Республика Президентiн қызметiнен мерзiмiнен бұрын босату, кетiру

Президент науқастануына байланысты өзiнiң мiндеттерiн жүзеге асыруға қабiлетсiздiгi дендеген жағдайда мерзiмiнен бұрын босатылуы мүмкiн.

Ал, мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ол қызметінен кетірілуі мүмкін. Мемлекетке опасыздық жасау ретінде Прези-денттің соғыс не қарулы қақтығыс кезiнде жау жағына шығып кетуі, шет мемлекеттiң Республикаға қарсы дұшпандық әрекетiн жүзеге асыруына көмектесу арқылы көрiнген Қазақстан Респуб-ликасының сыртқы қауiпсiздiгi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiру немесе әлсiрету мақсатында әдейi жасаған әрекеттері түсініледі.

Президентті қызметінен босату және кетіру Конституцияда белгіленген тәртіпте Парламентпен жүзеге асырылады (47 бап).

Республиканың бұрынғы Президенттерiнiң бәрiнiң, қызме-тiнен кетiрiлгендерден басқасының, Қазақстан Республикасы-ның экс-Президентi деген атағы болады. Республиканың экс-Президенттерi құқығы жөнiнде өмiр бойы Республика Консти-туциялық Кеңесiнiң мүшелерi болып табылады.

Тақырып - 11. ҚР ПАРЛАМЕНТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯ-ЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI

Лекцияның мақсаты: Парламенттің билік бөлінісі жүйе-сіндегі алатын орны туралы, парламентаризм институтының қалыптасу тарихы туралы және Парламентте заң актілерін әзір-леу мен қабылдау процесінде кездесетін проблемалар жөнінде студенттердің бойында нақты түсінік қалыптастыру.

Лекцияның міндеттері:

- Парламенттің өкілдік және заң шығарушылық сипатын көрсету, Қазақстанда парламент институтының қалыптасу тари-хын анықтау, бір палаталы Жоғарғы Кеңестен қос палаталы Парламентке өтудің қажеттіктерін негіздеу;

- Парламенттің құрылымы мен құрылу тәртібін қарастыру;

- Парламенттің қызметінің ұйымдық-құқықтық нысандарын ашу;

- Парламенттің өкілеттіктерін анықтау;

- Парламент депутатының мәртебесін ашу;

- заң шығару процесінің сатыларын қарастыру.

Негізгі терминдер: Парламент, заң шығармашылық, заң шығару бастамашылығы, депутат, Палата, комитет, бюро, заң шығару процесі, оқылым, кворум, депутаттық бірлестік, фракция, депутаттық топ, парламенттік тыңдау, сессия, өкілеттік, сенімсіздік білдіру, заң

1995 жылғы ҚР Конституциясы мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінің жаңа шеңберін бекітіп, олардың мемлекеттік билік жүйесінде алатын орнын анықтап берді. Ерекше мәртебеге жаңа қос палаталы орган – Парламент ие болды. Ол Кеңес заманындағыдай республиканың қарауына жатқызылған кез-келген мәселені шеше алатын мемлекеттік өкіметтің жоғары органы емес, сондай-ақ 1993 жылғы Конституцияда бекітілген-дей бірден-бір заң шығарушы орган емес, ол заң шығару қыз-метін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган ретінде бекітілді. ҚР Парламентінің 1993 жылғы үлгідегі Жоғарғы Кеңестен айырмашылығы оның заң шығарушы орган бола оты-ып заңдар шығаруда монополиялық құқықты иеленбейтіндігін-де. Конституцияда қарастырылған жағдайларда заң шығару құқығы Президентке де тән болады.

Біріншіден, ҚР Парламенті - республика халқының еркін білдіретін, ұлттық, халықтық және мемлекеттік егемендікті байқататын өкілді орган. Өкілді сипат қай елдің болмасын Парламентіне тән қасиет. Халықпен тікелей және жанама құрылатын бұл орган бүкіл халықтың атынан өкілдік етеді, барлық халықтың біртұтастығын білдіреді және азаматтардың билікті жүзеге асыруының негізгі нысаны болып табылады. Ол халықтың, яғни мемлекеттегі барлық азаматтардың мақсат-мүд-делері мен еркін бідіруші ретінде қарастырылады. Сондықтан да Парламенттің негізгі бағыты: тұрғылықты халықтың ерік-жігерін, мүдделерін тану, зерттеу және оларды заңдарда бейнелеу, өз депутаттары арқылы халықтың мемлекетпен тікелей, тұрақты байланысын қамтамасыз ету. Парламенттің халық өкілдігі деп аталуының мәні міне осында. Екіншіден, Парламент - бүкіл ҚР аумағында міндетті күші бар заң актілерін қабылдайтын заң шығарушы орган. Парламенттің басты мақсаты – заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу. Ал, басты міндеті (саяси) - өзінің заң шығарушылық қызметі арқылы елдегі саяси, экономикалық және әлеуметтік жағдайды түпкілікті тұрақтандыру үшін қызмет ету болып табылады.

1995 жылы қабылданған Конституция бойынша Парламент қос палаталы құрылымда құрылды: Сенат және Мәжіліс.

Парламенттің екі палаталық құрылымының қажеттігі мен артықшылықтары:

- біріншіден, екі палаталық құрылым заң жобасын пала-таларда екі қайтара талқылаудан өткізуді мүмкін ете отырып қабылданатын заңдардың сапасын жақсартуға мүмкіндік береді;

• екіншіден, Парламенттің екі палаталы құрылымы жалпы мемлекеттік мүдделер шегінде түрлі аймақтардың өзіндік мүд-делерін ескеруді қамтамасыз етеді;

• үшіншіден, депутаттардың талқылауларға тікелей қатысу-ын кеңейтеді;

• төртіншіден, Парламенттің жүргізетін жұмыстарының кө-лемін арттырады.

Палаталардың құрамы мен құрылу тәртібіне келсек, Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депу-таттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қамтамасыз ету қажет-тілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын Республика Президенті тағайындайды. 2007 жылы 21 мамырда ҚР Консти-туциясына енгізілген соңғы өзгертулерге дейін Президент Сенаттың жеті депутатын тағайындайтын әрі Мәжіліс 77 депутаттан тұрды. Алпыс жетi депутат бiр мандатты аумақтық сайлау округтерi бойынша сайланды, ал он депутат бара-бар өкiлдiк жүйесi бойынша партиялық тiзiмдер негiзiнде сайланды. Жаңартылған нұсқадағы 51-ші бап бойынша Мәжіліс бүгінде жүз жеті депутаттан тұрады, оның тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Ал, Мәжілістің тоғыз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Мәжіліс палатасында депутаттар санының өсуі оның потен-циалын біршама көтереді, ал тоғыз депутатты Қазақстан халқы Ассамблеясының сайлауы Қазақстан халқы өкілдігін тағы да нығайтып, Ассамблеяның мәртебесін жоғарылатады.

Жаңартылған Конституция саяси партиялардың рөлін көтерді. Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау партиялық тізім бойынша жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.

Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жыл, Mәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзiмi - бес жыл. Парламенттің өкі-леттік мерзімі кезекті сайланған Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімімен айқындалады. Кезекті сайланған Парла-менттің өкілеттігі оның бірінші сессиясы ашылған кезден басталады және келесі сайланған Парламенттің біріншi сес-сиясы жұмысының басталуымен аяқталады. Парламенттiң бiрiншi сессиясын Республика Президентi сайлау қорытындылары жарияланған күннен бастап отыз күннен кешiктiрмей ша-қырады. Ал, Парламент депутаттарын сайлау қорытындылары туралы хабарды Орталық сайлау комиссиясы сайлау өткізілген күннен бастап он күннен кешіктірмей бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды.

Екі палаталық құрылымның бекітілуіне орай Парламенттің қызметінің де екі нысаны анықталған – Палаталардың бірлескен отырысы және бөлек отырыстары. Олай болса, Парламенттiң сессиясы оның Палаталарының бiрлескен және бөлек отырыс-тары түрiнде өткiзiледi. Сессия – бұл Парламенттің өкілеттіктері жүзеге асырылатын оның қызметінің негізгі ұйымдық құқықтық нысаны. Оның екі түрі бар: кезекті және кезектен тыс.

Парламенттiң кезектi сессиялары жылына бiр рет қыр-күйектiң бiрiншi жұмыс күнiнен бастап, маусымның соңғы жұмыс күнi бiткенше өткiзiледi. Тиісінше Парламенттің өкілет-тік мерзімі ішінде бес кезекті сессия өткізілуі керек.

Парламенттiң сессиялары аралығындағы кезеңде Республика Президентi өз бастамасымен, Палаталар Төрағаларының немесе Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде үштен бiрiнiң ұсынысымен Парламенттің кезектен тыс сессиясын  шақыра алады. Онда  сессияны шақыруға негiз болған мәселелер ғана қаралуы мүмкiн. Палата отырыстары заңды, құқылы болуы үшін кворум қажет етіледі. Кворум – бұл отырысты құқылы деп тану үшін оған тиісті палата депутаттарының белгілі бір санының қатысуы. Палаталардың бiрлескен және бөлек отырыстары олар-ға әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсi қатысқан жағдайда құқылы болады.

Парламент құзыретін өзінің органдарының қызметiнде де жүзеге асырады. Заңнамаға сәйкес ондай органдар бірнешеу. Біріншіден - Парламентiнiң үйлестірушi органдары. Парламент-тiң үйлестiрушi органдары Палаталар төрағаларының жанынан құрылатын Сенаттың Бюросы және Мәжiлiстiң Бюросы болып табылады. Оның құрамына Палаталар төрағаларының орынба-сарлары, Палаталардың тұрақты комитеттерiнiң төрағалары кiредi.  Мәжіліс Бюросының құрамына Мәжілісте өкілдік ететін саяси партиялар фракцияларының жетекшілері де енеді. Бюро отырыстарын Палаталардың төрағалары қажетiне қарай ша-қырады. Оның негізгі қызметі - Палаталардың комитеттерi мен комиссияларының жұмысын үйлестiру. Екіншіден – Парламент-тiң жұмыс органдары. Парламенттiң жұмыс органдары Сенат пен Мәжiлiстің тұрақты комитеттерi, сондай-ақ Палаталардың бiрлескен комиссиялары болып табылады. Палаталардың тұрақ-ты комитеттерi заң жобалары жұмысын жүргiзу, Палаталардың құзырына қатысты мәселелердi алдын-ала қарап, дайындау үшiн құрылады. Палаталардың бiрлескен қызметiне қатысты мәселе-лердi шешу үшiн Сенат пен Мәжiлiс тепе-тең негiзде бiрлескен комиссиялар құруға хақылы. Тұрақты комитеттер мен комиссия-лар өз құзыретiндегi мәселелер бойынша қаулылар шығарады. Үшіншіден - Парламент жанындағы консультативтік-кеңесші орган-дар. Олар Парламенттің және оның Палаталарының құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша ұсыныстарды талдап жасау үшін құрылуы мүмкін. Олардың шешімдері ұсынымдық сипатта болады.

Парламент Палаталары өз құзыретiндегi мәселелер бойынша Парламенттiк тыңдаулар өткiзуi мүмкін. Парламенттiк тыңдау-ларды Палаталар Бюроларының шешiмдерi бойынша Палата-лардың тұрақты комитеттерi өткiзедi әрi олар ашық және жабық нысанда өткiзiлуi мүмкiн.

Қазақстан Республикасы Парламентiнiң актiлерi:

- ҚР заңдары (жай заңдар, конституциялық заңдар және кон-ституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар);

- Парламенттiң  қаулылары;

- Палаталардың  қаулылары;

- үндеулер, декларациялар, мәлiмдемелер және заң сипаты болмайтын өзге де актiлер.

Конституцияға сәйкес Парламенттің өкілеттіктерін мынадай түрлерге бөлуге болады:

А) Палаталардың бірлескен отырысында жүзеге асырылатын өкілеттіктер (53 бап);

В) палаталардың бөлек отырысында мәселелерді әуелі - Мәжіл-істе, ал содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы жүзеге асырылатын өкілеттіктер (54 бап);

С) Сенаттың ерекше қарауына жататын мәселелер (55 бап);

Д) Мәжілістің ерекше қарауына жататын мәселелер (56 бап);

Е) Парламенттiң әр Палатасы дербес, басқа Палатаның қаты-суынсыз жүзеге асыратын өкілеттіктер (57 бап).

Парламент жүзеге асыратын негізгі қызмет – заң шығарма-шылығы. Заң шығару процесі келесідей сатылардан тұрады:

1. Заң шығару бастамашылығы;

2. Заң жобасын Мәжілісте қарау;

3. Заң жобасын Сенатта қарау;

4. Заңға Президенттің қол қоюы және оны жариялау.

Заң шығару бастамашылығы құқығы субъектiсінiң Парла-мент қарауға мiндеттi заң жобасының және Парламенттiң өзге заң актiсiнiң мәтiнiн ресми енгiзуi заң шығару бастамашылығы болып табылады. Заң шығару бастамашылығы құқығы тек Мә-жiлiсте ғана жүзеге асырылады және ол Республика Президен-тіне, Парламент депутаттарына және Республика Үкiметiне берiледi.

Жай заңдар әр Палата депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Конституциялық заңдар әр Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде үштен екiсiнiң көпшiлiк даусымен Конституцияда көзделген мәселелер бойынша қабылданады. Ал, Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар әр Палата депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшiнiң көпшiлiк даусымен енгiзiледi. Республиканың заңдары Республика Президентi қол қойғаннан кейiн күшiне енедi.

Республика заңнамасына енгізілген соңғы өзгертулерге сәйкес Парламент тұтастай немесе Мәжіліс жеке таратылуы мүмкін. 19.06.2007 жылы Парламент туралы заңға енгізілген өзгертулерге дейін Республика Президентi мынадай жағдай-ларда Парламентті тарата алатын: 1) Парламент Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiрген; 2) Парламент Премьер-Министрдi тағайын-дауға келiсiм беруден екi мәрте бас тартқан; 3) Парламент Палаталары немесе Парламент пен мемлекеттiк билiктiң басқа тармақтары арасында еңсерiлмейтiн келiспеушiліктер нәтиже-сiнде саяси дағдарыс туындаған жағдайларда. Бүгінде Парла-ментті тарату жағдайлары анықталмаған. Соңғы өзгертулерге сәйкес Парламенттің өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату тәр-тібіне жаңалық енгізілді, яғни Республика Президенті Парла-мент палаталары төрағаларымен және Премьер-Министрмен консультациялардан кейін Парламентті немесе Парламент Мәжілісін тарата алады.

Төтенше немесе соғыс жағдайы кезеңiнде, Республика Президентi өкiлеттiгiнiң соңғы алты айында, сондай-ақ осының алдындағы таратудан кейiн бiр жыл өтпейiнше Парламенттi және Парламент Мәжілісін таратуға болмайды. Мәжіліс таратылған жағдайда Парламенттің конституциялық заңдар мен заңдар қабылдау жөніндегі қызметін уақытша, Мәжілістің жаңа құрамы сайланғанға дейін Сенат атқарады.

Тақырып - 12. ҚР ҮКIМЕТIНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСI

Лекцияның мақсаты: Үкіметтің билік бөлінісі жүйесіндегі алатын орнын, оның өкілеттіктерінің көлемін және басқа билік органдарымен, Президентпен өзарақатынасын ұғыну.

Лекцияның міндеттері:

- Үкімет ұғымын түсіндіру, оның мемлекеттік органдар жүйесіндегі, атқару билігі органдары жүйесіндегі орнын көрсету;

- Үкіметтің құрамы мен құрылымын, құрылу тәртібін және өкілеттік мерзімін қарастыру.

- Үкіметтің өкілеттіктерін анықтау;

- Үкіметтің Президентпен, Парламентпен, жергілікті атқару-шы органдармен өзарақатынасын қарастыру;

- Үкіметтің актілерінің табиғаты мен сипатын көрсету.

Негізгі терминдер: Үкімет, атқару билігі, премьер-министр, министрлік, ведомство, министр, орталық атқарушы орган, жер-гілікті атқарушы орган, вице-премьер, заң шығару бастамасы құқығы субъектісі, сенімсіздік білдіру, республикалық бюджет, мемлекеттік меншік

ҚР Үкіметі – атқару билігін жүзеге асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне басшылық жасайтын алқалы орган болып табылады.

Үкiметтiң құрамына Үкiмет мүшелерi - Республиканың Премьер-Министрi, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де лауазымды адамдары кiредi. Үкiметтi Республика Президентi Қазақстан Республикасының Конститу-циясында көзделген тәртiппен құрады. Нақты қарастырсақ, Конституцияның 44 бабының 3)-тармақшасына сәйкес ол алды-мен Премьер-Министрді тағайындайды. Премьер-Министрді тағайындау тәртібіне келсек, Президент Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен консультациялар-дан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді, Парламент Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке тағайындайды. Премьер-Министр өзі тағайындалған-нан кейін 10 күн мерзім ішінде Үкiметтiң құрылымы мен құрамы туралы Президентке ұсыныс енгiзедi. Премьер-Министрдің тиісті ұсынысы негізінде ол Үкіметтің құрылымын айқындайды, мүшелерін қызметке тағайындайды.

Үкiметтiң құрылымын министрлiктер және өзге де орталық атқарушы органдар құрайды.

Үкiмет мүшесi Қазақстан халқына және Президентiне ант бередi. Үкiмет мүшелерiнiң антын Республика Президентi қабылдайды.

Республика Үкiметiнің өкілеттік мерзімі заңда анықтал-маған. Ол Президенттiң өкілеттік мерзімі бiткенше iс-қимыл жасайды және жаңадан сайланған Республика Президентi ал-дында өзiнiң өкiлеттiгiн доғарады. Республика Үкiметiнiң жаңа құрамы бекiтiлгенге дейiн Республика Үкiметi өз мiндеттерiн атқара бередi.

Үкіметтің жаңа сайланған Президент алдында өкілеттігін тоқтату рәсіміне келсек, Үкімет Президенттің атына жолдап өтініш береді, оған Үкiмет мүшелерi қол қояды.

Соңғы конституциялық реформа бойынша Үкімет туралы заңға енгізілген бір жаңалық – Премьер-Министрдің жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселесін қоюы. Нақты айтсақ, Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылда-маса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.

Үкімет туралы республика заңнамасында Үкіметтің орнынан түсуі мәселесі реттелген. Үкіметтің орнынан түсуінің негізі болып келесі жағдайлар табылады:

1) Үкiмет пен оның кез-келген мүшесiнің өздерiне жүктелген функцияларды одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп санауы;

2) Үкiмет жүргiзiп отырған саясатпен келiспеуі немесе оны жүргiзбей отыруы;

3) Парламент Мәжілісінің немесе Парламенттің Үкiметке сенiмсiздiк бiлдiруі;

Тиісті жағдайларда Үкiмет және оның кез-келген мүшесi Республика Президентiне өзiнiң орнынан түсуi туралы мәлiм-дейді. Республика Президентi орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi он күн мерзiмде қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң немесе оның тиiстi мүшесiнiң өкiлет-тiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдiң орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған ретте, Президент оған өз мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыра берудi тапсырады.

4) Республика Президентiнiң бастамасымен Үкiметтің және оның кез келген мүшесінің өкiлеттiгiнің тоқтатылуы.

“Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы” 1995 жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заңға 19 маусым 2007 жылы енгізілген өзгертулер мен толықтырулар Үкіметтің ұйымдас-тырылуы мен қызметіне байланысты бірқатар өзгертулер енгізді, нәтижесінде кейбір ережелер жойылып кетті. Нақты айтсақ, соңғы өзгертулерге дейін Республика Премьер-Министрi өзi тағайындалғаннан кейiн бiр ай iшiнде Парламентке Үкiмет бағдарламасы туралы баяндама табыс ететін. Үкiмет Бағдар-ламасын Парламент қабылдамаған жағдайда Премьер-Министр екi ай iшiнде Парламентке қайталап баяндама табыс ететін. Республика Парламентiнiң Үкiмет Бағдарламасын қайта қабыл-дамауы Үкіметке сенімсіздік вотумының білдірілгенін көрсететін. 2007 жылдың 19 маусымында енгізілген өзгертулер мен толық-тыруларға сәйкес Үкіметтің бағдарламасы туралы норма алынып тасталды.

Республика Конституциясында және “ҚР Үкіметі туралы” заңда Үкіметке мүше болуға байланысты талаптар белгілен-беген. Алайда, Үкімет мүшелері мемлекеттік қызметшілердің қатарына жататындықтан біз “Мемлекеттік қызмет туралы” заң-ды басшылыққа ала отырып мемлекеттік қызметші ретінде Үкі-мет мүшелеріне келесідей талаптар қойылады деп көрсетеміз:

1. 18 жасқа толуы;

2. Қазақстан Республикасы азаматы болуы;

3. біліктілік талаптарына сай келуі.

Үкiмет мүшелерiне Үкімет құрамында болуға байланысты шектеулер белгіленген. Нақты айтсақ, Үкімет мүшелері:

1) өкiлдi органның депутаттары болуға;

2) оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қыз-меттерден басқа ақы төленетiн қызметтер атқаруға;

3) кәсiпкерлiкпен шұғылдануға;

4) Үкімет шешімдерімен белгіленген жағдайларда жарғылық капиталына мемлекет қатысатын коммерциялық ұйымдарды қоспағанда, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге хақы жоқ.

Қазақстан Республикасының Үкiметiнің конституциялық өкілеттіктері:

1. мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамта-масыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады;

2. Парламентке республикалық бюджеттi және оның атқа-рылуы туралы есептi ұсынады, бюджеттiң атқарылуын қамтама-сыз етедi;

3. Мәжiлiске заң жобаларын енгiзедi және заңдардың орындалуын қамтамасыз етедi;

4. мемлекеттiк меншiктi басқаруды ұйымдастырады;

5. Республиканың сыртқы саясатын жүргiзу жөнiнде шара-лар әзiрлейдi;

6. министрлiктердiң, мемлекеттiк комитеттердiң, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiне басшылық жасайды;

7. Республиканың министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары актi-лерiнiң күшiн толық немесе қолданылу бөлiгiнде жояды немесе тоқтата тұрады;

8. Үкiмет құрамына кiрмейтiн орталық атқарушы орган-дардың басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;

9. өзiне Конституциямен, заңдармен және Президент актi-лерiмен жүктелген өзге де қызметтердi орындайды.

Үкіметтің актілері. Республика Үкiметi Республика Консти-туциясының, заңдарының, Президент актiлерiнiң, өзге норма-тивтiк құқықтық актiлердiң негiзiнде және оларды орындау үшiн нормативтiк және жеке қаулылар шығарады. Үкiмет қаулы-ларына Республика Премьер-Министрi қол қояды.

Республика Премьер-Министрi өкiмдер шығарады. Премьер-Министрдiң өкiмдерi әкiмшiлiк-өкiмдiк, жедел және жеке-дара сипаттағы мәселелер бойынша шығарылады.

Өздерiнiң құзыретi шегiнде қабылданған Үкiмет қаулылары мен Республика Премьер-Министрi өкiмдерiнiң Республиканың бүкiл аумағында мiндеттi күшi болады. Үкiмет қаулыларының күшiн Республика Президентi мен Үкiметi жоя алады. Ал, Премьер-Министрдiң өкiмдерiнiң күшiн Республика Президентi, Үкiметi және Премьер-Министрi жоя алады.

Үкiмет өзiнiң бүкiл қызметiнде Республика Президентiнiң алдында жауапты болып табылады.

Үкiмет мүшелерi өз құзыретiнің шегiнде өз бетiнше шешiм қабылдайды, Республика Премьер-Министрiнiң алдында өздерiне бағынысты мемлекеттiк органдардың жұмысы немесе өздерiне тапсырылған жұмыс аясы үшiн дербес жауап бередi.

Үкімет Республика Конституциясында көзделген жағдай-ларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты болып табылады. Сонымен қоса, Республика Конститу-циясының 57 бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент Палаталарына есеп бередi.

Үкiметтiң отырыстары айына кемiнде бiр рет өткiзiлiп оты-рады. Үкiметтiң отырыстарын Премьер-Министр не Республика Президентi шақырады. Үкiметтiң отырыстарында Премьер-Министр төрағалық етедi, ол болмаған кезде мiндеттердiң бөлiнуiне сәйкес Премьер-Министрдiң мiндетiн атқаратын Премьер-Министрдiң орынбасары төрағалық етедi. Үкiмет ерекше маңызды мәселелердi қарағанда оның отырыстарында Республика Президентi төрағалық етедi.

Үкiмет мүшелерiнiң кемiнде үштен екiсi Үкiмет отырысына қатысса, отырыс құқылы болып саналады. Үкiмет мүшелерi оның отырыстарына алмастыру құқығынсыз қатысады. Үкiмет отырыстары ашық болады. Президенттiң не Премьер-Министр-дiң бастамасымен Үкiметтiң жабық отырыстары өткiзiлуi мүмкiн.

Республика Үкіметінің ұйымдастырылуы мен қызмет етуінің өзге мәселелері Республика Конституциясымен және “Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы” 18.12.1995 жылғы конститу-циялық Заңымен (19.06.2007 ж. өзгерістермен қоса) бекітілген.

Тақырып - 13. ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ

Лекцияның мақсаты: тыңдаушыларға конституциялық қадағалау туралы түсінік беру, оның теориясын ашу және Қазақ-стан Республикасында конституциялық қадағалау органының қалыптасуы мен дамуы тарихын, оның қызметін көрсету.

Лекцияның міндеттері:

- конституциялық қадағалаудың түсінігін беру, оның міндет-терін, органдарын анықтау, шет елдерде конституциялық қада-ғалау органдарының қалыптасу тарихын қарастыру;

- конституциялық қадағалаудың КСРО-да және Қазақстан Республикасында дамуын қарастыру;

- Конституциялық Кеңестің мәртебесін көрсету, оның құры-лу тәртібін, өкілеттік мерзімін, қызметінің қағидаларын ашу;

- Конституциялық Кеңестің өкілеттіктерін ашу;

- конституциялық іс жүргізу сатыларын қарастыру;

- Конституциялық Кеңестің шешімдерінің заңи табиғатын және өзгешеліктерін ашу.

Негізгі терминдер: конституциялық қадағалау, конститу-цияның жоғарылығы, квазисоттық орган, ресми түсіндірме беру, сот, ерекше пікір, шешуші дауыс, иммунитет, конституциялық іс жүргізу...

Билік тармақтарының қалыпты жұмыс істеуі, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының мызғымастығы, конститу-цияның жоғарылығы мен сақталуы конституциялық қадағалау институты арқылы қамтамасыз етіледі деуге болады. Консти-туциялық қадағалау – бұл заңдар мен өзге актілердің Конститу-цияға сәйкестігін тексеруді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын жоғары деңгейде қорғауды, билікті бөлу қағидасын орындауды қамтамасыз ететін демократиялық институт. Басқаша айтқанда, конституциялық қадағалау – бұл әдетте сот органдары немесе арнайы құрылған мемлекеттік орган жүзеге асыратын, заңдардың және өзге нормативтік құқықтық актілердің Конституция ережелеріне сәйкес келуін бақылау. Конституциялық қадағалау билік бөлінісі мен саяси және идеологиялық әралуандылық орын алған және жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтары кепілдендірілген құқықтық, демократиялық мемлекет үшін тән институт болып саналады. ҚР Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңес конституциялық қадағалауды жүзеге асырады. Конституциялық қадағалау органдарының тағайымы мемлекет пен қоғамның Негізгі заңын қорғауда болып табылады. Конституциялық қада-ғалау органдары конституциялық заңдылық демократияның және оның саяси мәдениетінің табиғи элементі болып табылауына жәрдем жасау үшін құрылған деп айтуға болады. Жалпы алғанда Конституцияны қорғау өзге мемлекеттік органдармен де жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ құқықтың басты қайнар көзі ретінде оның жоғарылығын қамтамасыз ету – конституциялық қадағалау органдарының айрықша құзыры болып табылады.

Конституциялық қадағалау доктринасын алғаш рет Джон Маршаллдың басшылығымен АҚШ Жоғары Соты қалыптас-тырып, қолданды. 1803 жылы АҚШ Жоғары Соты “Сот құры-лысы туралы" заңның 13 бөлімін АҚШ Конституциясына қайшы келеді деп танып, оның қолданылуына тыйым салды. Бұл конс-титуциялық қадағалау жүйесінің өмірде қалыптасуының алғашқы қадамы еді. Осылайша АҚШ Жоғары Соты конституциялық қадағалау органдарын қалыптастыру қажеттігіне бастамашылық жасады.

Конституциялық қадағалаудың жүйесі туралы айтсақ, қазіргі жағдайда конституцияны қорғауды жүзеге асыратын органдар-дың үш үлгісін көрсетуге болады:

біріншісі – конституциялық қадағалауды жалпы юрисдик-циялық соттардың жүзеге асыруы – соңғы инстанциясы Жоғарғы Сот болып табылады;

екіншісі – еуропалық үлгі - арнайы құрылған сот органдары жүзеге асырады (конституциялық соттар);

үшіншісі – сот жүйесіне жатпайтын арнайы құрылған органдар жүзеге асырады (мысалы, ҚР-да Конституциялық Кеңес), бұл органдарды “квазисот” органдары деп те атайды.

Жалпы соттар жүзеге асыратын конституциялық қадағалау негізінен англосаксондық құқық елдерінде тараған – АҚШ, Дания, Австралия, Бразилия т.б. (Ұлыбританияның өзі бұған кірмейді деп есептеледі). Мысалы, АҚШ Конституциясының 1 тарауының 3 бабына сәйкес сот билігі Жоғарғы Сотқа және төменгі соттарға берілген. АҚШ соты қылмыстық немесе аза-маттық істі қарап жатқан кезде кез келген тарап оған процесте қолданылудағы заңның конституциялық еместігі туралы арыз-дануы мүмкін. Бұл жағдайда негізгі процесс тоқтатылуы немесе кейінгі қалдырылып, басқа мәселе – яғни заңның конституцияға сәйкес еместігі туралы іс басталуы мүмкін.

Континенталдық Еуропа мемлекеттерінің бірқатарында конс-титуциялық қадағалауды арнайы құрылған Конституциялық соттар жүзеге асырады. Конституциялық соттар сот билігі жүйесіне жатқызылғанымен, өзге соттар секілді қылмыстық және азаматтық істерді қарамайды. Мұндай елдерге Испания, Австрия, Германия, т.б. елдер жатады.

Конституциялық қадағалаудың үшінші үлгісі - бұл сот органдарына кірмейтін арнайы құрылған органдармен жүзеге асырылатын қадағалау. Жоғарыда оларды “квазисот” органдары (конституциялық кеңес...) деп атадық. Мұндай органның клас-сикалық үлгісі болып Франция табылады. Қазақстан Республи-касы да осындай үлгідегі елдердің қатарына жатады. Қазақстанда мұндай орган болып Конституциялық Кеңес табылады. Бұл үлгінің алдыңғы үлгімен ұқсастығы: Конституциялық сот та “квазисот” органы да қылмыстық, азаматтық ... сот істерін қарамайды. Екеуі де тек конституциялық қадағалау функциясын жүзеге асырады. Ал, ерекшелігі, квазисот органдары істі консти-туциялық іс жүргізу тәртібімен қарайды. Ал, конституциялық сот болса істі сотта іс қарау тәртібімен жүргізеді. Ондай істі жүргізуге куәлар, тараптардың өкілдері, БАҚ, өзге мүдделі емес тұлғалар қатысуы мүмкін, сотта іс қарағандай хаттама жаса-лады, т.б.

1995 жылғы Конституция Конституциялық Соттың орнына Конституциялық Кеңесті құрды. Ол бұрыңғыдай республика Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары органы емес, ешбір билік тармағына кірмейтін, мүшелері тәуелсіз қызмет ететін конституциялық қадағалау органы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi жетi мүшеден тұрады, олардың өкiлеттiгi алты жылға созылады. Республиканың экс-Президенттерi құқығы бойынша ғұмыр бойы Конституциялық Кеңестiң мүшелерi болып табылады.

Конституциялық Кеңестiң Төрағасын және екі мүшесін Республиканың Президентi тағайындайды, қалғандарын екі-екі мүшеден тиісінше Сенат пен Мәжіліс тағайындайды. Консти-туциялық Кеңесті құру тәртібіне 2007 жылы 21 мамырда өзгер-тулер енгізілді. Ол уақытқа дейін Конституциялық Кеңестің мүшелерін (екі-екіден төртеуін) Сенат пен Мәжіліс емес, олардың төрағалары тағайындап келді. Төрағадан басқа Консти-туциялық Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады.

Конституциялық Кеңеске мүше болу үшін келесідей талап-тар қойылады:

- отыз жасқа толуы;

- Республика аумағында тұруы;

- жоғары заң бiлiмiнің болуы;

- заң мамандығы бойынша кемiнде бес жыл жұмыс стажы-ның болуы;

- Республика азаматы болуы.

Бұл талаптар Республиканың экс-Президенттерiне қолда-нылмайды.

Конституциялық Кеңестiң мүшелерi өз мiндеттерiн орындау кезiнде тәуелсiз болады және тек Конституция мен Консти-туциялық Кеңес туралы заңға ғана бағынады. Олардың қызметiне қандай болса да араласуға, сондай-ақ оларға қандай түрде болса да қысым жасауға немесе басқадай ықпал етуге жол берiлмейдi және бұл заң бойынша жауапкершiлiкке әкелiп соғады.

Конституциялық Кеңес туралы заңда Конституциялық Кеңес-тің ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары анықталған:

1. Конституциялық Кеңестің дербестігі және тәуелсіздігі (1 бап 1)-т.);

2. Конституциялық Кеңестің айрықша құзыреттілігі (1 бап 2)-т.);

3. Конституциялық Кеңес мүшелерінің тәуелсіздігі (11 бап);

4. Конституциялық Кеңес мүшелерiне ешкiмнiң тиiспеуi (12 б.);

5. Конституциялық Кеңес Төрағасы мен мүшелерi құқық-тарының теңдiгi (13 бап).

Конституцияда Конституциялық Кеңестің өкілеттіктерінің және оған жолдануға құқылы тұлғалардың шегі анықталған. Конституциялық Кеңес ҚР Президентiнiң, Сенат Төрағасының, Мәжiлiс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде бестен бiр бөлiгiнiң, Премьер-Министрдiң өтiнiшi бойынша:

1. дау туған жағдайда Республика Президентiнiң, Парламент депутаттарының сайлауын өткiзудiң дұрыстығы және республи-калық референдум өткiзу туралы мәселенi шешедi;

2. Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конститу-циясына сәйкестiгiн Президент қол қойғанға дейiн қарайды;

3. Парламент және оның палаталары қабылдаған қаулылар-дың Республика Конституциясына сәйкестігін қарайды;

4. Республиканың халықаралық шарттарын бекiткенге дейiн олардың Конституцияға сәйкестiгiн қарайды;

5. Конституцияның нормаларына ресми түсiндiрме бередi;

6. Парламент тиiсiнше республика Президентiн мерзiмiнен бұрын қызметiнен босату туралы шешiм, Республика Прези-дентiн қызметiнен кетiру туралы түпкiлiктi шешiм қабылдағанға дейiн - белгiленген конституциялық рәсiмдердiң сақталуы туралы қорытынды бередi;

7. соттардың өтiнiштерi бойынша Республика Конституция-сының 78 бабында белгiленген жағдайда белгілі бір актілердің конституциялығын қарайды.

Конституциялық қадағалау конституциялық іс жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Конституциялық іс жүргізудің бірінші сатысы болып өтініш беру табылады. Конституциялық Кеңеске өтініш беріп жолдануға құқылы субъектілердің қатарына келесілер жатады: Республика Президентi, Сенат Төрағасы, Мәжiлiс Төрағасы, Парламент депутаттары жалпы санының кемiнде бестен бiр бөлiгi, Премьер-Министр және Конститу-цияның 78 бабында көрсетілген жағдайда соттар.

Конституциялық Кеңестiң Төрағасы келiп түскен өтiнiштi Конституциялық Кеңестiң қарауына енгiзедi, оның отырысы ол келiп түскен күннен бастап үш күн мерзiмде өткiзiледi. Конс-титуциялық Кеңес өтiнiштi тексерiп, егер

1) өтiнiш осы Конституциялық заңда белгiленген өтiнiш нысаны мен мазмұнына сәйкес келмесе немесе тиiстi субъектiден туындамаса;

2) өтiнiштiң мәнi Конституциялық Кеңестiң құзыретiне жатпаса;

3) өтiнiште көрсетiлген мәселенiң конституциялылығын Конституциялық Кеңес бұрын тексерiп қойған болса және Конституциялық Кеңестiң заңды күшiн сақтайтын шешiмi бар болса;

4) өтiнiште көрсетiлген мәселе Конституцияда шешiмiн таппаса;

5) конституциялығы талас тудырып отырған акт тоқтатылған немесе күшiн жойған болса, өтiнiштi iс жүргiзуге қабылдаудан бас тартып, оны қайтарып бередi.

Конституциялық Кеңес iс жүргiзуге қабылданған өтiнiштi қарап, өтiнiш келiп түскен күннен бастап бiр ай iшiнде ол жөнiнде қорытынды шешiм шығарады. Егер мәселенi кейiнге қалдыруға болмаса, Республика Президентiнiң жазбаша нысанда жасаған талабы бойынша бұл мерзiм он күнге дейiн қысқар-тылуы мүмкiн. Конституциялық Кеңес өтінішті қарау нәтижесі бойынша шешімдер шығаруы мүмкін немесе конституциялық iс жүргiзудi тоқтатуы мүмкін. Конституциялық iс жүргiзу кез келген сатыда, бiрақ қорытынды шешiм шығарылғанға дейiн мынадай реттерде тоқтатылады:

1. субъект өзi мәлiмдеген өтiнiштен бас тартса;

2. конституциялылығы талас тудыратын актiлер күшiн жойса немесе заңдық күшiн жойса;

3. мәлiмделген өтiнiш Конституциялық Кеңестiң қарауына жатпаса.

Конституциялық Кеңес шешiмдердi алқалы түрде қабыл-дайды. Егер шешiм қабылдау кезiнде Конституциялық Кеңес мүшелерiнiң дауыстары тепе-тең бөлiнген болса, Конституция-лық Кеңес Төрағасының даусы шешушi дауыс болып табылады, ол барлық жағдайларда өз даусын ең соңында бередi. Конститу-циялық Кеңес Төрағасының орнын оның уәкiлдiк беруi бойынша Конституциялық Кеңестiң тиiстi мүшесi ауыстырған жағдайда бұл ереже қолданылмайды. Бұл жағдайда Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе бастапқы дауыс беруге қатыспаған мүшесiнiң қатысуымен қайтадан дауыс беру өткiзiледi. Конс-титуциялық Кеңестiң мәжiлiсi кезiнде оның отырысқа қатысқан мүшелерiнiң ешқайсысының да қалыс қалуға немесе дауыс беруге қатыспауға хақы жоқ.

Конституциялық Кеңестiң шешiмдерi мынадай нысанда қабылданады:

- қаулылар, соның iшiнде нормативтiк қаулылар;

- қорытындылар;

- жолдаулар.

Конституциялық Кеңестің алғашқы шешімі шығарылғаннан кейін белгілі бір жағдайларда қосымша шешім шығарылуы мүмкін. Нақтырақ айтсақ, Конституциялық Кеңес өз бастамасы бойынша, конституциялық iс жүргiзуге қатысушылардың өтiнiшi бойынша не шешiмдi орындауға мiндеттi мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардың өтiнiшi бойынша, егер:

1) Конституциялық Кеңестiң шешiмдерiне түсiндiрмелер беру туралы мәселе қойылса;

2) Конституциялық Кеңестiң шешiмiнде жiберiлген редак-циялық сипаттағы дәлсiздiктер мен қателердi түзету қажет болса, қосымша шешiм қабылдайды.

Қосымша шешiм Конституциялық Кеңестің алғашқы шешi-мiнiң шынайы мазмұнына, мағынасы мен мақсатына қайшы келмеуге тиiс.

Сонымен қатар, Конституциялық Кеңес өзінің алғашқы ше-шiмiн қайта қарауы мүмкін. Конституциялық Кеңестiң шешiмiн ол өз бастамасы бойынша мына жағдайларда, егер Конститу-циялық Кеңес:

1. қабылданған шешiмге негiз болған Конституция нормасы өзгердi деп;

2. шешiм қабылданған сәтте Конституциялық Кеңеске бел-гiсiз болған, өтiнiштiң мәнi үшiн жаңа елеулi нәрселер ашылды деп тапса, қайта қарауы мүмкiн.

Заңнамаға сәйкес Конституциялық Кеңестiң қорытынды шешiмi ол қабылданған күннен бастап күшiне енедi, Республи-каның барлық аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi, түпкiлiктi болып табылады және шағым жасауға жатпайды. Бірақ, заңнама бірмезетте Конституциялық Кеңестің шешіміне Президенттің қарсылық білдіруі мүмкіндігін де бекітеді.

Тақырып - 14. ҚР СОТ БИЛІГІНІҢ КОНСТИТУЦИЯ-ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Лекцияның мақсаты: сот билігінің мемлекеттік билік жүйе-сіндегі орнын, маңызын көрсету, прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметін қарастыру.

Лекцияның міндеттері:

- сот билігінің мақсаты мен мәнін ашу, оның басқа билік тармақтарымен арақатынасын көрсету;

- сот билігінің белгілерін, функцияларын қарастыру;

- сот билігі органдарының жүйесін ашу;

- судьялардың мәртебесін анықтау;

- Қазақстанда прокуратура органдарының атқаратын қыз-метін қарастыру.

Негізгі терминдер:

сот билігі, сот төрелігі, соттардың тәуелсіздігі, сот билігінің функциясы, Жоғарғы Сот, жергілікті сот, мамандандырылған сот, Жоғарғы Сот Кеңесі, прокуратура, прокурорлық қадағалау, қылмыстық қудалау ...

Конституциямыздың 3-бабының 4-тармағына сәйкес Рес-публикада мемлекеттік билік біртұтас және ол Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақ-тарына бөліну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылуы тиіс деп белгіленді.

Сот билігінің заң шығару және атқару билігімен бір деңгейде тұруы демократиялық мемлекеттің белгісі. Сот билігін басқа мемлекеттік биліктік құрылымдардан бөлу мемлекеттің құқықтың жоғарылығы принципін, соның ішінде бостандық пен әділдік идеясын жүзеге асыруға нақты түрде жылжуын көрсе-теді.

Сот билігінің негізгі мақсаты – қоғамның мүшелерін кез келген бассыздықтан қорғау, яғни басқа азаматтардың бассыз-дығынан, мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды тұлға-лардың теріс әрекеттерінен қорғау болып табылады.

Сот билігі заңда белгіленген шеңберде азаматтар мен заңды тұлғалардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауға іс жүзінде өкілдіктері бар біртұтас мемлекеттік билік-тің түрі.

Сот билігі деп мемлекет атынан заңның үстемдігі мен әділеттілікті қалпына келтіру, заңмен қорғалатын мүдделерге қол сұғушы адамдарға мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қол-дану мақсатындағы сот құзыретіндегі жауапты биліктік өкілет-тіктердің жиынтығын айтамыз, - деп тұжырымдайды заң ғылым-дарының докторы, профессор К.Х.Халиков.

Соттардың заң шығарушы билік органдарынан айырмашы-лығы олар заң шығармайды. Алайда олардың қызметі заңға тәуелді: сот Конституция мен заңның талаптарына (олардың нормаларын қолдануға және оларды басшылыққа алуға) бағынуға тиіс.

Соттардың мемлекеттік биліктің атқарушы органдары тармағынан айырмашылығы олар ұйымдастырушылық және атқарушылық-өкімгерлік қызметпен айналыспайды.

Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзiне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының орындалуын қамта-масыз етудi мақсат етiп қояды.

Сот билiгi Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттары-ның негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларға қолда-нылады.

Сот билігі туралы конституциялық құқықтық нормаларға сүйене отырып сот билігінің мынадай белгілерін көрсетуге болады:

- сот билігі конституциялық бекітілген біртұтас мемлекеттік биліктің тармағы болып табылады;

- сот билігінің тек арнайы мемлекеттік органдарға – Конс-титуцияда белгіленген тәртіппен құрылған соттарға тиесілі болуы;

- сот билігінің тәуелсіздігі. Сот билігінің тәуелсіздігі оның басқа мемлекеттік органдарға бағынбайтындығын білдіреді. Сонымен бірге абсолюттік, толық тәуелсіз соттар да болмайды, өйткені олар Қазақстан Республикасының Конституциясы мен басқа да заң актілерінің талаптарына бағынуға тиіс. Соттардың заңсыз шешімдерінің күшін тек сот жоя алады, ал басқа құрылымдар ондай құқықты иеленбейді.

- сот билігі мемлекеттің атынан жүзеге асырылады: үкімдер мен соттардың өзге де шешімдері Қазақстан Республикасының атынан жария етіледі;

- сот билігі Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқық-тық актілер, республика халықаралық шарттарының негізінде туындаған дауларға ғана қолданылады. Сот мораль, діни, қызметтік әдеп нормаларын бұзуға байланысты жанжалдарды қарамайды және шешпейді;

- осы билікте оның қызметіне тән іс жүргізу жүргізіледі (талап арыз ісін жүргізу, процеске айыптауға және қорғауға қатысу);

- сот билігінің құқық қорғау сипаты болады. Оның қызме-тінде осыған байланысты екі қыры бөлініп шығады: құқық пен заңның үстемдігін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау;

- сот билігінің шешімдері мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі.

Ал, енді сот билігінің функцияларына келер болсақ, сот қызметінің мазмұны мен бағытталған қызметіне қарай оның функцияларын негізгі үш топқа бөлеміз:

Соттық функцияның бірінші тобы – адамдар мен азамат-тардың құқықтарын және бостандықтарын қорғау, конституция-лық құрылысты қорғау - соттардың қызмет ету бағытын айқындау сот қызметін белгілеу.

Екінші топ - әділсот, соттық бақылау, жеке өндіріспен іс жүргізу тәртібі, Конституция мен Қазақстан Республикасының өзге де заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, т.б. Бұл бірін-ші топтан туынды ретінде шыққан, яғни бірінші топтағы қыз-меттердің орындалуының процедурасын анықтау болып табылады.

Үшінші топ соттардың басқарушылығына байланысты ішкі функциясын құрайды.

ҚР Конституциясының 75-бабында және “ҚР сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық Заңның 1-бабында аталғандай, “Қазақстан Респбликасында сот төрелігін тек сот жүзеге асырады. Сот төрелігі – бұл адам мен азаматтың, мемлекеттік және мемле-кеттік емес ұйымдардың, лауазымды адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін жүзеге асыруға тікелей қатысы бар құқық қорғау қызметінің функциясы.

Соттар тұрақты судьялардан тұрады, олардың тәуелсiздiгi Конституциямен және заңмен қорғалады. Судьяны тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртiбiмен белгiленетiн әкiм-шiлiк жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстiнде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттердi қоспағанда, Республика Жоғары Сот Кеңесiнiң қорытындысына негiзделген Қазақстан Республикасы Президентiнiң келiсiмiнсiз не Конституцияның 55 бабының 3)-тармақшасында белгiленген жағдайда, Сенаттың келiсiмiнсiз қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.

Республиканың жиырма бес жасқа толған, жоғары заң бiлiмi, заң мамандығы бойынша кемiнде екi жыл жұмыс стажы бар және бiлiктiлiк емтиханын тапсырған азаматтары судья бола алады.

Судьяның қызметi депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтердi қоспағанда, өзге де ақы төленетiн жұмысты атқарумен, кәсiпкерлiкпен айна-лысумен, коммерциялық ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесiнiң құрамына кiрумен сыйыспайды.

Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Респуб-ликасының Жоғарғы Соты және жергiлiктi соттары құрайды. Заңға сәйкес қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi.

Жергiлiктi соттарға мыналар жатады:

1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қала-лардың қалалық соттары, мамандандырылған сот – Қазақстан Республикасының Әскери соты, мамандандырылған қаржылық соттар және басқалар);

2) аудандық және оларға теңестiрiлген соттар (қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот – гарнизонның әскери соты және басқалар).

Қазақстан Республикасында мамандандырылған соттар құруға рұқсат етілген. Мамандандырылған соттарға әскери, қаржылық, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа соттар жатады.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты азаматтық, қыл-мыстық, жергілікті және басқа да соттарда қаралатын өзге де iстер жөнiндегi жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген iс жүргiзу нысандарында олардың қызметiн қадаға-лауды жүзеге асырады, сот практикасының мәселелерi бойынша түсiнiктемелер берiп отырады. ҚР Жоғарғы Сотының Төрағасын және судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесіне негіз-делген Республика Президентінің ұсынуымен Сенат сайлайды. Ал, жергілікті және басқа да соттардың төрағалары мен судьяларын Жоғары Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Рес-публика Президенті қызметке тағайындайды. ҚР Жоғары Сот Кеңесi Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы консультациялық-кеңесші орган болып табылады. Ол Республика Президенті тағайындайтын Төрағадан және басқа да адамдардан құралады.

Қазақстан Республикасының прокуратурасы – Республика аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының және өзге нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл және бiрыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметiнiң, анықтама мен тергеудiң, әкiмшiлiк және атқарушылық iстер жүргiзудiң заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының Президентiне есеп беретiн мемлекеттiк орган.

Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөнiнде шаралар қолданады, Республиканың Консти-туциясы мен заңдарына қайшы келетiн заңдар мен өзге де құқықтық актiлерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттiң мүддесiн бiлдiредi, сондай-ақ заңда белгiленген жағдайларда тәртiп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.

Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметiнiң принциптерi:

1. бағыныштылық принципі. ҚР прокуратурасы төменгi про-курорлар жоғары тұрған прокурорларға және Қазақстан Респуб-ликасының Бас Прокурорына бағынатын органдар мен мекеме-лердiң бiртұтас орталықтандырылған жүйесiн құрайды.

2. тәуелсіздік принципі. ҚР прокуратурасы өз қызметiн басқа мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдардан, саяси партия-лар мен қоғамдық бiрлестiктерден тәуелсiз жүзеге асырады.

3. прокуратура қызметіне араласуға жол берілмейтіндігі принципі. Өздерiнiң заңда белгiленген өкiлеттiгiн жүзеге асыр-ған кезде прокуратура органдарының қызметiне араласуға тыйым салынады.

4. прокурорлық қадағалау актілерінің жалпыға міндеттілік принципі. Заңда белгiленген негiз бен тәртiп бойынша шы-ғарылған прокурорлық қадағалау актiлерi барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшiн мiндеттi.

5. прокуратура қызметінің жариялылығы. Прокуратура ор-гандары Республиканың азаматтардың құқықтары мен бостан-дықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттiк құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтiндей деңгейде жариялы iс-қимыл жасайды.

Қазақстан Республикасының прокуратурасы органдарының бiртұтас жүйесiн Бас прокуратура, облыстардың прокуратура-лары, республикалық маңызы бар қалалар мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қала-лық және соларға теңестiрiлген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.

Бас прокурорды Парламент Сенатының келiсiмiмен Респуб-лика Президентi бес жыл мерзiмге қызметке тағайындайды. Облыстық прокурорларды Республика Президентiнiң келiсiмi-мен Республиканың Бас Прокуроры бес жыл мерзiмге тағайындайды. Қалалық, аудандық және оларға теңестiрiлген прокурорларды Республиканың Бас Прокуроры бес жыл мерзiмге тағайындайды.

Прокуратураның құқықтық актiлерiнiң жүйесiн:

1) прокурорлық қадағалау актiлерi: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтiнiш, санкция, нұсқау, ұсыным, заңға түсiндiрме;

2) прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселе-лерiн реттейтiн актiлер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкiмдер, ереже-лер, нұсқаулықтар құрайды.

Прокуратура органдары жоғары қадағалауды заңдардың, Қазақстан Республикасы Президентi Жарлықтарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң дәл әрi бiрыңғай қолда-нылуына тексерiстер жүргiзу арқылы жүзеге асырылады. Заңдардың қолданылуына тексерiстi прокурор өз өкiлеттiгi шегiнде тексерiс жүргiзу туралы қаулы шығарылғаннан кейiн:

1) Қазақстан Республикасы Президентiнiң тапсыруына;

2) заңды бұзушылық туралы өтiнiштерге, шағымдарға, хабарларға және басқа да мәлiметтерге;

3) заң бұзушылық белгiлерiнiң тiкелей анықталуына;

4) жоғары тұрған прокурордың тапсыруына және сұрау салуына байланысты жүргiзедi.

Тақырып - 15. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ

Лекцияның мақсаты: студенттерге жергілікті мемлекеттік басқарудың түсінігі туралы, оның жергілікті өзін-өзі басқарудан өзгешелігі жөнінде, жергілікті өкілді және атқарушы органдар, олардың өкілеттіктері мен өзарақатынасы жөнінде білім беру.

Лекцияның міндеттері:

- жергілікті мемлекеттік басқарудың түсінігі беру, оның жергілікті өзін-өзі басқарудан өзгешелігін көрсету;

- жергілікті мемлекеттік басқарудың конституциялық-құқықтық реттелу жағдайын қарастыру.

- жергілікті өкілді органдар – маслихаттардың мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен рөлін қарастыру, олардың құрылу тәртібін, өкілеттіктерін және актілерін қарау.

- жергілікті атқарушы органдар – әкімдер мен әкімият-тардың мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны мен рөлін көрсету, олардың құрылу тәртібін, өкілеттіктерін және акті-лерін, маслихаттармен байланысын қарау

Негізгі терминдер: өкілді орган, жергілікті атқарушы орган, маслихат, маслихат сессиясының төрағасы, маслихат хатшысы, әкім, әкімият, тұрақты комиссия, тексеру комиссиясы, кезекті сессия, кезектен тыс сессия, сенімсіздік вотумы, депутат, шешім, өкім, жергілікті мемлекеттік басқару, әкім аппараты, маслихат аппараты

Жергiлiктi мемлекеттiк басқару – бұл тиiстi аумақта мем-лекеттiк саясатты жүргiзу, оны дамыту мақсатында заң актiлерiнде белгiленген құзырет шегiнде жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ тиiстi аумақтағы iстiң жай-күйiне жауапты болып табылатын қызмет. Жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттің басқарудың құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас мемлекеттік қызмет принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы, мемлекет тетігінің ерекше бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке ие болады. Заңнамада жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы жергілікті өкілді және атқарушы органдардың жүзеге асыратыны бекітілген және олар үшiн негiзгi талаптар мен шектеулер белгiленген. Яғни жергі-лікті мемлекеттік басқару органдары өз қызметiнде:

1) жалпы мемлекеттiк сыртқы және iшкi саясатқа, қаржы және инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтiн шешiмдердiң қабылдануына жол бермеуге;

2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде Қазақстан Респуб-ликасының мүдделерiн сақтауға;

3) қызметтiң қоғамдық маңызы бар салаларында белгiленген жалпы мемлекеттiк стандарттарды ұстануға;

4) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз етуге мiндеттi.

Оларға Қазақстан Республикасының шегiнде бiрыңғай еңбек рыногын, капиталды, қаржыны қалыптастыруға, тауарлар мен қызмет көрсетудi еркiн алмасуға кедергi келтiретiн шешiмдер қабылдауға тыйым салынады. Олардың қабылдайтын аумақты дамыту жоспарлары Қазақстан Республикасының стратегиялық даму жоспарларына сәйкес келуге тиiс.

Жергiлiктi өкiлдi органдар - мәслихаттар тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстегi халықтың еркiн бiлдiредi және жалпымем-лекеттiк мүдделердi ескере отырып, оны iске асыруға қажеттi шараларды белгiлейдi, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Мәслихаттарды жалпыға бiрдей, тең, төте сайлау құқығы негi-зiнде жасырын дауыс беру арқылы тиісінше облыстың (респуб-ликалық маңызы бар қаланың, астананың) немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы бес жыл мерзiмге сайлайды. Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады. Республика азаматы бiр мәслихаттың ғана депутаты бола алады.

Маслихат депутаттарының саны заңмен жеке маслихаттар үшін әртүрлі белгіленген. Мысалы, облыстық мәслихатта, Астана және Алматы қалалық мәслихаттарында - елуге дейiн; қалалық мәслихатта - отызға дейiн; аудандық мәслихатта - жиырма беске дейiн. Депутаттар санын аталған шектерде Орталық сайлау комиссиясы белгiлейдi.

Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы белгiлеген оның депутаттары жалпы санының кемiнде төрттен үшi сайланған жағдайда мәслихат заңды болып есептеледi.

Мәслихаттың өкiлеттiгi бiрiншi сессия ашылған кезден бас-талады және жаңадан сайланған мәслихаттың бiрiншi сессиясы-ның жұмысы басталғанда аяқталады. Әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс қайта ұйымдастырылған (бiрiккен, қосылған, қайта құрылған, бөлiп шығарылған немесе бөлiнген) жағдайда жаңадан сайлан-ған мәслихат сессиясының жұмысы басталғанға дейiн мәслихат депутаттары өз өкiлеттiгiн сақтайды және құрамына өз сайлау-шыларының басым бөлiгi кiрген, қайта ұйымдастырылған мәслихаттардың депутаттары болып табылады. Ал, әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс таратылған жағдайда тиiстi мәслихат таратылады.

Жоғарыда аталғандай маслихаттар жергілікті маңызы бар істерді шешеді және олардың жай-күйі үшін жауапты болып табылады. Оның құзыреті біршама кең болып келеді. Нақты конституциялық өкілеттіктерін қарастырсақ, оларға мыналар жатады:

1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеу-меттiк бағдарламаларын, жергiлiктi бюджеттi және олардың атқарылуы туралы есептердi бекiту;

2) өздерiнiң қарауына жатқызылған жергiлiктi әкiмшiлiк-аумақтық құрылыс мәселелерiн шешу;

3) заңмен мәслихат құзыретiне жатқызылған мәселелер бойынша жергiлiктi атқарушы органдар басшыларының есеп-терiн қарау;

4) мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын құру, олардың қызметi туралы есептердi тыңдау, мәслихат жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселе-лердi шешу;

5) Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз ету жөнiндегi өзге де өкiлет-тiктердi жүзеге асыру.

Маслихаттардың өкілеттіктерінің шегі осы аталғандармен бітпейді. Олардың толық көлемі “Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” заңда реттелген.

Мәслихат өз өкiлеттiгiн сессияларда тұрақты комиссиялары мен өзге де органдары, мәслихат сессиясының төрағасы, мәсли-хаттың депутаттары мен хатшысы арқылы жүзеге асырады. Сессия Мәслихаттың қызметiнiң негiзгi ұйымдық-құқықтық нысаны болып табылады, онда мәслихаттың қарауына заңдармен жатқызылған мәселелер шешiледi.

Егер мәслихат депутаттары жалпы санының кемiнде үштен екiсi сессияға қатысса, мәслихат сессиясы заңды болады.

Жаңадан сайланған мәслихаттың бiрiншi сессиясын осы мәслихат үшiн белгiленген депутаттар санының кемiнде төрттен үшi болған ретте, мәслихат депутаттары тiркелген күннен бастап отыз күн мерзiмнен кешiктiрмей, тиiстi аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы шақырады.

Мәслихат сессиясының екі түрі болады:

1. кезекті сессия;

2. кезектен тыс сессия.

Мәслихаттың кезектi сессиясы кемiнде жылына төрт рет шақырылады және оны мәслихат сессиясының төрағасы жүргi-зедi. Мәслихаттың кезектен тыс сессиясын осы мәслихатқа сайланған депутаттар санының кемiнде үштен бiрiнiң, сондай-ақ әкiмнiң ұсынысы бойынша мәслихат сессиясының төрағасы шақырады және жүргiзедi. Кезектен тыс сессияда оны шақыруға негiз болған ерекше мәселелер қаралады.

Сессияның ұзақтығын мәслихат белгiлейдi.

Жоғарыда аталғандай мәслихат өз өкілеттігін өзінің орган-дары, мәслихат сессиясының төрағасы, мәслихаттың депутат-тары мен хатшысы арқылы жүзеге асырады. Мәслихаттың органдарының келесідей түрлерін көрсетеміз:

1. тұрақты комиссиялар;

2. тексеру комиссиясы;

3. уақытша комиссиялар.

Тұрақты комиссиялар Мәслихаттың өкiлеттiгi мерзiмiне оның өзімен құрылады. Олардың саны жетеуден аспауға тиiс. Тұрақты комиссиялардың төрағалары мен мүшелерiн өз депу-таттары арасынан тиiстi мәслихат сайлайды. Тұрақты комиссия-лар өздерiн сайлаған мәслихат алдында жауапты және жылына кемiнде бiр рет өз қызметi туралы есеп бередi, өз құзыретiндегi мәселелер бойынша қаулылар қабылдайды.

Мәслихаттың тексеру комиссиясы жергiлiктi бюджеттiң атқарылуын бақылау үшiн мәслихаттың өкiлеттiгi мерзiмiне құрылады. Мүшелерiнiң санын мәслихат белгiлейдi. Тексеру комиссиясының төрағасын мәслихат депутаттар арасынан сай-лайды. Тексеру комиссиясының жұмысына мәслихат депутаты емес адамдар да шарт негiзiнде тартылуы мүмкін.

Тексерулер мәслихаттың, тексеру комиссиясының не мәс-лихат хатшысының шешiмдерiмен, мәслихаттың сайланған депутаттары санының кемiнде үштен бiрiнiң талап етуi бойынша, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген өзге де жағдайларда жүргiзiлуi мүмкiн. Тексеру нәтижесi бойынша тексеру комиссиясы акт жасап, ол туралы мәслихат пен әкiмиятқа хабарлайды. Тексеру жылына кемiнде бiр рет жүргiзiледi.

Мәслихаттың құзырына жатқызылған мәселелердi сессия-ларда қарауға әзiрлеу мақсатында мәслихат не мәслихат хатшысы уақытша комиссиялар құруға құқылы. Уақытша комиссиялар-дың құрамын, мiндеттерiн, өкiлеттiк мерзiмдерiн және құқық-тарын мәслихат оларды құру кезiнде белгiлейдi.

Мәслихаттың уақытша комиссиялары өз құзыретiндегi мәселелер бойынша қорытындылар қабылдайды.

Мәслихаттың ұйымдастырылуындағы ерекше жағдай – онда басқа органдардағыдай төраға болмайды. Мәслихатта мәслихат төрағасы емес, мәслихат сессиясының төрағасы қызмет етеді. Ол мәслихаттың тұрақты емес, кезеңдік түрде жұмыс істеуіне байланысты деп айтуға болады. Мәслихат сессиясының төра-ғасын мәслихат өз депутаттарының арасынан сайлайды.

Мәслихаттың әрбір кезектi сессиясының төрағасы мәслихат-тың алдыңғы сессиясында сайланады. Сессияның төрағасы болмаған жағдайда оның өкiлеттiгiн мәслихат хатшысы жүзеге асырады.

Мәслихат депутаты мәслихат сессиясының төрағасы болып күнтiзбелiк жыл iшiнде екi реттен артық сайлана алмайды және ол өз қызметiн басқа жұмыстан босатылмаған негiзде жүзеге асырады. Мәслихат сессиясында дауыс беру кезiнде депутат-тардың дауысы тең бөлiнген жағдайда, мәслихат сессиясының төрағасы шешушi дауыс құқығын пайдаланады.

Маслихатта тұрақты, басқа жұмыстан босатылған негізде жұмыс істейтін лауазымды адам болып мәслихаттың хатшысы табылады. Оны мәслихат сессия-сында депутаттардың арасынан ашық немесе жасырын дауыс беру арқылы депутаттар жалпы санының көпшiлiк даусымен мәслихат сайлайды және қызметтен босатады. Мәслихаттың хатшысы мәслихат өкiлеттiгi мерзiмiне сайланады.

Мәслихат хатшысының мәслихаттың тұрақты комиссия-ларында болуға құқығы жоқ. Ол болмаған кезде оның өкiлет-тiгiн мәслихат сессиясы төрағасының шешiмi бойынша мәслихат тұрақты комиссияларының бiрiнiң төрағасы немесе мәслихат депутаты уақытша жүзеге асырады.

2007 жылғы 21 мамырдағы конституциялық реформа Мәсли-хаттың өкілеттігін мерзімінен бұрын тоқтату мәселесіне өзгер-тулер енгізді. Тиісті реформа бойынша Мәслихаттың өкілеттігін мерзімінен бұрын Республика Президенті тоқтататын болды, оған дейін маслихатты тарату Парламент Сенатының құқығы болатын. Сонымен қоса мәслихат өзін-өзі тарату туралы шешім қабылдаған ретте де оның өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқта-тылады.

Мәслихат өкiлеттiгі мынадай жағдайларда мерзімінен бұрын тоқтатылады:

1) Қазақстан Республикасының Конституциясын, заңдарын сот тәртібімен заңсыз деп танылған шешімдер қабылдау түрінде бірнеше рет (екі және одан да көп) бұзса;

2) егер жаңадан сайланған мәслихат бірінші сессиясы ашыл-ған күннен бастап отыз күн өткенше өз құрылымын белгілемесе және тиісті органдарын құрмаса;

3) тиісті әкімшілік-аумақтық бөлініс қайта ұйымдастырылса немесе таратылса;

4) мәслихат өз депутаттары жалпы санының кемінде үштен екісінің жасырын даусымен өзін-өзі тарату туралы шешім қабылдаса;

5) жергілікті бюджетті, аумақты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын екі рет бекіт-пеумен білдірілген әкімиятпен арада еңсерілмейтін келіспеуші-ліктер болса;

6) әкімшілік-аумақтық бөліністі басқару схемасын екі рет бекітпеумен білдірілген әкіммен арада еңсерілмейтін келіспеу-шіліктер болса.

Жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын келесі орган – жергілікті атқарушы органдар. “Жергілікті мемлекеттік басқару туралы” заңға сәйкес жергiлiктi атқарушы орган (әкi-мият) – бұл облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) әкiмi басқаратын, өз құзыретi шегiнде тиiстi аумақта жергiлiктi мем-лекеттiк басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы орган.

Жергiлiктi атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бiрыңғай жүйесiне кiредi, тиiстi аумақ-тың мүддесi мен даму қажеттiлiгiн ұштастыра отырып, атқарушы билiктiң жалпы мемлекеттiк саясатын жүргiзудi қамтамасыз етедi.

Конституцияға сәйкес жергiлiктi атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады:

1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеу-меттiк бағдарламаларын, жергiлiктi бюджеттi әзiрлеу және олар-дың атқарылуын қамтамасыз ету;

2. коммуналдық меншiктi басқару;

3. жергiлiктi атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергiлiктi атқарушы орган-дардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселе-лердi шешу;

4. жергiлiктi мемлекеттiк басқару мүддесiне сай Республика заңдарымен жергiлiктi атқарушы органдарға жүктелетiн өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асыру;

Жергiлiктi атқарушы органды Республика Президентi мен Үкiметiнiң өкiлi болып табылатын тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң әкiмi басқарады.

Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметке тиісінше облыстардың, республи-калық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттары-ның келісімімен Республика Президенті тағайындайды. Өзге әкімшілік-аумақтық бөліністердің әкімдері қызметке Қазақстан Республикасының Президенті айқындаған тәртіппен тағайында-лады немесе сайланады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша әкімдерді қызметтерінен босатуға хақылы. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің өкілеттігі жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтатылады.

Республикалық маңызы бар қаладағы (астанадағы) аудан-дық, аудандық маңызы бар қалалық, кенттiк, ауылдық (село-лық), ауылдық (селолық) округтiк әкiмияттар құрылмайды.

Мәслихаттар өз құзыретiндегi мәселелер бойынша шешiмдер, ал әкiмдер - тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң аумағында орындалуға мiндеттi шешiмдер мен өкiмдер қабылдайды.

Мәслихаттардың жергiлiктi бюджет кiрiсiн қысқартуды немесе жергiлiктi бюджет шығысын ұлғайтуды көздейтiн шешiмдерiнiң жобалары әкiмнiң оң қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгiзiлуi мүмкiн.

ҚР Конституциясы мен заңдарына сәйкес келмейтiн мәсли-хат шешiмдерiнiң күшi сот тәртiбiмен жойылуы мүмкiн.

Әкiмдердiң шешiмдерi мен өкiмдерiнiң күшiн тиiсiнше ҚР Президентi, Үкiметi не жоғары тұрған әкiм жоюы мүмкiн, сондай-ақ олардың күшi сот тәртiбiмен жойылуы мүмкiн.

Тақырып - 16. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТIКЕЛЕЙ ДЕМОКРАТИЯ НЫСАНДАРЫНЫҢ ДАМУЫ

Лекцияның мақсаты: студенттерге тікелей демократия ту-ралы, оның нысандары туралы және олардың реттелу жағдайы туралы білім беру.

Лекцияның міндеттері:

- тікелей демократияға түсінік беру, оның нысандарын анықтау;

- референдумның мәнін көрсетіп, оған анықтама беру;

- референдумды өткізу сатыларын ашу;

- тікелей демократияның нысанының келесі бірі ретінде жер-гілікті өзін-өзі басқаруға түсінік беру, оның реттелу күйін қарас-тыру.

Негізгі терминдер: тікелей демократия, өкілді демократия, халық билігі, республикалық референдум, жергілікті референдум, референдум комиссиясы, сайлау, жергілікті өзін-өзі басқару, муниципалдық меншік ...

Демократия ежелгі грек тілінен аударғанда халық, билік мағыналарын білдіреді. “Халық” және “билік” категориялары “халықбилігі” ұғымын құрай отырып күрделі құбылыс болып саналады.

Халық өз билігін тікелей және мемлекеттік органдар арқылы жүзеге асырады. Бұл туралы ҚР Конституциясының 3 бабының 2 тармағында “халық билікті тікелей республикалық референ-дум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді” деп бекітілген. Халықтың еркін білдіру түріне байланысты ол тікелей және өкілді демократия болып екіге бөлінеді.

Өкілді демократия – бұл халықтың билікті сайланбалы өкі-летті өкілдері арқылы жүзеге асыруы.

Тікелей демократия – бұл халықтың мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға тікелей қатысуы, тікелей ерік біл-діруінің нысаны. Тікелей демократия әртүрлі нысандарда байқа-лады. Халық билігінің байқалуының ең жоғарғы тікелей нысаны болып референдум және еркін сайлаулар табылады деп айтуға болады. Референдум – бұл республиканың мемлекеттік және қоғамдық өмірінің неғұрлым маңызды мәселелері бойынша бүкіл халықтық дауыс беру. Ал, сайлау – бұл азаматтардың мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында өздерінің еріктері мен мүдделеріне сәйкес билікті жүзеге асыру үшін тиісті өкілдерге дауыс беру арқылы халық билігін жүзеге асыруға қатысуы болып табылады.

Сайлау мәселелері арнайы лекцияда қаралатындықтан мұнда сайлауға көп тоқталмаймыз.

Референдум халық билігінің аса бір маңызды нысаны болып табылады. Референдумдар өткізілу аумағы бойынша бүкіл халықтық (республикалық) және жергілікті болады. Қазақстанда жергілікті референдум мәселесі реттелмеген.

Референдум – бұл қоғамдық өмірдің түрлі маңызды мәсе-лелері жөнінде дауыс беру арқылы жүзеге асырылатын азамат-тардың тікелей ерік білдірулері.

Республикалық референдум – мемлекеттік маңызы бар шара. Референдум арқылы халық мемлекеттік биліктің қайнар көзі ретінде Конституцияны, заңдарды қабылдайды, оларға өзгерту-лер енгізу ісімен республикамыздың заң шығармашылық қызме-тіне қатысады.

Референдум белгілі бір шешім қабылдау арқылы тек Қазақ-стан Республикасының нормативтік базасының қатарын толық-тырып қана қоймай, ол азаматтардың құқықтық санасының өсуіне көмектеседі, мемлекеттің өкілді органының қызметінің жоғарылауына себепші болады. Өйткені, референдумда халық билігінің мынадай әлеуметтік қызметі жүзеге асады: өкілді органдардың қызметіне қоғамдық бақылау. Себебі, референдум-да заң актілерінің жобаларына өктем баға беріледі. Ал, ол өз кезегінде мемлекеттік биліктің жоғары органдарының өз нормашығарушылық қызметін жетілдіруіне әсер етеді. Сондай-ақ референдум арқылы азаматтардың мемлекет ісіне араласуы өсіп, өмірдің барлық салаларына ықпалы мен әсері күшейеді.

Сонымен, референдумның бірнеше маңызды тұстарын көр-сетуге болады:

1) референдумда халық тікелей заң шығарушы ретінде бар-лық азаматтар, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар үшін аса маңызды қоғамдық, құқықтық нормаларды бекітеді;

2) референдум азаматтардың құқықтық санасының өсуіне өз ықпалын тигізеді;

3) референдум – бұл қоғамдық пікірді білдірудің бір нысаны;

4) референдум мемлекеттік органдардың нормашығарушы-лық қызметінің жетілуіне өз септігін тигізеді;

5) референдум арқылы қоғамның мемлекеттік және қоғам-дық істерге деген қызығушылықтары дамиды, өмірдің барлық салаларына ықпал етуі күшейеді.

Референдум қандай да бір мемлекеттік мәселелердің нақты шешілуінің өзіндік нысаны болып табылады. Ол – халықтың қандай да бір мәселені тікелей ақырғы шешуі.

Қазақстанның тәуелсіздігі тарихында референдум туралы екі заң қабылданды. 25 наурыз 2005 жылғы “Республикалық референдум туралы” Президенттің конституциялық заң күші бар жарлығына сәйкес “республикалық референдум – ҚР мем-лекеттік өмірінің неғұрлым маңызды мәселелеріне арналған заңдар мен шешімдердің жобасы бойынша бүкілхалықтық дауыс беру”. 1995 жылы 2 қарашада қабылданған “Республи-калық референдум туралы” конституциялық заң референдум ұғымын толықтырды, яғни республикалық референдум - Қазақстан Республикасы Конституциясының, конституциялық заңдарының, заңдарының және мемлекеттiк өмiрiнiң өзге де не-ғұрлым маңызды мәселелерiне арналған шешiмдердiң жобалары бойынша бүкiлхалықтық дауыс беру. Демек, референдум – бұл 25 наурыздағы нұсқадағыдай тек мемлекет өмірінің неғұрлым маңызды мәселелері бойынша заңдар мен шешімдердің жоба-лары бойынша ғана дауыс беру емес, ең негізгісі, ҚР Конс-титуциясы мен конституциялық заңдарының жобалары бойынша бүкілхалықтық дауыс беру.

Халық билігін жүзеге асырудың бұл жоғарғы нысанын пай-далану тәртібі ҚР Конституциясының баптарында бекітілген. 1 бапта мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелері демократия-лық әдістермен - республикалық референдум арқылы шешілетіні ашылған, 3 бапта халықтың мемлекеттік билікті жүзеге асыру нысандары, оның ішінде республикалық референдум арқылы жүзеге асыру белгіленген, 44 баптың 10)-тармақшасында Прези-денттің республикалық референдум өткізу жөнінде шешім қабылдау жөніндегі өкілеттігі бекітілген, 54 баптың 2 тармағы-ның 3)-тармақшасында Парламенттің республикалық референ-дум тағайындау туралы бастама көтеру жөніндегі құзыреті анықталған, 72 баптың 1 тармағында Конституциялық Кеңестің дау туған жағдайда республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешу құқығы баяндалған, 91 баптың 1 тармағында ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтыруларды республи-калық референдумға шығару тәртібі бекітілген. ҚР Конститу-циясында республикалық референдум мәселесінің аталғандай шешілуі, бекітілуі халықтың қазіргі қоғамда алатын орнының өскендігін, әрбір жеке адамның мемлекет ісіне шынайы қатысатындығын көрсетеді әрі осынша назардың бөлінуі оның бүкіл халықтың ерік білдіруінің, халықтың мемлекеттік билікті тікелей жүзеге асыруының жоғары нысанының бірі болып табылатындығымен себептелген.

Бүкiлхалықтық дауыс беру Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы ретiнде халықтың өз еркiн бiлдiруiнiң ең жоғары көрiнiсi болып табылады.

Сайлаулар секілді республикалық референдум да келесідей демократиялық қағидалар негізінде өткізіледі: азаматтардың еркін қатысуы, еркін түрде ерік білдіруі, азаматтардың референ-думға жасырын дауыс беру арқылы жалпыға бірдей, тең, тікелей қатысу құқығы.

Референдум өткізіп онда шешім қабылдау ұзақ та күрделі процесті қамтиды. Оны бірнеше сатыға бөліп қарастырамыз:

Бірінші саты - республикалық референдум тағайындау туралы бастамашылық. Референдум тағайындау бастамашылығы:

1) Қазақстан Республикасының Президентiнде;

2) Қазақстан Республикасының Парламентiнде;

3) Қазақстан Республикасының Үкiметiнде;

4) сан жағынан Республиканың барлық облыстарын, астанасы мен республикалық маңызы бар қалаларын тең мөлшерде бiлдiретiн республикалық референдумға қатысу құқығы бар екi жүз мыңнан кем емес Республика азаматтарында болады.

Екінші саты – республикалық референдум өткізу (тағайын-дау) туралы шешім қабылдау. Мұндай құқық Республика Президентіне тән.

Республика Президентi Парламент пен Үкiметтiң немесе Республика азаматтарының бастамашылығы бойынша референ-дум тағайындау туралы мынадай шешiмдердiң бiрiн қабыл-дайды:

1) референдум тағайындау туралы;

2) референдум өткiзбей-ақ, оның талқысына ұсынылатын мәселе (мәселелер) бойынша Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгiзу, конституциялық заң, заң немесе өзге де шешiм қабылдау қажеттiгi туралы;

3) референдум тағайындау туралы бастамашылықты қабыл-дамау туралы.

Референдум тағайындау туралы шешiмдi Республика Прези-дентi тиiстi Жарлық шығару жолымен қабылдайды.

Үшінші саты – референдумды өткізуге дайындық. Референ-думға дайындық пен оны өткiзудi мыналар жүзеге асырады: Орталық референдум комиссиясының функциясын орындаушы Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы, ау-мақтық референдум комиссияларының функциясын орындаушы Қазақстан Республикасының аумақтық сайлау комиссиялары, учаскелiк референдум комиссияларының функциясын орындаушы учаскелiк сайлау комиссиялары.

Төртінші саты – дауыс беру және дауыс санау. Референ-думда дауыс беру мерзiмi, орны, ұйымдастыру мен өткiзу тәртiбi "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" консти-туциялық заңда белгiленген ережелерге сәйкес айқындалады. Дауыс санауды учаскелік референдум комиссиясы жүзеге асырады.

Бесінші саты – референдум қорытындысын шығарып, оны жариялау. Дауыс берудiң қорытындылары Орталық референдум комиссиясының мәжiлiсiнде шығарылып, хаттамамен ресiм-деледi, оған Орталық референдум комиссиясының Төрағасы, Төрағаның орынбасары, хатшысы мен мүшелерi қолдарын қояды және қаулымен бекiтедi.

Егер референдумға қатысу құқығы бар азаматтардың жарты-сынан көбi дауыс беруге қатысқан болса референдум өткiзiлген деп саналады.

Егер дауыс берудiң нәтижесiнде референдумға қойылған мәселе бойынша оның оң шешiмiн жақтап референдумға қатыс-қан азаматтардың жартысынан көбi дауыс берсе, ол жөнiнде шешiм қабылданды деп саналады.

Референдумның қорытындылары туралы Орталық референдум комиссиясының ресми хабары дауыс беру өткiзiлген күннен бастап жетi күн мерзiмнен кешiктiрiлмей бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.

Алтыншы саты - республикалық референдум өткiзудiң дұрыстығы туралы мәселенi Республиканың Конституциялық Кеңесiнiң қарауы.

Референдум – бұл заңдар шығару немесе өзге маңызды мәселе бойынша халықтың бір бөлігінің емес, бүкіл халықтың дауыс беруі болып табылады. Шынайы демократиялық және халықтың шешімін мойындайтын, бағалы құндылық ретінде танитын мемлекетте халықтың еркі әрқашан басым және жоғары болады. Сол себепті де референдумда қабылданған шешімнің бүкіл республика аумағында міндетті күші бар және мұндай жолмен қабылданған акт басқа актілерге қарағанда Президенттің немесе мемлекеттік өкімет органдарының қандай да бір қуаттауын қажет етпейді. Сондай-ақ, референдум қабыл-даған шешiм мен Республика Конституциясының, конституция-лық заңдарының, заңдарының және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң арасындағы сәйкессiздiктер Конституцияны, консти-туциялық заңдарды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi референдум қабылдаған шешiмге сәйкес келтiру арқылы жойылады.

Тәуелсіз Қазақстанда республикалық референдум екі рет өткізілді. Оның көмегімен 1995 жылы 30 тамызда Қазақстан Республикасының соңғы Конституциясы қабылданып, 1995 жы-лы 29 сәуірде ҚР Президентінің өкілеттігі ұзартылды.

Референдум – бұл тікелей демократияның ең бір ықпалды және көрнекті нысанының бірі болып табылады. Ол мемлекеттік өмірдің белгілі бір мәселелерін халықтың тікелей шешуін, халықтың еркін анықтау мен заңи рәсімдеуді қамтамасыз етеді.

Тікелей демократияның өзіндік институтының бірі бо-лып жергілікті өзін-өзі басқару табылады. Қазіргі түрдегі жергілікті өзін-өзі басқару дамыған демократиялық мемлекет-терде негізінен ХІХ ғасырдағы муниципалдық реформалар нәтижесінде қалыптасты. Оның қалыптасуы феодалдық ұйым-нан қазіргі индустриялық қоғамға өту процесстерімен байланысты болды.

Бір кездері жергілікті өкілді органдар үкіметке және оның орталықтағы, жергілікті жерлердегі органдарына бағынбайтын, заңмен және сот бақылауымен байланысты “төртінші билік” болып табылады деп есептелді. Кейінірек, атқарушы биліктің дамуы мен нығаюының нәтижесінде жергілікті өзін-өзі басқару ақырындап атқарушы қызметтің жалпы мемлекеттік саясат шегінде жүзеге асырылатын түріне айналды.

Сол уақыттардан бері жергілікті өзін-өзі басқарудың көпте-ген теориясы мен тұжырымдамасы, бірнеше үлгілері жасалды. Қаншамай теория мен үлгілер жасалса да жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты мына бір ой өзгеріссіз сақталып отыр: жергілікті өзін-өзі басқару – бұл тікелей демократияның өзіндік нысаны, онда тікелей халықбилігінің өкілді жүйемен байланысы көрініс береді және мұнда жергілікті өзін-өзі басқару орган-дарының жұмысына бақылау жасау тез және әбден мүмкін.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың түсінігін анықтауда оның мазмұнына кіретін элементтерді анықтау басты қажеттілік болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мазмұнына кіретін элементтер:

1) жергілікті өзін-өзі басқарудың негізін мыналар құрайды: адам, өндіріс және оны жасау жөніндегі еркін қызмет;

2) мүдделері бойынша адамдардың бірлескен қызмет үшін бірігуі;

3) муниципалдық, қауымдық меншік немесе енбек ұжым-дарының меншігі;

4) негізінен өз кірістерінен, өз қаржы көздерінен және ішінара мемлекеттік дотациядан құралатын жеткілікті қаржы-лық база;

5) жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру, оның қызметін ұйымдастыруда азаматтар мен мемлекеттік орган-дардың бірлескен қызметі;

6) жергілікті және қоғамдық маңызы бар мәселелерді шешуге азаматтардың қатысуы;

7) жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекет пен қоғамды басқарудың біртұтас жүйесіне кіруі;

8) жергілікті өзін-өзі басқарудың мемлекетпен өзарабай-ланысы;

9) жергілікті өзін-өзі басқарудың функциялары мен өкілет-тіктері;

10) жергілікті өзін-өзі басқарудың заң актілері мен заңға тәуелді актілер негізінде әрекет етуі;

11) жергілікті өзін-өзі басқарудың қоғам мен мемлекетке тәуелділігі.

Жергілікті өзін-өзі басқару экономикалық, аумақтық және демографиялық факторларды үйлестіру негізінде қалыптасуы тиіс.

Жергілікті өзін-өзі басқарудың егемен Қазақстанның заңна-масында реттелуі мәселесіне келсек, 1993 жылғы ҚР Консти-туциясында жергілікті өзін-өзі басқару туралы ештеңе де айтыл-ған жоқ. 90 бабының 2 тармағында “жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу жергілікті өкілді және атқарушы органдармен жүзеге асырылады” деп бекітілді. 1993 жылғы 10 желтоқсан-дағы “ҚР жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы” заңда “жергілікті өзін-өзі басқару” термині тіпті еске алынған да жоқ. Тек тиісті аумақтың тұрғын халқының мүдделеріне қатысты аса маңызды мәселелерді қарау үшін поселке, ауыл (село), ауылдық (селолық) округтің 18 жасқа толған азаматтарынан тұратын азаматтардың өкілдерінің жиналысын өткізу мүмкіндігі ғана бекітілді және жиналыстың құзыреті реттелді.

1995 жылғы Конституция 1993 жылғы Конституцияға қара-ғанда 89 бабын жергілікті өзін-өзі басқаруға арнаған. Бірінші рет Конституцияда жергілікті өзін-өзі басқару туралы норма көрініс тапты. Олардың өз өкілеттіктері шегінде дербестігіне кепілдік берілді. Осылайша жергілікті басқару және өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру мен дамыту үшін алғышарттар түзілді. ҚР Конституциясы Қазақстан Республикасында жергі-лікті маңызы бар мәселелерді тұрғын халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылатынын бекітті (89 бап, 1 т.). Осы түсінікті нақтылау үшін ҚР Конститу-циясының түсіндірме сөздігі жергілікті өзін-өзі басқаруды былай анықтайды: “жергілікті өзін-өзі басқару – 1995 жылғы Конституциямен танылған тұрғын халықтың жергілікті мәні бар мәселелерін дербес шешетін демократиялық институт”.

Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей жүзеге асырады, сондай-ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылады.

Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функ-цияларды жүзеге асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылданған Конституциясында бекітілгендей Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен олардың қызметі заңмен реттеледі. Алайды, әзірге мұндай заң қабылданған жоқ.