6 Тақырып. Функционалды калькуляция

Дәріс мақсаты: Шығынды бөлудің функционалды жүйесін оқып үйрену.

Дәріс сұрақтары:

1.Шығынды бөлудің функционалды жүйесі.

2.Шығынның мақсаттық калькуляциясы.

1. Көптеген ұйымдарда көпшілік шығындар айнымалы болмайды және қысқа мерзімді келешегіндегі басшылыққа бақыланды болмайды. Жауапкершілік орталықтардың есебінің дәстүрлі жүйелері көбіне қысқа мерзімді айнымалы шығындарды бақылауға бейімделген, бірақ айнымалы емес шығындарды басқаруға тіпті келмейді. Кейбір компаниялар аз уақыт бұрын, айнымалы емес шығындарды басқару және оларды бақылау үшін АВС менеджмент функциялары бойынша шығындар есебі арқылы басқару жүйелерін бекіткен. Бұл жүйелер басшыларды шығындардың негізінде жатқан себептеріне назар аударғызады. Өндірілген өнім жобалау, дизайн, өндіріс, маркетинг, жеткізу және қызмет көрсету нәтижелерінде пайда болған шығындарын есепке алады және ресурстардың пайдалануы қызметпен келтіріледі деп функциялар бойынша шығындардың есебі болжайды. Компания ішінде қызметтің негізгі маңызды түрлеріне кеткен шығындар туралы есептеме және жинақ жақсы түсінуге және шығындарды тиімді басқаруға мүмкіндік береді. Функциялар бойынша шығындар есебі жүйесінің ішінде ұзақ мерзімді жоспарда шығындардың себепшісі болып табылатын, қызметті бақылау арқылы шығындарды басқару жүзеге асырылады. Басқа сөзбен айтқанда, оның мақсаты – шығындарды емес, олардың себебін бақылауда. Шығындарды сақтаудың басқаруы шығындарды ұзақ мерзімді бақылауды қамтамасыз етеді. Мысалы: олар жабдықтарды жөндеу уақыты, сатып алудың талап етілетін көлемі, жабдықтаушылар саны. Материалдардың ауыстыру шығындарын қарастырайық. Олардың мөлшері іріктеуге және қоймаға коюына қажетті жеке бөліктердің көлемі арқылы анықталады. Сондықтан, материалдарды ауыстыру шығындары қажетті бөліктердің санына пропорционалды өнімнің сәйкестелген түріне апарылады. Бұл көзқараспен бөліктердің көлемі өнімнің өзіндік құнына әсерін тигізеді және өнімдерді, шығындары, оларды құрайтын бөліктер көлеміне пропорционалды болады. Соған орай, бұл жағдайда бөліктерді стандартизациялау қажеттілігіне және олардың көлемінің қысқартылуына көңіл бөлінеді. Өндірістік шығындар қысқартылады, егер белгілер саны қысқартылса. Бұл жобалаушыларды материалдардың ауыстыруын қысқартатын ұзақ мерзімді белгілер санын қысқарту арқылы өнімді жеңілдетуді ынталандырады. Сондықтан, өндірістік шығындарды калькуляция жүйесі басқарушыларды ұзақ мерзімді шығындарды бақылауды ынталандырады. Бірақ шығындарды басқару үшін көп жағдайларда өнімге кеткен шығындарға қарағанда, қызметке жұмсалған шығындарға назар аудару қажет. Функциялар бойынша шығындар есебі жүйесін пайдалану процедурасы үш сатыдан тұрады.

Бірінші сатысы – қызмет түрлеріне компанияны бөлуді қамтиды. Қызмет түрлері дегеніміз – ол өнімді өндіру үшін немесе қызмет көрсету үшін қызметшілер және құрал-жабдықтар орындайтын операциялар.

Екінші сатысында - әр қызмет түріне шығындар орталықтарын құру қажет.

Үшінші сатысы – нақты қызмет түрінің шығындарына әсер ететін факторларды анықтайды. Кейбір қызмет түрінің шығындарына ықпалын тигізетін, негізгі факторлар болып табылатын оқиғаны немесе күшті анықтау үшін «шығындарды сақтаушы» термині қолданылады. Басқа сөзбен айтқанда, шығындарды сақтаушы деп іс-әрекеттері шығын шығаратын факторларды айтамыз.

2. Өнімнің өзіндік құны бұл өндіріске жәнеөткізуге кететін ақшалай түрдегі шығындар.

Калькуляциялау бұл барлақ тауарлық өнімдердің деәр бір бірліктің де өзіндік құнын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда маңызды орын алады, өйткені ішкі резервтерді дер уақытында ашуға мүмкіндік беріп, оны өнімнің өзіндік құнын жоспарлауға және өнімнің (жұмыс, қызмет) нарықтағы сұранысын ескеретін негізгі бағасын белгілеуде пайдаланады.

Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай түрде қорытындыланады.

• Қандай ұйым болмасын белгілі бір қызметпен айналысатыны белгілі( өнім өндіру, қызмет көрсету). Осы үрдістерді орындау барысында кәсіпорын жұмысшы күшін, еңбек құралын және материалдық құндылықтарды пайдаланатын болғандықтан барлық кеткен жұмсалған шығындардың жиынтығын анықтауына тура келеді. Бұл шығындардың жиыны өндірілген өнімнің, көрсетілген қызметтің өзіндік құнын құрайды. Сондай-ақ ол ұйымды басқару үшін қажетті ақпараттық мәлімет болып табылады. Бухгалтерлік есепте оны, яғни өндірген өнімнің, көрсетілген қызметтің нақты өзіндік құнын анықтау әдісін калькуляция деп атайды.

Калькуляциялаудың міндеті – шығындардың, оны көтеруші бірліктерге, яғни өткізуге, ішкі тұтынуға арналған өнімнің бірлігіне қанша болатынын есептеу.

Калькуляциялаудың мына түрлері болуы мүмкін:

Жоспарлы калькуляция

• Еңбек шығының, озық техника мен өндірістің және жұмыстың жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының прогрессивті нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады.

Есеп берушілік калькуляция

• Өнімнің өзіндік құнын кәсіпорынға тәуелді және тәуелді болмайтын себептер бойынша жоспардан ауытқуы мүмкін нақты шығындармен сипатталады.

Нормативті калькуляция

• Ағымдағы жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Оның негізінде көбінесе қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағымдағы әрекет ететін нормалар жатады

Жобалық калькуляция

• Келешекке құрылған жоспарлы калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның, жаңа техниканың және технологияның тиімділігін анықтау үшін қолданылады

Алдын ала жүргізілетін калькуляция

• Нақты шығын негізінде және он айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі болжалдық өнім өндіру мен шығын бойынша есеп айырысудың басқа кезеңінде алынатын нақты өнім негізінде жасалады. Бұл калькуляцияның мәліметтері өнім өндірудің ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады.

Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы

Өнім бірлігіне жұмсалатын сметалық шығын нормативтік шығын деп аталады. Нормативтік шығын негізінен операциялық тиімділікті өлшеу үшін пайдаланылады. Ол өткен тәжірибенің немесе ағымдағы жағдайдың негізінде белгіленуі мүмкін.

Нормативтік шығын «мінсіз» немесе «практикалық» болуы мүмкін.

Мінсіз нормативтер өнімді жасау үшін қажет ең аз шығынның негізінде белгіленеді.

Практикалық нормативтер өнім өндірісі орын алатын шығынды білдіреді. Әдетте практикалық нормативке өнімнің қалыпты ысырабымен байланысты шығын кіреді.

Нормативтік шығынның өзіндік құнының калькуляциясы мақсаты оны жоспарлауда, бақылауда және басқарушылық шешім қабылдауда пайдаланылады. Нақты шығын, әдетте, нормативтік шығыннан айырмашылығы болады. Осы айырма ауытқу деп аталады. Егер нақты шығын нормативтік шығыннан аз болса, онда ауытқу жағымды, яғни оң, ал егер нақты шығын нормативтік шығыннан асып кетсе, бұл жағдайда ауытқужағымсыз деп аталады.

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1.Мақсатты шығындар туралы түсінік беру, оларды мысал түрінде көрсету?

2.Бухгалтерлік және экономикалық моделдердің айырмашылықтарын көрсету арқылы «шығындар- өнім -пайда» пайдалануды талдау?

3.Калькуляциялаудың мына түрлері болуы мүмкін?

4.Нормативтік шығындар бойынша өзіндік құнның калькуляциясы?

5. Операциялық тұтқа компанияда тұрақты шығынның пайдаланылу дәрежесін көрсетіңіз?

Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

1. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

2. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

4. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.