мэтаў яго ваенных паходаў на Захад. З гэтай нагоды паэт стварае “Метры” (т.зв. “Полацкія метры”), напісаныя ў новым, распрацаваным ім публіцыстычным жанры дэкламацыі. Вітальныя вершы Полацкага прачыталі перад царом 12 вучняў. Аляксею Міхайлавічу вельмі спадабаліся гэтыя творы, па яго заказу былі напісаны “Віцебскія метры”.

З вясны 1664 г. пачынаецца маскоўскі перыяд жыцця і дзейнасці СП. У адным з лістоў сябру паэт пісаў пра свой намер вярнуцца на радзіму, аднак гэтага не адбылося. СП атрымаў даручэнне стварыць пры адным з манастыроў лацінскую школу для падрыхтоўкі супрацоўнікаў асабістай канцылярыі цара (Тайнага прыказа). СП быў на поўным дзяржаўным забеспячэнні, стаў дарадчыкам цара, карыстаўся вялікім аўтарытэтам пры двары манарха – выконваў абавязкі адначасова і “міністра культуры”, і “міністра адукацыі” (на дварцовых абедах яго садзілі на ганаровым месцы недалёка ад Аляксея Міхайлавіча). Яго ўплыў яшчэ больш узмацніўся пасля 1667 г., калі СП стаў выхавальнікам і настаўнікам царскіх дзяцей.

Роля Полацкага ў развіцці культуры Масквы выключная: ён працаваў над праектам рускай вышэйшай школы, стаў пачынальнікам барока, арганізаваў друкарню, бібліятэку, імкнуўся далучыць Расію да еўрапейскай культуры.

Маскоўскі перыяд творчасці СП быў вельмі плёным. Тут ён пісаў п’есы, багаслоўскія працы, вершы, займаўся перакладчыцкай дзейнасцю – выдаў паэтычны пераклад псалмоў Бібліі – “Псалтырь рифмотворная”. Сапраўднай энцыклапедыяй XVII ст. стаў зборнік паэзіі С.Полацкага “Вертоград многоцветный”. Тут у вершанай форме пададзены самыя розныя звесткі па гісторыі, геаграграфіі, антычнай міфалогіі, тэалогіі і іншых навуках. Патрыятычныя вершы ўтварылі яшчэ адзін даволі аб’ёмны зборнік – “Рифмологион”, які, як і папярэдні, пісьменнік падрыхтаваў да друку, але выдаць не паспеў. Памёр у Маскве ў 50-гадовым узросце.

С.Полацкі ўзбагаціў літаратуру новымі жанрамі і тэмамі, чым садзейнічаў яе далейшаму развіццю:

1. Філасофска-пазнавальныя вершы. Напрыклад, “Карціна чалавечага жыцця” – розныя ўзросты параўноўваюцца з часамі сутак – усходам, поўднем, вечарам і ноччу.

2. Дыдактычна-філасофскія алегорыі (“Арон сапраўдны”, “Камень”, “Хлеб”, “Пагарда да славы” і інш.), у якіх выяўляецца гуманістычны светапогляд паэта: асуджаецца недасканаласць грамадства, несправядлівасць судоў, сцвярджаецца непазбежнасць перамогі дабра над злом.

3. Грамадска-палітычная лірыка. У асноўным вершы прысвечаны ідэалізацыі цара як абаронцы радзімы (“Праўда бессмяротнасці”, “Вобраз”, “Любоў да падданных”).

4. Сатырычныя вершы. “Віншаванне ... Кржыжановскому” (1661) – адзін з першых узораў парадыйна-сатырычнай спадчыны паэта, у якім саркастычна высмейваўся непрыяцель кіёўскага мітрапаліта Пятра Магілы. Сатырычнае гучанне маюць творы маскоўскага перыяду “Манах”, “Паклёпнік”, “П’янства” і інш.

5. Сатырычныя паэмы на польскай мове “Роспач караля шведскага” і “Шведскі кароль шукае сваіх афіцэраў” (каля 1657 – 60 г.), напісаныя ў беларускі перыяд. У гэтых таленавітых паэмах-памфлетах раскрываецца заваёўніцкая авантура Карла Густва Х, які хацеў падзяліць Рэч Паспалітую.

6. Графічныя вершы. С.Полацкі рабіў цікавыя паэтычныя эксперыменты. Напрыклад у “Рыфмалагіёне” сустракаюцца вершы, аформленыя ў форме сэрца (“Орёл российский”), васьміканцовай зоркі (“Благоприятствование цару...”), своеасаблівага лабірынта – радыяльнага квадрата з пачатковай літаратц “Ц” у сярэдзіне (“Царствуй многа лета”).

7. Астралагічная паэзія. СП быў паслядоўнікам заснавальніка еўрапейскай астралогіі Альберта Вялікага, быў знаёмы з творамі французскага паэта-прадсказальніка Мішэля Настрадамуса. У дзень хрышчэння царэвіча Пятра Аляксеевіча ён напісаў верш-гараскоп, у якім прадказаў яго вялікую будучыню.

8. П’есы павучальнага зместу – “Трагедия о Навуходоносоре царе..” і “Комедия притчи о блудном сыне”, пабудаваныя на библейских сюжэтах (маскоўскі перыяд).

9. Багаслоўскія трактаты склалі кнігу “Вянец веры кафаліцкія” (1670), г.зн. сусветнай, якой СП лічыў праваслаўе. Відаць, кніга была багаслоўскім падручнікам для царскіх дзяцей.

10. Царкоўныя “словы” і казанні, якія сталі ўзорам высокага прамоўніцкага майстэрства, дасціпнасці і кантрастнай вобразнасці. Казанні склалі два рукапісныя зборнікі “Абед душэўны” (1675) і “Вячэра душэўная” (1676), кожны з якіх налічвае боль за 1500 старонак, што сведчыць пра надзвычайную працавітасць аўтара (надрукаваны ў 1681 і 1683 г. адпаведна).

Такім чынам, творчасць С.Полацкага стала своеасаблівай энцыклапедый новай барочнай культуры, якую ён стварыў на Беларусі і ў Расіі. Яшчэ пры жыцці паэт займеў сусветную славу, а ў 1980 г. яго імя было ўнесена міжнароднай арганізацыяй ЮНЕСКА ў каляндар міжнародных дат дзеячаў культуры.