2. Перыядызацыя.

Звычайна вылучаюць 4 перыяды развіцця беларускай старажытнай літаратуры ў адпаведнасці з важнейшымі этапамі гісторыі народа:

1. Літаратура Старажытнай (Кіеўскай) Русі (ХІ – ХІІІ ст.) – перыяд, агульны для ўсходніх славян, калыска беларускай, рускай і ўкраінскай літаратур.. У гэты час адбываецца станаўленне жанраў і стыляў, узнікае перакладная і арыгінальная літаратура (жыціі сввятых, “Аповесць мінулых гадоў”, “Слова пра паход Ігаравы”). Перыяд абмяжоўваецца хрышчэннем Русі (988 г.) і татара-мангольсім нашэсцем 1240 г.

2. Літаратура перыяду станаўлення ВКЛ (ХІV – пач. XVІ ст.) – станаўленне ўласна беларускай літаратуры, фарміраванне беларускай народнасці, мовы і культуры. Беларуская мова замацоўваецца ў якасці агульнадзяржаўнай у ВКЛ. У XVІ ст. узнікаюць першыя пераклады на б/м твораў рэлігійнага і свецкага характару, першыя помнікі агульнадзяржаўнага беларуска-літоўскага летапісання (“Летапісец Вялікіх князёў літоўскіх”), якое развіваецца найбольш актыўна. Асаблівасць літаратурнага працэсу – запаволенасць, замаруджанасць. На гэты перыяд прыпадае творчасць майстра аратарскай прозы Рыгора Цамблака, які ў сваіх пропаведзях праводзіў ідэю уніі паміж католікамі і праваслаўнымі.

3. Літаратура Адраджэння і ранняга барока (другая пал. XVІ – пач. XVІІ ст.) развіваецца ва ўмовах актывізацыі грамадска-палітычнага і культурнага жыцця. Гэта залаты час БСЛ, на які прыпадае росківіт кнігадрукавання (дзейнасць Ф.Скарыны), Літаратура ўзбагачаецца новымі жанрамі: гісторыка-мемуарная літаратура, паэзія). Узнікаюць творы лацінамоўнай (М.Гусоўскі, Я.Вісліцкі), польскамоўнай (С.Будны), беларускамоўнай паэзіі (А.Рымша). Зараджаецца і асабліва плённа развіваюцца пасля Люблінскай (1569) і Брэсцкай (1596) царкоўнай уній рэфармацыйная публіцыстыка і палемічная літаратура.

4. Літаратура пераходнага перыяду (другая пал. ХVІІ – ХVІІІ ст.) характарызуецца разбурэннем сярэднявечнага сінкрэтызму і зараджэннем ўласна мастацкай творчасці, зваротам да народнай мовы, што стала падмуркам для літаратуры новага часу. Перыяд неспрыяльны для беларускай літаратуры, мова мясцовага насельніцтва выцеснена з афіцыйнага ўжытку польскай і лацінскай. Асноўная форма бытавання БЛ – фальклор. Шырока развіваецца прыдворны, школьны тэатр і батлейка, зараджаецца інтэрмедыя, якую можна лічыць першым узорам уласна беларускай драматургіі (першыя прыклады прафесійнай драматургіі – “Камедыя” Каятана Марашэўскага і “Доктар па прымусу” Міхала Цяцерскага). У творчасці многіх польскамоўных пісьменнікаў выразна гучыць беларуская тэма (Ф.Багамолец, Ю.Нямцэвіч, Ф.Князьнін).

Літаратура Старажытнай Русі

І. Перакладная літаратура.

Перакладная візантыйская літаратура ў той час цесна спалучалася з арыгінальнай, з мясцовымі традыцыямі, творча перапрацоўвалася. Яна знаёміла ўсходне-славянскага чытача з сусветнай гісторыяй, узбагачала маладую арыгінальную літаратуру новымі жанрамі.

1. Найбольшае распаўсюджанне ў часы Кіеўскай Русі праз пасрэдніцтва Балгарыі атрымалі кнігі Бібліі (Старога і Новага Запавету). Першыя пераклады біблейскіх тэкстаў былі зроблены Кірылам і Мяфодзіем. Тры з рукапісаў Х – ХІ ст. створаны на беларускіх землях: Тураўскае, Полацкае і Аршанскае Евангелле.

Слова “біблія” паходзіць ад назвы фінікійскага горада Бібл, дзе гандлявалі папірусам. Біблія пісалася на працягу І тыс. да н.э. – ІІ ст. н.э. на старажытнаяўрэйскай і старажытнагрэчаскай мовах. Стары Запавет напісаны па-яўрэйску ў дахрысціянскія часы, складаецца з 50-і кніг, 39 з якіх кананічныя, 11 – не. У Стары Запавет уваходзіць Пяцікніжжа Маісея (Тора), Быццё, Ісход, Чыслы, кнігі Руф, Эсфір, прытчы Саламона, Песня Песняў, Псалтыр і інш. Кнігі Старога Запавету, у якіх распавядалася пра стварэнне свету, гісторыю яўрэйскага народа, даваліся рэлігійныя і маральныя прадпісанні, на ўсходнеславянскіх землях бытавалі пераважна ў скарочаным выглядзе.

З кніг Старога Запавету вылучаецца Псалтыр – творы рэлігійнай і філасофскай лірыкі, аўтарства якіх прыпісваецца цару Давіду. Слова “псалтыр” пайшло ад назвы старажытнага музычнага інструмента, пад які спяваліся гэтыя творы. У псалмах асэнсоўваецца месца чалавека ў свеце, падказваюцца шляхі да Бога.

У Новым Запавеце выкладзены асновы хрысціянскага веравучэння, туды ўваходзяць 4 Евангеллі (ад Матфея, Марка, Лукі, Іаана), у якіх расказваецца пра зямное жыццё Ісуса, Дзеянні апосталаў, Пасланні апосталаў, Апакаліпсіс.

2. Патрыстыка, або апалагетыка, (ад лац. патэр – айцец; грэч. апалагецікос – абарончы) займала адно з цэнтальных месцаў сярод перакладной літаратуры. Гэта творы айцоў царквы, рымскіх і візантыйскіх багасловаў, напісаныя ў раннехрысціянскі перыяд (ІІ – ІІ ст., росквіт у эпоху Рыма, у ІV – V ст.). Сярод класікаў патрыстыкі вылучаўся Іаан Златавуст, творы якога карысталіся вялікай папулярнасцю і аказалі значны ўплыў на арыгінальную творчасць мясцовых майстроў слова – Кірылы Тураўскага, Рыгора Цамблака, пісьменнікаў-палемістаў. Апалагетамі хрысціянства таксама з’яўляюцца Іаан Дамаскін, Рыгор Назіанзі (Багаслоў), Васіль Кесарыйскі, патрыстычныя творы якіх былі вядомы ў Старажытнай Русі.

У патрыстычнай літаратуры абгрунтоўваліся асноўныя палажэнні хрысціянства, даваліся каментары да біблейскіх тэкстаў, вялася палеміка з ерэтыкамі. Двум галоўным відам такой літаратуры адпавядаюць две асноўныя жанравыя формы: павучанне і пропаведзь.

3. Распаўсюджаны быў такі від перакладной царкоўна-рэлігійнай літаратуры, як апокрыфы. Апокрыфы (з грэч. таемны) – легендарна-рэлігійныя творы, тэматычна блізкія да кананічных тэкстаў, але з іншай трактоўкай падзей, сюжэтным несупадзеннем. Акрамя таго, у некаторых апокрыфах закраналіся сацыяльныя праблемы, выказваліся ерэтычныя ідэі. Так, у “Аповесці пра стварэнне Богам Адама”, сцвярджаецца, што ў стварэнні чалавека прымалі ўдзел боская і д’ябалская сілы, а гэта было недапушчальнай ерассю. У старажытнарусіх спісах захаваліся “Хаджэнне Агапія ў рай”, “Жыццё прарока Ераміі, “Сказанне прарока Данііла”, “Хаджэнне Багародзіцы па пакутах” (Багародзіца разам з архангелам Міхаілам і анёламі спускаецца ў пекла, просіць Бога дараваць грэшнікам, Бог пасылае ў пекла Хрыста).

4. Жыційная літаратура, агіяграфія (з грэч. – жыццяпісы святых) – такі від літаратуры, у якім расказваецца пра жыццё духоўнай ці свецкай асобы, кананізванай хрысціянскай царквой. Агіяграфічныя творы ўзніклі ў першыя стагоддзі хрысціянства ў Рымскай імперыі і ўяўлялі сабою павучальныя гісторыі з жыцця пакутнікаў, якое павінна было служыць прыкладам для вернікаў. Генетычна жыціі ўзыходзяць да антычнай белетрыстыкі, паступова элемент займальнасці саступае месца прагматызму і схематычнасці, творы набываюць выразна выяўлены дыдактычна-павучальны характар.

Жыціі складаюцца па пэўнай схеме-канону. Звычайна герой ідэалізаваны, пазбаўлены індывідуальных рыс, дзейнічае ва ўмоўных абставінах. Як правіла, ён паходзіць ад пачэсных бацькоў, ужо ў дзяцінстве адрозніваецца ад сваіх аднагодкаў: не вядзе “пустошных” гульняў, чытае боскія кнігі. Затым герой адмаўляецца ад шлюбу ці, выконваючы волю бацькоў жэніцца, аднак захоўвае цялесную чысціню. Затым ён пакідае бацькоўскі дом, становіцца манахам, вядзе барацьбу з д’ябальскімі спакусамі, церпіць пакуты. Вакол яго збіраюцца вучні, ён засноўвае манастыр, сам прадказвае сабе дзень і час смерці. Яго цела аказвалася нятленным (адно з галоўных сведчанняў святасці), каля яго адбываліся розныя цуды. Завяршаліся агіяграфіі звычайна кароткай пахвалой святому. З перакладных агіяграфічных твораў бытавалі жыціі Васіля Новага, Ірыны, Антонія Вялікага, “Жыціе Алексія – чалавека божага”.

Агіяграфічныя творы бытавалі ў спецыяльных зборніках:

• “Мінеі”, або “Чэцці-мінеі”, у якіх жыцціі святых змяшчаліся па каляндарнаму прынцыпу;

• Сінаксарыі, або пролагі – скарочаныя жыцці святых;

• Пацерыкі, у якіх творы размяшчаліся па лакальнаму прынцыпу (прыналежнасць да пэўанай мясцовасці, манастыра).

Перакладныя жыціі аказалі вялікі ўплыў на развіццё арыгінальнай агіяграфіі (напрыклад, “Жыццё Ефрасінні Полацкай”, “Жыццё Кірылы Тураўскага”).

5. Шырока распаўсюджаным жанрам былі гістарычныя хронікі – перакладныя грэчаска-візантыйскія творы, у якіх выкладаецца гісторыя народаў Еўропы і Блізкага Усходу, распавядаецца пра дынастыі візантыйскіх імператараў. У хроніках прыводзіцца шмат легендарных паданняў. Добра вядомымі на Русі былі пераклады з грэчаскай мовы на царкоўнаславянскую хронікі Іаана Малалы (6 ст.), Георгія Амартала (9 ст.). Так, дзякуючы хроніцы Малалы старажытнарускі чытач пазнаёміўся з антычнымі міфамі пра Зеўса, еракла, Дзядала і Ікара, героямі Траянскай вайны. Папулярнасцю карысталася “Гісторыя Іудзейскай вайны” Іосіфа Флавія пра паўстанне Іудзеі супраць Рыма, удзельнікам якога быў аўтар, разбурэнне рымлянамі Іерусаліма.

6. Перакладаліся таксама творы белетрыстыкі, найбольш вядомыя з якіх “Троя” і “Александрыя”. Яны хаця і ўспрымаліся тагачаснымі чытачамі як гістарычныя сведчанні, на самой справе яны з’яўляюцца займальнымі мастацкімі творамі. Гэта – апрацоўкі фальклорных паданняў пра вайну траянцаў і грэкаў, пераможныя паходы і гераічныя ўчынкі Аляксандра Македонскага. Папулярнасцю карысталіся аповесці пра Акіра Прамудрага, раман “Дзяўгеніявы дзеянні”, героі якіх – вымышленыя персанажы, а не рэальныя асобы.

7. Акрамя таго, перакладаліся зборнікі прыродазнаўчага характару:

 “Хрысціянская тапаграфія” александрыйскага купца-падарожніка Кузьмы Індыкаплова (звесткі па гісторыі, геаграфіі, свет прыроды);  “Фізіёлаг” (расказваецца пра рэальных і міфічных жывых істот – сірэн, кентаўраў, якія, па ўяўленні тагачаснага чалавека, насялялі свет);  “Шасціднёвік” (распавядаецца пра стварэнне Богам зорак, зямлі, неба, жывёльнага свету за 6 дзён). Вельмі папулярным быў зборнік афарызмаў, прымавак, кароткіх апавяданняў “Пчала”.

ІІ. Арыгінальная літаратура. Агіяграфія

Хрысціянства на Русі ўсталёўвалася вельмі марудна, таму ўзнікла неабходнасць кананізваць уласных святых, абавязковая ўмова кананізацыі – наяўнасць жыція.

Шмат твораў прысвечана князям Барысу і Глебу: “Сказанне пра Барыса і Глеба” (канец 11 – пач. 12 ст.), “Чытанне аб жыцці і забойстве Барыса і Глеба” манаха Нестара (80-я гг. 11 ст.). Напісанае невядомым аўтарам на аснове летапіснай аповесці “Сказанне...” паклала пачатак і стала ўзорам княжаскага жыція. У аснову твора пакладзены рэальны факт пра забойства у 1015 г. пінскім князем Святаполкам, празваным акаянным, сваіх маладшых братоў – растоўскага Барыса і мурамскага Глеба. Ужо ва ўступе гаворыцца пра жорсткасць Святаполка, якая тлумачыцца яго нараджэннем – ад двух бацькоў (Уладзімір яшчэ да прыняцця хрысціянства забіў сайго брата Яраполка і ўзяў яго цяжарную жонку, былую манахіню-грачанку; усяго Уладзімір меў 12 сыноў ад розных жонак, сам забіў брата + гісторыя з Рагнедай, аднак кананізаваны). У жыціі не захоўваюцца агіяграфічныя каноны, у цэнтры аўтарскай увагі не ўсё жыццё святых, а толькі адзін эпізод забойства.

У творы праводзіцца важная палітычная ідэя радавога старшынства, што павінна было ўмацоўваць феадальны парадак. Глеб, папярэджаны сястрой Прадславай, дабравольна ідзе на смерць, браты не супраціўляюцца, не могуць парушыць вернасці ў адносінах да старэйшага брата, які замяніў ім бацьку. (Некаторыя даследчыкі подзвіг непраціўлення злу лічаць рэлігійным адкрыццём нядаўна ахрышчанага народа).

Аўтар надзяляе Барыса і Глеба ўсімі дабрачыннасцямі: яны пакорныя боскай волі, лагодныя, незласлівыя. У твор ўводзіцца шмат маналогаў-плачаў, якія выяўляюць дабрачынныя пачуцці братоў. Іх антыподам, адмоўным персанажам, паўстае Святаполк. За здзейсненае злачынства ён пакараны: у 1019 годзе Яраслаў Мудры разбіў яго, той вымушаны ўцякаць. Святаполк памёр недзе паміж Польшчай і Чэхіяй, цела яго смярдзіць, у той час як целы забітых ім князёў нятленныя.

Такім чынам, своеасаблівасці “Сказання” наступныя: 1) аўтар перадае толькі адзін эпізод, а не ўсё жыццё; 2) няма пасмяротных цудаў; 3) галоўная ідэя не рэлігійная, а палітычная – падпарадкаванне старэйшаму ў родзе.

Ужо ў 11 ст. з’яўляецца шэраг твораў пра славянскіх хрысціянскіх пакутнікаў, найбольш вядомае з іх – “Жыціе Феадосія Пячорскага”, манаха Кіева-Пячорскага манастыра, напісанае Нестарам. Жыціе мае характэрную кампазіцыю, у якой выразна вылучаюцца 3 часткі: аўтарскі ўступ-прадмова, цэнтральная частка – аповед пра ўчынкі героя і заключэнне. Уводзіцца вобраз маці, якая чыніць перашкоды юнаку, не дазваляе яму стаць манахам. Маці збівае да бяспамяцтва непакорнага сына, аднак Феадосій з гэтага канфлікту выходзіць пераможцам – нябесная любоў перамагае зямную.

Больш як у 100 спісах захавалася напісанае на царкоўнаславянскай мове “Жыціе Еўфрасінні Полацкай”. Твор многа перапісваўся, што сведчыць пра яго вялікую папулярнасць. Напісанне жыція звязваюць з імем паплечніцы і стрыечнай сястры Ефрасінні – Звеніславы-Еўпраксіі. Арыгінальны варыянт не захаваўся: кожны перапісчык імкнуўся пераапрацаваць твор адпаведна сваёй канцэпцыі. (Гады жыцця святой, па Мельнікаву, 1104 – 1167; па іншых звестках – 1110 – 23 або 25 мая 1173)

Структура “Жыція” (напісана ў канцы 12 – пачатку 13 ст.) кананічная: рытарычны ўступ, узыходжанне да хрысціянскіх дабрачыннасцяў, шлях асветніцы, услаўленне святой. Твор прасякнуты пафасам сцвярджэння хрысціянскага светапогляду, імкненнем давесці яго ісцінасць, пераканаць у эфемернасці “зямной славы” і вечнасці свету духоўнага. У адпаведнасці з законамі агіяграфіі ў “Жыціі” паслядоўна апавядаецца пра бацькоў Ефрасінні, пра тое, як рана выявілася ў яе схільнасць да ведаў, асаблівая ўвага звяртаецца на яе ўнутраныя духоўныя рысы, найперш – на інтэлектуальную адоранасць. У 12-гадовым узросце Ефрасіння зрабіла маральны выбар (насуперак волі бацькоў): 25 верасня 1116 года ў дзень Св. Ефрасінні Александрыйскай яна пастрыглася ў манахіні.

Гэты твор – першы выпадак, калі гераіня не пакутніца, а дзейсная асоба, здольны арганізатар: яна займаецца перапісваннем кніг, па яе ініцыятыве будуецца царква Св. Спаса (гэта падзея апісваецца як найважнейшая справа ў жыцці Ефрасінні, а яе завяршэнне – як усеагульнае свята), майстар Лазар Богша па яе даручэнні ў 1161 годзе стварае крыж, які стаў шэдэўрам старажытнага ювелірнага мастацтва.

Аўтар падрабязна расказвае пра хаджэнні ЕП у святую зямлю Палесціны, хваробу і смерць у манастыры Святой Багародзіцы ў Іерусаліме (спалучаюцца адзнакі некалькіх жанраў – жыція, хаджэння). Мова твора вобразная, экспрэсіўная, надаецца вялікая ўвага рытмічнгай арганізацыі – выразная тэндэнцыя да арнаменталізму, упрыгожання тэксту.

[У 1187 годзе, калі святой зямлі пагражалі магаметане, дамавіну вывезлі ў Кіева-Пячорскі манастыр, у 1910 – перавезлі ў Полацк у храм Спаса. У 1922 – атэісты ўскрылі дамавіну, заховаліся пратаколы апісання мошчаў. Пасля дамавіна знаходзілася на атэістычнай выставе ў Маскве, у 1943 годзе мошчы святой вернуты ў Полацк, сёння там і захоўваюцца].

А п і с а н н е і л ё с к р ы ж а. Крыж упрыгожаны 21 залатой пласцінкай, каштоўнымі камянямі, арнаментальнымі кампазіцыямі, 12 абразкамі з выявамі святых, у сярэдзі не – рэліквіі: кавалачак крыжа Гасподняга з кроплямі яго крыві, драбок каменя ад труны Багародзіцы, часткі мошчаў святых Стафана і Панцялеймона, кроў святога Дзмітрыя.

На крыжы выбіты тэкст, дзе паведамлялася імя стваральніка, кошт дарагіх металаў і камянёў, а таксама праклён: “Да не выносят его из монастыря никогда, да и не продают, не отдают. Если же не послушает кто и вынесет из монастыря, да не поможет ему честной крест ни в жизни этой, ни в будущей, да проклят он будет”.

Пасля смерці Ефрасінні захоўваўся ў Полацку, адкуль у 13 стагоддзі яго вывезлі смаленскія князі. Да сярэдзіны 16 стагоддзя знаходзіўся ў Смаленску, пазней – Маскву. Існуе меркаванне, што крыж нейкі час знаходзіўся ў французаў, потым – у Мікалая І, аднак быў Полацк і знаходзіўся ў Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры. У 1921 годзе быў рэквізаваны саветамі. Дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея В.Ластоўскі знайшоў крыж у полацкім фінаддзеле і перавёз у Мінск. У 1929 годзе рэліквія трапіла ў Магілёўскі краязнаўчы музей, адкуль знікла ў час Вялікай айчыннай вайны. На сёння невядома, дзе знаходзіцца (магчыма, у прыватных калекцыях ЗША, Расіі)].