Лекцыя 2. Этапы станаўлення і развіцця палітычнай навукі

1. Палітычная думка эпохі антычнасці і сярэдневечча.

2. Палітычная думка эпохі Адраджэння і Новага часу.

3. Еўрапейская палітычная думка ХІХ ст. – пачатку ХХ ст.

4. Станаўленне і развіццё палітычнай думкі ў Беларусі і Расіі.

5. Асноўныя тэндэнцыі развіцця сучаснай паліталогіі.

Мэта лекцыі – прааналізаваць погляды старажытнагрэчаскіх палітычных мысліцеляў аб палітыцы, праве, уладзе; хрысціянска-тэалагічную канцэпцыю палітыкі масліцеляў сярэдневечча. Таксама прадметам аналізу стане фарміраванне грамадзянскай канцэпцыі палітыкі і распрацоўка ідэалогіі цэнтралізаванай дзяржавы мысліцеляў эпохі Адраджэння; меркаванні мысліцеляў Новага часу аб сутнасці дзяржавы, палітыкі права; асаблівасці развіцця палітычнай думкі ў Расіі і Беларусі. Пазнаёмімся з асноўнымі тэндэнцыямі развіцця сучаснай палітычнай навукі.

У палітычнай навуцы адным з галоўных з'яўляецца пытанне – як павінна быць налажана грамадскае жыццё, у чым сутнасць дзяржавы, як абгрунтоўваецца тагачасная сістэма грамадства і рэалізацыя яго інтарэсаў. Каб адказаць на гэтае пытанне належным чынам неабходна даведацца аб асноўных этапах развіцця палітычнай думкі. У сувязі з тым, што Беларусь з'яўляецца часткай Еўропы, знаходзіцца ў яе геапалітычнай прасторы, размова пойдзе, у першую чаргу, аб палітычнай думке Заходняй Еўропы.

Вывучэнне гісторыі сусветнай палітычнай думкі неабходна не толькі для лепшага разумення сённяшняга палітычнага жыцця, але і для прагназіравання будучага. Веданне мінулага дае магчымасць пазбегнуць памылак, ці ва ўсялякім выпадку не рабіць памылак і пралікаў зробленых папярэдаднікамі.

1. Палітычная думка эпохі антычнасці і сярэднявечча

Палітычная думка стала развівацца з моманту з'яўлення першых дзяржаў. Самыя старажытныя вучэнні ўзніклі ў краінах Старажытнага Усходу: Егіпце, Індыі, Кітае, Вавілоне, Палесціне і інш. Найвышэйшага развіцця палітычная думка ў старажытны час дасягнула ў антычных дзяржавах, асабліва ў Старажытнай Грэцыі. У якасці прыкладу варта разгледзіць працы старажытнагрэчаскіх мысліцеляў Платона і Арыстоцеля. Менавіта яны з супрацьлеглых поглядаў разглядалі адно з галоўных пытанняў, якое хвалюе грамадства па сённяшні дзень – чалавек дзеля дзяржавы, ці дзяржава дзеля чалавека?

Платон, як гэта вядома з курса філасофіі, свае палітычныя погляды выказаў у дыялогах "Дзяржава" і "Законы". Платон падзяляў людзей на тры саслоўя. Кожнае з іх адпавядала вылучаным ім тром пачаткам, якія пераважалі ў душы чалавека: разумоваму, афектыўнаму (эмацыянальнаму) і прагнучаму (пачуццёваму, прагнаму да багацця). Вышэйшай дабрачыннасцю, якая павінна быць уласціва ўсім саслоўям, ён лічыў памяркоўнасць, меру. Разумовы пачатак уласцівы філософам – мудрацам; афектыўны – воінам; прагнучы – земляробам і рамеснікам. Адпаведна якасцям душы кіраваць дзяржаваю павінны філосафы – мудрацы. Воіны, якім уласцівы эмоцыі, лютасць, павінны клапаціцца аб бяспецы дзяржавы, абараняць яе. Прагнучыя рамеснікі і земляробы абавязаны працаваць, забяспечваць дабрабыт грамадства.

Зыходзячы з этыкі Платона, якая была арыентавана не на асобу (індывіда), а на грамадства (супольнасць), робіцца выснова, што не дзяржава служыць чалавеку, а чалавек – грамадству.

Палітыка па вызначэнню Платона – мастацтва кіраўнікоў, якое патрабуе ведаў па кіраванню людзьмі. Ідэальнай формай дзяржаўнага кіравання ў сваіх ранніх працах Платон лічыў праўленне арыстакратыі (мудрых) і манархію; найгоршымі – дэмакратыю і тыранію, таму што першая прыводзіць да свавольства і безуладдзя, а другая трымаецца на вераломстве і гвалту. Пазней ён аддаваў перавагу дзяржаўнаму ладу, у якім спалучаліся пачаткі дэмакратыі і манархіі.

Арыстоцель быў вучнем Платона. Яго палітычныя погляды выкладзены ў трактатах "Палітыка" і "Нікамахава этыка". Арыстоцель крытыкаваў ідэю Платона аб агульнасці жонак і дзяцей (у саслоўях філосафаў і воінаў) і абараняў неабходнасць прыватнай уласнасці, манагамнай сям'і. Палітыка, згодна разважанняў Арыстоцеля, – кіраванне грамадствам праз дзяржаву (асаблівы аппарат), а таксама кіраванне самой дзяржаваю. Дзяржаву ён вызначаў як адносіны падобных адзін адному людзей дзеля дасягнення найлепшага жыцця.

Арыстоцель, у выніку аналізу 156 грэчаскіх і "варварскіх" дзяржаўных ладаў, вылучыў тры правільныя і тры неправільныя дзяржаўныя формы. Да правільных, якія імкнуцца да грамадскага дабрабыту, ён адносіў манархію (палітычную ўладу аднаго), арыстакратыю (праўленне нямногіх), палітыю (праўленне многіх); да няправільных, якія імкнуцца да задавальнення прыватных інтарэсаў, – тыранію (дэспатычную ўладу аднаго), алігархію (уладу багацеяў) і дэмакратыю (уладу большасці). Правільныя формы, сцвярджаў Арыстоцель, заснаваны на ўладзе закона, няправільныя пагарджаюць законамі. Арыстоцель адзначаў, што тыранія і дэмакратыя аднолькава дэспатычна адносіцца да грамадзян (асоб). Найбольш правільнай формай дзяржаўнага праўлення ён лічыў палітыю (спалучэнне алігархіі і дэмакратыі), якая па сутнасці з'яўляецца абмежаванай дэмакратыяй. Арыстоцель на першае месца ставіў чалавека, а не дзяржаву.

Працы Арыстоцеля з'яўляліся прывабнымі для многіх палітычных мысліцеляў наступных гістарычных эпох. Арыстоцель вельмі шанаваўся ў Беларусі. Вялікую ўвагу яго сацыяльна-палітычнаму і этычнаму вучэнню надавалі Ф.Скарына, С.Будны, С.Полацкі. У вучэбных установах Беларусі філасофія Арыстоцеля ў інтеэрпрэтацыі Ф.Аквінскага вывучалася да канца XVIII ст.

Наступны перыяд у развіцці еўрапейскай палітычнай думкі – Сярэдневечча (к. V – сяр. XVIII ст.), якое характарызуецца нараджэннем, уладарствам і разлажэннем феадалізму; вялікім уплывам на духоўнае жыццё рэлігіі і царквы. Царква ў гэты перыяд імкнулася ўплываць і на дзяржаўнае кіраванне.

Удзел царквы ў дзяржаўным праўленні абгрунтоўвалі Іоан Златавуст і Аўрэлій Аўгусцін (Блажэнны), якія абапіраліся на пастулат з святога Пісання аб тым, што "усялякая ўлада ад Бога". Аўгусцін лічыў, што ў свеце існуе дзве супольнасці: "град Божы" (царква) і "град зямны" (дзяржава). Адсюль ішлі высновы аб грамадскім і дзяржаўным ладзе, тлумачэнні існуючых адносін.

"Град Божы" заснаваны на любві да Бога і таму імкнецца да агульнай карысці і справядлівасці, другі – на любві да сябе, гвалце, прымусу і г.д. Для таго каб лепей жылося грамадству, каб дзяржава апраўдвала сваё грахоўнае існаванне, неабходна падпарадкавацца царкве, дапамагаць сцвярджаць яе ідэалы на зямлі.

Вядомым філосафам і ідэолагам сярэдневечча быў Фама Аквінскі. Ён запазычыў у Арыстоцеля некаторыя ідэі і прыстасаваў іх да патрэб свайго часу. Аквінскі лічыў, што існуючыя адносіны ўстаноўлены Богам. Ад яго ён выводзіў узнікненне і існаванне манархіі, прыхільнікам якой з'яўляўся сам. Свецкай уладзе, пераканаўча даводзіў Аквінскі, належаць толькі целы людзей, іх матэрыяльны свет, а іх душы (погляды, разум і г.д.) – Богу, адпаведна царкве і Папе рымскаму, якому павінны ўсе падпарадкоўвацца. Аквінскі быў перакананым прыхільнікам кантролю царквы над дзяржаваю, навукаю, мастацтвам, паходжання права ад Божых запаветаў.

Погляды І.Златавуста, А.Аўгусціна і Ф.Аквінскага складаюць асновы хрысціянска-тэалагічных канцэпцый палітыкі мысліцеляў сярэдневечча.