9 Тақырып. Стандарттық калькуляция.

Дәріс мақстаы: нормативтік калькуляциялаудан ерекшелігін айқындау.

Дәріс сұрақтары:

1.Ауытқуларды есептеу және оларды талдау

2. Стандарттық калькуляция

1.Ауытқуды компьютердің бағдарламасына салынған бірқатар формуланың көмегімен есептеуге болады. Алайда осы тәсілді қолданып оның қандай ауытқу екенін және оның неден пайда болғанын анықтау мүмкін емес. Әрбір ауытқуды талдай келе, біз негізінен оның мазмұнына назар аударамыз, өйткені материалды зерделеу шамасына орай біз әрбір ауытқуды есептейтін формуланы өзіміз шығара алатын боламыз.

Осы тарауда зерттелген барлық аутықулар 12.1-мысалдың деректері бойынша көрнекіленген. Осы жағдайда жалпы мысал оңайлатылған және тек тәсілдемені көрсетуге арналғандықтан, ауытқу егжей-тегжей қарастырылмағанына назар аударыңыз. Нақты жағдайда бірқатар өнімдерді, операциялар мен жауапкершілік орталықтарын ескеру қажет болады, алайда дәл қазір бұл негізгі тұжырымдар мен қолданылатын тәрітптемелердің мәнін дұрыс түсінуге көмектеспейді.

1-мысал.

Alpha өңдеу компаниясы Сигма деп аталатын жалғыз бұйым шығарады. Оның шығару үдерісі бір операциядан тұрады. Осы операцияның нормативтік шығындары төмендегі картада келтірілген.

Сигма бұйымының нормативтік шығындарының картасы

Негізгі өндірістік материалдар А материалының 2 кг 1 кг-мы 10-нан В материалының 1 кг 1 кг-мы 15-тен Негізгі қызметкерлердің еңбегі Ауыспалы қосалқы шығындар (3 с. негізгі қызметкерлердің 2 сағ еңбегі үшін) Жалпы ауыспалы нормативтік шығындар Нормативтік пайда маржасы Нормативтік сату бағасы

20,00 15,00 27,00 6,00 68,00 20,00 88,00

Сәуірде компания Сигма бұйымының 10 000 бірлігін шығаруды жоспарлап отыр. Нормативтік шығын картасындағы деректердің негізінде жасалған сметаның түрі келесідей болады.

Нормативтік шығын бойынша өзіндік құн калькуляциясы және ауытқуды талдау

Пайданың Ауытқуы

Сату және дистрибьюторлық шығынның ауытқуы

Жалпы өндірістік шығынның ауытқуы

Өнім сату кезіндегі пайда маржасының жалпы ауытқуы

Сату бағасының ауытқуы

Сату көлемінің ауытқуы

Негізгі өндірістік материалдың жалпы ауытқуы

Негізгі қызметкерлердің еңбекақысының жалпы ауытқуы

Ауыспалы қосалқы шығыстың жалпы ауытқуы

Тұрақты қосалқы шығыстың ауытқуы

Материал бағасының ауытқуы

Материалды пайдаланудың ауытқуы

Еңбекақы ставкасының ауытқуы

Қызметкерлердің еңбек өнімділігінің ауытқуы

Шығынның ауытқуы

Тиімділіктің ауытқуы

Осы тарауда сату және дистрибьюторлық шығыстың ауытқуы қарастырылмайды. Егер өндіріс цикл бойынша жұмыс істесе, онда оның құрамдасының нормативтері мен ауытқуларды өндірістік шығыс бойынша сияқты есептеуге болады. Егер нормативтерді белгілеуге болмаса, онда шығыс сметалық және нақты шығынды салыстыру арқылы бақыланады.

2. Бұл жүйе өткен ғасырдың 20-сыншы жылдардың басында АҚШ-та пайда болды. Өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу, баға белгілеу, шығындарды оперативті басқару және бақылау үшін материалдың және еңбектің нормативтік шығындарын әзірлеп, пайдалануды қолға алған болатын. "Стандарт-кост" тарихи жүйесі отандық нормативтік есеп жүйесінің үлгісі болып табылады.

Отанымыздың экономистері америкалық ғалым Д.Ч. Гаррисонның 1933 жылы аударылып жарық көрген "Стандарт-кост" кітабы арқылы оның идеясымен танысты.

Басқару техника университеті бұл жүйені іс жүзіне асыру және тәжірибеде қолданудың жолдарын бөлшектеп оқып-білуді қолға алады. Мәселені шешуде нормативтік шығын есебінің әдісі түрінде осы жүйені көрсету арқылы профессор М.Х. Жебрак үлкен үлес қосты.

"Стандарт-кост" жүйесінің мағынасы есепке не болғаны емес, болуы тиіс нәрсе кіреді, нақты шындық емес, міндеттісі ескеріледі, әсіресе пайда болған ауытқушылық көрініс табады.

Бұл жүйенің алдына қойған негізгі мақсаты – кәсіпорындағы пайданың ауытқуы мен шығын есебі. Оның негізінде материалдардың, энегрияның, қосымша уақыттың, еңбектің және басқа қандай да бір өнімді немесе жартылай әзірленген өнімді дайындаумен байланысты шығындардың мөлшерін нақты анықтау жатады. Және де бұл нормалар кайтадан орындалмайды. Оларды тіпті 80%-ке орындау жұмыстың сәтті болғанын білдіреді. Норманың асып түсуі оның қате белгіленгенін көрсетеді.

"Стандарт-кост"жүйесімен нормативтік шығын есебінің әдісін салыстыру мынадай корытынды жасауға мүмкіндік береді:

• екі әдіс те шығынды норма негізінде ескереді;

• толық шығын есебін жорамалдайды (предпологают);

• шығынның "стандарт-кост" әдісі бойынша есепте аса жоғары белгіленген норма кінәлі тұлғаға қатысты шаруашылық қызметінің нәтижесіне жатқызылады және нормативтік әдістегі сияқты өндіріс шығынына қосылмайды.

"Стаңдарт-кост" шарты ағымдағы есеп нормасының өзгеруін қарастырмайды. Нормативтік әдісте бұл қарастырылуы мүмкін.

Өндірістік шығын есебінің екі тәсілдемесі айрықшаланады, атап айтқанда:

• өткен шығын есебі;

• стандартталған шығын есебі және одан ауытқу. Норма-стандартын әзірлеу, өндірістің басталуына дейін стандарттық калькуляцияны жасау және жиынтық ретінде жүйеленген стандарттан ауытқуларды бөлумен бірге нақты шығын есебі "стандарт-кост" жүйесі деген атауға ие болды.

Стандарт - материалдық және еңбек шығынының өнім бірлігін өндіруге қажетті сан немесе өнім, жұмыс, қызмет бірлігін өндіруге кететін бұрын есептелген материалдық және еңбек шығыны.

Кост - бұл өнім бірлігін дайындауға кететін өндіріс шығынының ақшалай көрінісі.

Стандарт-кост - бұл өндірістің тікелей шығынын реттеуге бағытталған бақылау құралы.

Норманың және нормативтің стандартын кәсіпорын дербес әзірлейді. Барлық стандарттарды үш деңгейге бөлуге болады: