4 Прадумванне кампазіцыі (пабудовы, суадносін паміж часткамі), складанне плана прамовы.

5 Рэпетыцыя, прагаворванне прамовы.

Пасля вывучэння і канспектавання літаратуры трэба пра­думаць кампазіцыю прамовы: якімі словамі пачаць выступ­ление, як развіваць асноўныя тэзісы (палажэнні), якія вывады зрабіць у заключэнні. Неабходна вызначыць парадак падачы матэрыялу, узаемаразмяшчэнне яго элементаў (усту­пу, асноўнай часткі, заключэння) і скласці план прамовы.

Вывады і абагульненні, якія слухач (чытач) запісвае ў форме цытат або ўласных фармулёвак, што маюць характар сцвярджэння, называюцца тэзісамі. У тэзісах раскрываюцца асноўныя палажэнні, ідэі артыкула, кнігі, твора. Тэзісы дазваляюць абагульніць матэрыял, перадаць яго змест шляхам сціслых запісаў.

Тэзісы складаюцца пры паўторным чытанні. Тэкст разбіваецца на часткі, у кожнай з іх вылучаецца галоўнае. Падрыхтаваць тэзісы - значыць запісаць асноўныя думкі тэксту.

Тэзісы, як правіла, не патрабуюць прыкладаў, ілюстрацый. Звычайна яны нумаруюцца - так лягчэй захаваць логіку аўтарскіх разважанняў.

Асноўныя віды публічных прамоў

Паведамленне - выступление, якое рыхтуецца на матэрыяле адной або некалькіх крыніц. У аснове працы над паведамленнем ляжыць асэнсаванне асноўных ідэй прачытанага. План паведамлення на лінгвістычную тэму можа быць такім:

- тэма паведамлення, яго праблематыка;

- з гісторыі вывучэння пытання;

- тлумачэнне асноўных тэрмінаў, паняццяў;

- агляд розных поглядаў на праблему, супастаўленне падыходаў розных вучоных;

- абагульненне, падвядзенне вывадаў.

Лекцыя - від інфармацыйнай прамовы з адукацыйнай мэтай у школе, ВНУ, на семінары і г. д. Лекцыя патрабуе навуковага выкладу матэрыялу, логікі ў разважаннях, прадуманых прыкладаў, аргументаваных вывадаў. Рыхтуючыся да гэтага віду прамовы, лектар:

- акрэслівае тэму, задачы лекцыі, яе пераемнасць з вядомым матэрыялам;

- прадумвае, як суаднесці матэрыял з узроўнем ведаў слухачоў (вучняў, студэнтаў, спецыялістаў);

- складае план, запісвае асноўныя факты, лічбы, прозвішчы, фрагменты або ўвесь тэкст лекцыі (невыпадкова ўжываецца выраз чытаць лекцыю).

План лекцыі і літаратура да тэмы, як правіла, паведамляюцца слухачам.Навукова-папулярная лекцыя мае на мэце зацікавіць слухачоў, падтрымаць іх увагу да тэмы, праблемы.

Дыскусія (лац. discussio - даследаванне) - гэта спрэчка, абмеркаванне праблемы, у якім прымае ўдзел некалькі чалавек, кожны з якіх адстойвае сваю думку, пазіцыю. Мэта правядзення дыскусіі - выяўленне розных пунктаў погляду на праблему, што дапамагае пошуку ісціны, а таксама выхаванне культуры моўных зносін у час спрэчкі.

Пры дыскутаванні важна не скажаць думкі апанентаў, з павагай ставіцца да чужых поглядаў. Пажадана выбраць вядучага, які б падводзіў вынікі, абагульняў блізкія, сходныя пазіцыі, удакладняў прадмет спрэчкі, выяўляў разыходжанні. Трэба памятаць: дыскусія - гэта найперш супрацоўніцтва, сумесная дзейнасць для спасціжэння ісціны.

Інтанацыйныя сродкі афармлення вуснай мовы

Інтанацыйнае афармленне вусных выказванняў адыгрывае не менш важную ролю, чым іх змест. Старанна падрыхтаваная прамова шмат страчвае, калі прамоўца гаворыць вяла, манатонна, невыразна. Каб авалодаць тэхнікай вуснага маўлення, трэба свядома ставіцца да такіх інтанацыйных сродкаў, як мелодыка голасу, лагічныя і псіхалагічныя паўзы, тэмп і тон маўлення і інш.

Мелодыка - змяненне вышыні голасу на працягу выказвання. Адрозніваюць мелодыку завершанасці, якая характарызуецца паніжэннем голасу (уласціва апавядальным, пытальным сказам з пытальнымі словамі). Пытальная мело­дыка характарызуецца павышэннем голасу (уласціва пыталь­ным сказам без пытальных слоў).

Тэмп маўлення - хуткасць вымаўлення гукаў, складоў, слоў. Адрозніваюць звычайны (нармальны), хуткі і павольны тэмп маўлення. Важна, каб прамоўца прытрымліваўся нармальнага тэмпу маўлення.

Лагічныя паўзы, як правіла, адпавядаюць структу­ры сказаў і тэксту, на пісьме звычайна абазначаюцца знакамi прыпынку. Яны падзяляюць тэкст на сэнсава-інтанацыйныя часткі. Псіхалагічныя паўзы прамоўца выкарыстоўвае для выдзялення найбольш важнай інфармацыі, вывадаў, асноўных палажэнняў.

Тон - характар, адценне гучання голасу. Тон выражае пачуцці, адносіны да прадмета гутаркі і залежыць ад стаўлення прамоўцы да таго, пра што ён гаворыць.

Інтанацыйны падзел тэксту - своеасаблівая інтанацыйная транскрыпцыя, г. зн. запіс таго, як трэба правільна карыстацца інтанацыйнымі сродкамі пры чытанні. Інтанацыйны падзел тэксту робіцца наступным чынам:

1. алоўкам адзначце ў тэксце месцы лагічных і псіхалагічных паўз, а таксама іх працягласць. Паўза пазначаецца вертыкальнай рыскай, кароткая паўза - адной рыскай, доўгая - дзвюма. Звычайна доўгія паўзы адпавядаюць знакам прыпынку ў тэксце; кароткія робяцца ў развітых сказах паміж саставам дзейніка і выказніка, пры аднародных членах сказа, пры пералічэнні і г. д.;

2. падкрэсліце словы, на якія падае лагічны націск. Ад­значце слоўны націск у тых словах, якія маюць акцэнталагічныя варыянты;

3. адзначце мелодыку голасу ў тых словах, якія папярэднічаюць паўзе. Мелодыку завершанасці адзначце стрэлачкай уніз, незавершанасці — стрэлачкай уверх;

4. падкрэсліце дзвюма рыскамі сэнсава важныя ўрыўкі тэксту, якія павінны быць прачытаны запаволена. Менш важныя ўрыўкі, якія можна прачытаць хутчэй («на адным дыханні»), заключыце ў дужкі.

Літаратура: [2, с. 233 - 243]

Кантрольныя пытанні

1 Назавіце віды прамоў?

2 Што трэба ведаць, рыхтуэчыся да публічнага выступлення?

3 Назавіце асноўныя віды публічных прамоў?

4 Пералічыце асноўныя сродкі афармлення вуснай мовы.

Практычныя заданні

№ 1 Выступленне перад аўдыторыяй можа ажыццяўляцца ў разнастайных формах: чытанне зараней падрыхтаванага тэксту, выклад завучанага выступлення на памяць, выступленне экспромтам, г. зн. без папярэдняй падрыхтоўкі і інш. Як Вы лічыце, якім павінен быць маналог выступаючага перад публікай (кіраўніка, супрацоўніка)? Зрабіце вуснае паведамленне аб гэтым на беларускай мове, выкарыстоўваючы наступны матэрыял.

Выступление перед аудиторией

Публичная речь (доклад, лекция, выступление) начинается с обращения к слушателям (Уважаемые товарищи! Уважаемые дамы и господа! Уважаемые коллеги! и т. д.). Перед обращением для привлечения внимания необходимо сделать паузу. После обращения к аудитории оратор обычно приступает к формулировке цели и обоснованию актуальности темы своего выступления.

Первыми фразами могут быть также комплимент аудитории, шутка, интересный факт, забавная история. Выбор первых фраз, форма вступительной части речи, как и сама речь, зависят от социального, профессионального, демографического состава аудитории, ее эмоционально-психологического состояния, ситуации (деловое совещание, учебная лекция, митинг, выступление перед небольшой группой подчиненных, сотрудников и т. д.).

Однако цель вступительных фраз - заинтересовать слушателей. Интерес - одно из главных условий успеха любого публичного выступления. Всякая речь с начала до конца должна характеризоваться уверенностью оратора в том, что он пытается донести до слушателя. А уверенным можно быть тогда, когда хорошо знаешь то, о чем говоришь. Некомпетентному, неуверенному в своих доводах, неубежденному в истинности излагаемого материала оратору трудно убедить других в своей правоте.

Привлекают внимание аудитории вдохновленность оратора, его искренность.

Речь бывает более эффективной, когда она носит рассудительный характер, по форме приближается к беседе. Для этого необходим постоянный визуальный, эмоциональный и мысленный контакт с сидящими в зале людьми.

Безусловно, такой контакт затрудняется чтением заранее заготовленного текста. Текст речи полезно готовить до выступления, но в процессе общения с аудиторией лучше пользоваться его планом, тезисами, зачитывая лишь цитаты.

Оправдано зачитывание заранее написанных речей, так как при свободном произнесении возникает опасность допущения смысловой ошибки или неточности, что может причинить вред оратору и интересам той группы, которую он представляет. Читать рукописи позволительно по радио. К такому исполнению можно прибегать, когда выступают перед специалистами с изложением научной информации.

В процессе выступления не следует смотреть поверх голов, в сторону, особенно в окно. Ослабляют контакт со слушателями отсутствующий, ничего не выражающий взгляд и бесстрастное, равнодушное выражение лица. Опытные ораторы глядят в глаза слушателям, переводя взгляд с одной части аудитории на другую, создавая тем самым впечатление общения со всеми сидящими в зале.

Для того, чтобы сделать слушателей сторонниками своей точки зрения, необходима убедительная аргументация. Анализ фактов, обоснование своей позиции составляют основную часть доклада или выступления. Однако она не должна быть перегружена фактическим материалом, так как может затруднить слушателям уяснить главное, привести к потере основной нити рассуждений и в конечном итоге к ослаблению интереса к речи. (по И. Браиму)

№ 2 Пабудуйце схему падрыхтоўкі да выступлення, паслядоўна размяшчаючы наступныя пункты:

- Складанне плана маналога.

- Сістэматызацыя і лагічнае ўпарадкаванне сабраных звестак.

- Пошук і падбор неабходнага матэрыялу.

- Насычэнне зместу і моўная апрацоўка тэксту.

- Запамінанне тэксту.

- Рэпеціраванне выступлення з неабходнай інтанацыяй, мімікай, жэстамі.

№ 3 Якую з прапанаваных тэм выступленняў вы абралі б? Чаму? Наколькі фармулёўка тэмы паўплывала на ваш выбар?

«Прамова, якая мне запомнілася».

«Аратар, які застаўся ў памяці».

«Якіх прамоўцаў я люблю слухаць?»

«Якія выступленні мне не падабаюцца?»

№ 4 Пазнаёмцеся з прыёмамі актывізацыі ўвагі чытачоў падчас прамовы. Якія з гэтых прыёмаў, на вашу думку, найбольш дзейсныя?

Уступ:

зварот да аўдыторыі;

паведамленне мэты і плана выступления; прыём суперажывання;

зварот да парадаксальнай, нестандартней сітуацыі; напамін пра інтарэсы слўхачоў.

Асноўная частка:

зварот да прамовы папярэдняга аратара; спасылка на аўтарытэты або на агульнавядомыя факты, крыніцы;

выкарыстанне ўласнага вопыту.

Заключэнне:

падсумоўванне галоўнага; заклікі да непасрэдных дзеянняў; жарты, гумар; пытанні да аўдыторыі.

Якія з прапанаваных прыёмаў актывізацыі ўвагі найбольш імпануюць вам?

№ 5 Любая спрэчка (у тым ліку і дыскусія) будзе эфектыўнай, калі ўдзельнікі змогуць захаваць культуру, этыку маўленчых паводзін. Прачытайце правілы спрэчкі, запішыце тыя з іх, якія вы лічыце найбольш важнымі.

1 Перш чым выступіць, спытайце сябе, ці ёсць неабходнасць уступаць у спрэчку (ці маеце вы што сказаць). Дэталёва прадумвайце тое, што будзеце гаварыць.

2 Сцісла і ясна выкажыце і аргументуйце свой пункт погляду. Ваша прамова павінна быць пераканаўчай.

3 Помніце, што лепшым доказам або спосабам абвяржэння з'яўляюцца дакладныя і бясспрэчныя факты. Калі даказана памылковасць вашай думкі, майце мужнасць прыняць аргу­менты вашага апанента.

4 Даказваючы і абвяргаючы, гаварыце выразца, дакладна.

5 Памятайце пра культуру зносін. Умейце спакойна выслухаць іншых, інтэлігентна выясніць іх пазіцыю, паважайце думку таварышаў, не павышайце голасу, не перабівайце прамоўцаў, ухіляйцеся ад паспешлівых вывадаў, старайцеся зразумець пункт погляду субяседніка, ход яго думак. В. Родчанка.

№ 6 Запішыце наступныя выказванні па-беларуску.

1 В спорах нет ни высших, ни низших, ни званий, ни имён: важна одна лишь истина, перед которой равны все. Р. Роллан.

2 Без горячих споров, желания понять друг друга, без стремления не только навязать свою позицию, но и принять чужой, раздражающий тебя взгляд, мы не в состоянии прони­кать в глубь вопроса, разбирать его всесторонне, быстро и ло­гично. С. Долецкий.

3 Умение спорить трудно представить без способности осво­бождаться от власти эмоциональных помех, при которых стрем­ление отстаивать свою правоту, искать истину иди переубеж­дать партнера замещается темпераментными восклицаниями, желанием уязвить противника. К. Павлова.