4. Станаўленне і развіццё палітычнай думкі ў Беларусі і Расіі

Палітычная думка Беларусі развівалася згодна агульнаеўрапейскіх радыцый. Можна адзначыць яе асаблівы ўнёсак у развіццё і разуменне самакіравання. Адчуваючы пэўны ўплыў еўрапейскіх і рускіх мысліцеляў, яна ўсё ж мела на працягу ўсёй гісторыі Беларусі ўласцівы толькі ёй характар.

Аб гэтым сведчыць эвалюцыя палітычнай думкі ў Беларусі. Пачатак яе быў закладзены хрысціянскай канцэпцыяй Ефрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага. Наступным этапам стала распрацоўка і прыняцце Статутаў Вялікага княства Літоўскага (1529, 1566, 1588 гг.) – кодэксаў дзяржаўных законаў беларуска-літоўскай дзяржавы. У Статутах, якія былі падрыхтаваны Л.Сапегаю, абмяжоўвалася ўлада манарха прадстаўнічымі заканадаўчымі органамі; дэкларуецца свабода веравызнання; свабода слова; злачынствы супраць прыватных асоб разглядаюцца як антыдзяржаўныя, антыграмадскія; зафіксавана роўнасць людзей перад законамі. Асаблівасць дзяржаўна-палітычнага жыцця Беларусі вызначаецца існаваннем ў гарадах Магдэбургскага права – права на самакіраванне, калі усе бакі жыцця гараджан рэгуляваліся ўласнай юрыдычнай сістэмай, якая падкрэслівала іх самастойнасць і свабоду. У гарадах дзейнічалі выбарныя органы – магістраты. У гарадскім асяроддзі Беларусі назапашаны вялікі вопыт самакіравання, пэўнай дэмакратыі ва ўмовах сярэдневечча.

Як у Заходняй Еўропе, так і ў Беларусі ў XV-XVI стст., у асяродку гарадскіх жыхароў узнікае ідэйна-палітычны рух, які быў звязаны з агульнаеўрапейскім гуманізмам, Рэфармацыяй і Адраджэннем. У той жа час, як адзначае даследчык той эпохі С.Падокшын, у адрозненне ад заходнееўрапейскіх, асабліва італьянскіх гуманістаў, якія прапагандавалі ідэю індывідуальнай свабоды, беларускія гуманісты гэту ідэю абмяжоўвалі інтарэсамі агульнага дабра. Арыентацыя асобы на карысць агульнага дабра ў Беларусі канкрэтызавалася ў нацыянальна-патрыятычных формах: служэнні Айчыне, свайму народу, абароне інтарэсаў простых людзей. Асаблівасцю беларускага гуманізма з'ўляецца ўмацаванне ў масавай свядомасці, нацыянальным характары і паводзінах насельніцтва такой рысы, як талерантнасць – цярпімасць, стрыманасць ў узаемаадносінах з іншымі народамі, у адносінах да іншых думак і перакананняў.

У вытокаў гуманітстычнага руху ў Беларусі знаходзіўся Францыск Скарына. У прадмовах, пасляслоўях, каментарах да надрукаваных ім на беларускай мове кніг ён сфармуліраваў свае погляды, імкнучыся давесці, што чалавек ёсць найвышэйшая каштоўнасць; пабуджае ў народзе імкнене да ведаў, дабра, свабоды і патрыятычнай дзейнасці.

Палітычны светапогляд Скарыны быў накіраваны на сцвярджэнне ў людзей правасвядомасці, а ў дзяржаве – правасуддзя і справядлівасці. Закон, згодна думак Скарыны, павінен быць асновай, на якой існуе грамадства. Палітычны ідэал – гуманная і моцная ўлада. Ачольваць дзяржаву павінен адукаваны, мудры, міласэрны, веруючы і справядлівы манарх, які ўважліва сочыць за выкананнем законаў і сам кіруецца імі ў сваёй дзейнасці.

У XVI-XVII стст. у Беларусі было шмат гуманістаў. Большасць з іх прытрымлівалася памяркоўных сацыяльна-палітычных поглядаў, выступалі за ўдасканаленне, рэфармаванне існуючага ладу. Да прыхільнікаў эвалюцыйнага накірунку, акрамя Ф.Скарыны, адносіліся Мікола Гусоўскі, Сымон Будны, Міхаіл Літвін, Андрэй Волан, Леў Сапега і інш.

У сваіх творах "Катэхізіс" і "Аб свецкай уладзе" С.Будны паказаў сябе адным з першых беларускіх мысліцеляў, якія адстойвалі інтарэсы гарадскіх рамеснікаў і гандляроў, працу і заняткі якіх ён лічыў неабходнымі для грамадства. Будны сфармуліраваў асноўныя фактары, якія абумоўліваюць неабходнасць улады – усталяванне парадку ў дзяржаве, ахову інтарэсаў асобы і дзяржавы. Ён паспрабаваў вызначыць абавязкі кіруючых і кіруемых. Будны раней чым Гобс у Заходняй Еўропе узняў пытанне аб прымусу да грамадска-карыснай працы дэкласіраваных элементаў і гультаёў. Як і Скарына, Будны патрабаваў роўнасці ўсіх перад законам, выступаючы супраць войнаў, лічыў магчымым весці толькі справядлівыя, абарончыя войны.

Абаронцам звычайных людзей (сялян, гараджан, дробнай шляхты) быў Міхаіл Літвін (М.Тышкевіч). Ён прыхільнік калектыўнага кіраваня. Звяртаў сур'ёзную ўвагу на ўвядзенне справаздачы пасадавых асоб па выніках сваёй дзейнасці.

Мікола Гусоўскі ў сваіх меркаваннях аб палітыцы значнае месца адводзіў рысам ідэальнага кіраўніка дзяржавы, якія шукаў у рэальным жыцці, аналізуючы дзейнасць канкрэтных палітычных дзеячоў, напрыклад вялікага князя Вітаўта.

Галоўнае дасягненне ў развіцці палітычнай думкі Беларусі Андрэя Волана – грунтоўная распрацоўка канцэпцыі прававога грамадства і прававой дзяржавы. У сваім трактаце "Аб палітычнай, ці грамадзянскай, свабодзе" А.Волан трактаваў свабоду як фактар, які забяспечвае мір і магутнасць дзяржавы, бяспеку існавання грамадзян, гарантыю недатыкальнасці іх уласнасці і багацця; як галоўную ўмову развіцця інтэлектуальных і фізічных якасцей асобы, яе грамадскай актыўнасці. Волан выступаў за юрыдычную роўнасць усіх саслоўяў. У поглядах на праблему паходжання дзяржавы прытрымліваўся тэорыі натуральнага права і грамадскай дамовы.

Леў Сапега выступаў за адзіную, цэнтралізаваную, незалежную і прававую дзяржаву, законы ў якой абараняюць не толькі кіраўнікоў, але і кіруемых; за рэлігіёзную таленрантнасць і прэзумпцыю нявіннасці.

У ХІХ ст. у поглядах палітычных дзеячоў Беларусі сцвярджаліся дэмакратычныя ідэі. Іх носьбітамі, напрыклад, былі члены тайнага "Дэмакратычнага таварыства" (1836-1839 гг.), якія звязвалі нацыянальна-вызваленчую барацьбу з сацыяльным вызваленнем. Адзін з яго кіраўнікоў Франц Савіч, будучы перакананым рэспубліканцам, выступаў за знішчэнне прыгонніцтва шляхам узброенага паўстання, за вызваленне народаў ад дэспатызму, за сяброўства паміж народамі.

Прадстаўніком рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху ў Беларусі быў Кастусь Каліноўскі, які бачыў у якасці мэты паўстання – усталяванне новага, дэмакратычнага ладу, дзе не будзе маёмаснай і саслоўнай няроўнасці, дзяржаўныя справы будзе вырашаць сам народ. Па палітычных поглядах ён патрыёт – беларус, дэмакрат, рэспубліканец.

К.Каліноўскі паклаў пачатак народніцкаму руху ў Беларусі. У 1870-80-я гг. ідэі народніцтва падтрымлівалі і прапагандавалі С.Кавалік, М.Судзілоўскі, І.Грынявіцкі, Ф.Багушэвіч, С.Лучына, А.Багдановіч і інш. Яны выступалі супраць прыгонніцтва і самаўладдзя, адстойвалі інтарэсы сялян, частка з іх тэарэтычна абгрунтоўвала існаванне беларускай нацыі і яе права на аўтаномную самастойнасць.

У пачатку ХХ ст. у Беларусі меў месца шырокі спектр ідэалагічных дактрын і палітычных рухаў: ліберальна-буржуазны, сацыял-дэмакратычны, бальшавіцкі (камуністычны) і інш., якія былі злучаны з грамадска-палітычнымі падзеямі, якія адбываліся ў Расійскай імперыі і Еўропе.

Наогул, варта падкрэсліць, што з канца XVIII ст. палітычная думка Беларусі развівалася ў агульнарасійскім рэчышчы. З гэтага часу, дарэчы, і пачынаецца станаўленне палітычнай думкі Расіі, у якой назіраецца і па сёняшні дзень барацьба двух накірункаў: еўрапейскага і свайго самабытнага шляху.

Так прыхільнікам тэорыі "натуральнага права" быў расійскі гісторык і дзяржаўны дзеяч В.Тацішчаў, адначасова ён быў прыхільнікам самаўладдзя і лічыў, што гэта форма дзяржаўнага кіраўніцтва неабходна для такой краіны, як Расія. Прычым выступаў за пэўнае абмежаванне ўлады цара прадстаўнічымі шляхецкімі ўстановамі.

А.Радзішчаў сцвярджаў, што адзіным сродкам знішчэння прыгону можа быць народная рэвалюцыя, якая прывядзе да распаду імперыі на часткі. Пазней яны аб'яднаюцца ў дабраахвотны саюз рэспублік, дзе ўлада будзе рэалізоўвацца народнымі выбраннікамі.

М.Сперанскі вялікую ўвагу надаваў падзелу ўладаў: заканадаўчы орган – Дзяржаўная дума, выканаўчая ўлада – імператар і трэцяя ўлада – вышэйшы судовы орган.

У канстытуцыйных праектах дзекабрыстаў М.Мураўёва і П.Песцеля ўтрымлівалася неабходнасць забеспячэння адказнасці ўрада перад народам, увядзенне ў Расіі дэмакратычных правоў і свабод.

У ХІХ ст. шляхі і характар развіцця дзяржаўнага і эканамічнага ладу Расіі вызначаліся ў спрэчках "заходнікаў" і "славянафілаў".

Заходнікі (П.Аненкаў, Т.Граноўскі, К.Кавелін, П.Чаадаеў, Б.Чычэрын) выступалі за заходнееўрапейскія каштоўнасці, у прыватнасці за парламентарызм і канстытуцыйныя парадкі Англіі і Францыі. Славянафілы (К.Аксакаў, І.Кірэяўскі, А.Хамякоў і інш.) абгрунтоўвалі асаблівасць Расіі на базе духоўнасці, маралі, калектывізму, праваслаўя і г.д., што прывядзе да стварэння сусветнай цывілізацыі, ядром якой будзе Расія.

Рэвалюцыйныя дэмакраты А.Герцан, М.Агароў, В.Бялінскі, М.Чарнышэўскі бачылі галоўную сілу гістарычнага развіцця ў народзе і таму патрабавалі народаўладдзя. А.Герцан замесц буржуазна-дэмакратычных форм кіравання прапаноўваў утварэнне "сацыяльнай рэспублікі", дзяржаўная ўлада ў якой павінна быць дэцэнтралізавана і ўвасабляцца ў асноўным у межах абшчын. Выступаў за рэвалюцыю і рэвалюцыйную дыктатуру, але ў шчыльнай сувязі з эканамічнымі пераўтварэннямі і маральным выхаваннем асобы.

А.Герцан і М.Чарнышэўскі паклалі пачатак "народніцтву". Ідэолагі гэтага руху М.Бакунін, П.Лаўроў, П.Ткачоў былі прыхільнікамі сялянскай рэвалюцыі і абшчыннага сацыялізму. М.Бакунін таксама адмаўляў дзяржаву ў любых яе формах і на яе месцы бачыў "свабодную федэрацыю" земляробчых і фабрычна-рамесніцкіх асацыяцый.

Напрыканцы ХІХ – пачатку ХХ стст. пачынае сваю дзейнасць У.Ленін, які быў палкім прыхільнікам пралетарскай рэвалюцыі, у выніку якой будзе ўсталявана дыктатура пралетарыяту і пабудавана сацыялістычнае, а затым камуністычнае грамадства. Вялікую ўвагу надаваў ролі рэвалюцыйнай партыі ў мабілізацыі рабочага класа на рэвалюцыйную барацьбу. Ленін разглядаў палітыку з пазіцыі ўзаемаадносін нацый і адносін паміж класамі. Класы – гэта аснова палітыкі і вызначаюць яе змест. Ленін развіў тэорыю Маркса аб сацыялістычнай рэвалюцыі, вылучыў тэорыю аб магчымасці перамогі сацыялістычнай рэвалюцыі ў адной асобнай краіне.