4. Еңбек құқының субьектісі ретіндегі кәсіподақтар

 

Кәсіподақ бірлестіктері–қоғамдық бірлестіктерге жеке мүше болатын  азаматтар тарапынан  қоғамдық  кәсіби  көзқарастары бойынша  өз еркімен құрылған өз бетінше әрекет ететін  қоғамдық бірлестіктер. Кәсіподақтардың негізгі міндеті  өз  мүшелерінің еңбек және  әлеуметтік-эконмкалық құқықтарын қорғау және еңбекті қорғау мен  еңбек жағдайын қорғау болып табылады. Кәсіподақтардың  құқықтық статусы   Қазақстан Республикасы Конституциясымен (5,23 б.), Қазақстан Республикасының  1993 жылғы 9 сәуірдегі  «Кәсіби бірлестіктер туралы» Заңымен  және да басқа да  заңдылық актілермен анықталады.

Кәсіподақтар  еңбек құқының  арнайы субьектісі болып табылады. Бір жағынан   кәсіподық құрудың  жалпы құқықтық режимі, олардың құқықтық субьектілігі, негізгі мендеттері мен  құқықтары, сондай-ақ  оларды іске асырудың кепілдіктері  Қазақстан Республикасындағы   қоғамдық  бірлестіктер туралы заңдылығының жалпы  ережесінен туындайды, ал екінші жағынан-кәсіподақтар жүйесінің  кейбір звеноларының  статусы мен өкілеттігі-структурасы анықталады, оның ішінде  алғашқы кәсіподақ  комитеттерінің, салалық, аумақтық басқа да  кәсіподақ органдарының   өкілеттігі мен сатусы. Кәсіподақтың  міндеттері мен онң функциясының   еңбекті қоғамдық ұйымдастыру мәселелерімен байланысты екені  белгілі. Экономикалық қайта құру жағдайында  кәсіподақтардың еңбек құқығы субьектісі ретіндегі  ролі артуда, себебі  құқықтың аталған  саласы  еңбекті ұйымдастыру мен  оның жағдайын реттеумен,  жалданушы еңбектің  еңбек құқықтарын  заңдылық мүдделерін қорғаумен байланысты.

 

1. Еңбек құқығы бойынша құқық қатынастарының

жүйесі мен түсінігі

 

Еңбек құқығы  нормаларының әсер етуімен   еңбек рыногын қолдану, ұйымдастыру, жалдау  еңбекті қолдану  кезінде қалыптасқан қоғамдық қатынастар  құқықтық формаға енеді де құқықтық қатынас болады.

Еңбек барысындағы осы  құқық саласының пәнін құраушы құқықтық қатынастардың өзі  еңбек  құқығының әсер ету қорытындысы екенін ескеріп,  құқықтық қатынастардың ықтимал қатысушылары  әрдайым мемлекет  болады, оның мазұмында  үнемі мемлекет еркі  меңзеледі.

Жоғарыда  көрсетілгендей  ең бастысы  жалдамалы жұмыскерлердің  еңбек қатынастары болып саналады. Одан басқа,  еңбек қатынастары   өзімен тығыз байланысты осы құқық саласындағы басқа да қоғамдық  қатынастарды  реттейді.  Қоғамдық қатынстарға оның негізін құрайтын еңбек  құқының әсер етуі барысында   нақты бір бірлікпен анықталатын  құқықтық  қатынастар жүйесі қалыптасады.

Бүгінгі күні  еңбек сферасындағы  құқықтық жүйе  өзіне мыналарды қамтиды:

Ø      еңбек қатынастары;

Ø      ұйымдастыру-басқару қатынастары;       

Ø      жұмысқа алу бойынша қарым қатынастар;

Ø      өнідірістегі  кәсіби дайындығы мен біліктігін арттырудағы қатынастар;

Ø      еңбектік келіспеушіліктерді қарау кезіндегі қатынастар;

Ø      еңбек заңдылығын сақтаудағы  бақылау мен  оны қадағалау кезіндегі қатынастар.

Барлық осы құқықтық  қатыныстар  оның еңбектік табиғатына байланысты  бір жүйеге біріктіріледі.  Құқықтық қатынастар  жүйесінде  негізгі орынды  құқықтық қатынастар  алатынын ескере кету керек-олар құқықтық қатынастардың мүдделерін  дамытудың қызығушылығын талап ететін  талапқа сай, қай деңгейде болсын  мақсатты және  сол жолда  нақтыланған  барлық басқа құқықтық қатынастарды  біріктіреді және оларды анықтайды. Басқа да  құқықтық қатынастар  өзіндік мағнаға ие емес, тек қана   қазіргі уақытта құқықтық қатынсатар болғандықтан ғана олар өмір сүреді, бүгінгі күні немесе олар болашақта  өмір сүреді, өткен уақытта болды.  Еңбектік құқыққа қатысты барлық  құқықтық қатынастарды  үш топқа бөлуге болады:

Ø      еңбекке дейін пайда болып дамитын және  соңғының пайда болуына дейін  жойылатын  (еңбекке орналастыру бойынша  құқықтық қатынсатар) еңбек қатынасына  жол беретін қатынастар;

Ø      еңбектік қатынсатармен бірге пайда болып, қосарланып  дамитын еңбектік құқықтық қатынаспен бірге қатынастар  (мысалы,  ұйымдастыру-басшылық құқықтық);

Ø      еңбектік қатынастар тоқтаған кезден бастап  пайда болатын еңбектік қатынастарадан шағатын қатынсатар (мысалы, еңбектік келіспеушіліктер бойынша қаралатын  құқықтық қатынастар).