4 Прэфіксальны спосаб (прыставачны спосаб):

• пры дапамозе інтэрнацыянальных прэфіксаў: ультра-, экстра-, супер-, інтэр-, анты- і інш. (ультрагук, экстраардынарны, інтэрпаляцыя, суперфасфат, антыцелы);

• пры дапамозе ўласнабеларускіх прэфіксаў без-, проці-, звыш-, не-, у-, ва-, за-, ад-, якія часта служаць і для ўтварэння тэрмінаў-антонімаў (звышпрыбытак, процідзеянне, уваходны бок - выходны бок).

5 Прэфіксальна-суфіксальны спосаб характэрны адначасовым далучэннем да асновы прыстаўкі і суфікса (міжрэчча, зазямленне, накаленнік).

6 Аснова і словаскладанне - таксама пашыраны спосаб папаўнення тэрміналагічнай лексікі:

• пры дапамозе грэка-лацінскіх і інтэрнацыянальных элементаў: -граф, - графія, -лог, -логія, макра-, мікра-, -фон, бія-, аэра-, астра-, -мер, -трон, аўта-, - фон, -стат, электра-, авія-, метр-, відэа- і інш. (хранометр, храналогія, гідрастат, гекельфон, авіялайнер, аўтограф, відэазапіс);

• пры дапамозе ўласнабеларускіх асноў (землеўтваральнік, кормаздабыча, вільгацеізаляцыя, архівасховішча).

7 Складанасуфіксальны - асноваскладанне з адначасовым далучэннем суфіксаў: шматразовы, аднатыпны, вадакачка, фарбацёрка і інш.

8 Абрэвіятурны спосаб - утварэнне складанаскарочаных слоў шляхам складання назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, цэлага слова і назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, спалучэннем частак слоў або цэлага слова і часткі, цэлага слова і назваў першых літар астатніх слоў, а таксама некаторых іншых спалучэнняў: ТЭІ (тэхніка-эканамічная інфармацыя, бэр - біялагічны эквівалент рэнтгена, перфакарты, міні-ЭВМ, персанальная ЭВМ і інш.

Неўласцівыя для беларускай мовы суфіксы -ірава-(-ырава-) у іншамоўных дзеясловах ужываюцца, калі:

- без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з суфіксамі -ава-(-ява-): суміраваць - сумаваць;

- дзеяслоў без суфікса -ір-(-ыр-) губляе сваю семантычную акрэсленасць: лакіраваць;

- дзеяслоў мае вузка тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць.

У беларускай тэрмінасістэме ўтварэнні з суфіксамі -цель- не маюць пашырэння, ім адпавядаюць лексемы з суфіксамі -нік-, -льнік-: показатель - паказнік, а не паказацель, преобразователь - пераўтваральнік, а не пераўтварацель.

У некаторых прыметніках замест запазычаных -аль(н)-, -яль(н)-, -іль(н)- выкарыстоўваецца суфікс -н-: функциональный - функцыйны, полиноминальный - паліномны. Пераважна выкарыстоўваюцца суфіксы -ав- (- ов-, -ев-) (параўнальна з суфіксам -н-): выборочный - выбаркавы (выбарачны); блочный - блокавы (блочны).

Шырокаўжывальныя суфіксы дзеепрыметнікаў -ущ-, -ющ-, -ем-, -им- пры перакладзе з рускай мовы на беларускую часцей перадаюцца: суфіксам -льн-, калі тэрмін - словазлучэнне, абазначае пэўную якасць (возрастающая функция - нарастальная функцыя; интегрируемая функция - інтэгравальная функцыя); суфіксам -ан-, калі названы аб'ект знаходзіцца ў працэсе аперацыі (аннулируемый - ануляваны); суфіксам -оўн-, калі тэрмін абазначае функцыю наймення (интегрирующий множитель - інтэгроўны множнік, нормирующий множитель - нармоўны множнік).

У сувязі з неканчатковай распрацаванасцю гэтага пытання ў беларускай тэрміналогіі адначасова можна сустрэць побач з беларускімі тэрмінамі словаўтваральныя калькі з рускай мовы: интегрируемый - інтэгруемы, интегрирующий - інтэгруючы (інтэгравальны), нормирующий - нармуючы (нармавальны).

Сярод тэрмінаў розных галін навукі і тэхнікі часта сустракаюцца наступныя варыянты: фанетычныя (лагарытм - лагарыфм, жэнератрыса - генератрыса), сінанімічныя (ЭВМ - электронная вылічальная машына) і словаўтваральныя, якія з' яўляюцца ўласнабеларускімі тэрмінамі і калькамі з рускай мовы (дзеліва - дзялімае, астача - астатак, блокавы - блочны, функцыйны - функцыянальны).

З гісторыі фарміравання і развіцця беларускай тэрміналогіі

Фарміраванне беларускай тэрміналогіі адбывалася непасрэдна ў працэсе развіцця пэўных галін навукі і ўласна тэрміналагічнай работы.

У XIV - XVI стст., калі беларуская мова мела статус дзяржаўнай у ВКЛ, найбольш развітымі тэрміналагічнымі сістэмамі былі грамадска-палітычная, юрыдычная, сельска-гаспадарчая, прамысловая, гандлёвая, ваенная, філалагічная. Ролю тэрміналагічных слоўнікаў у гэты час часткова выконвалі глосы, якія змяшчаліся на палях ці паміж радкамі рукапісу або друкаванага выдання, часткова слоўнікі Л. Зізанія ("Лексіс", 1596 г.) і П. Бярынды ("Лексікон", 1624). Аднак спецыяльных тэрміналагічных слоўнікаў не было.

Забарона беларускай мовы ў значнай ступені разарвала пісьмовую традыцыю, адмоўна сказалася на пераемнасці ў тэрміналогіі.

Беларуская навуковая тэрміналогія пачала фарміравацца ў самым пачатку ХХ стагоддзя, калі адрадзілася кнігадрукаванне, з' явіліся кнігі, газеты, навуковыя і навукова-папулярныя брашуры на беларускай мове.

У лютым 1921 г. пачала працу Навукова-тэрміналагічная камісія, у склад якой уваходзілі тры секцыі: гуманітарных, прыродазнаўчых і матэматычных навук. Камісія павінна была апрацаваць беларускую тэрміналогію па ўсіх галінах ведаў у аб'ёме сярэдняй школы. За час працы камісіі было створана і прапанавана для ўжывання каля 2500 слоў-тэрмінаў, якія друкаваліся на старонках "Весніка Народнага камісарыята асветы ССРБ" у 1921-1922 гг., а ў стане распрацоўкі знаходзіліся яшчэ 4184 тэрміналагічныя найменні. Аднак у працэсе такой дзейнасці высветлілася, што праца камісіі не адпавядае моўнай практыцы і для стварэння беларускай тэрміналогіі патрэбны былі іншыя маштабы, якія б ахапілі ўсю тэрміналагічную лексіку. Таму 30 студзеня 1922 г. быў заснаваны Інстытут беларускай культуры. У выніку тэрміналагічнай працы ў перыяд з 1922 па 1930 гг. было апублікавана больш за 30 тэрміналагічных слоўнікаў па розных галінах навукі.

Галоўным прынцыпам працы камісіі было ўвядзенне слоў, якія бытавалі ў жывой народнай мове. Так, у сферу навукі былі ўведзены агульнаўжывальныя словы бялок, сцябло, ланцуг, ціск, сіла ды іншыя, якія страчвалі сваю бытавую выразнасць, набывалі строга акрэсленае спецыяльнае значэнне.

Другі напрамак - стварэнне неалагізмаў згодна законаў беларускай мовы. Ва ўжытак уводзіліся калькі з рускай мовы: азначэнне, вочка, суквецце. Узмацненне пурыстычных тэндэнцый прывяло да таго, што часам неалагізмы пачалі стварацца без уліку пашырэння таго ці іншага слова ў мове, толькі каб пазбавіцца чужых слоў: замест гібрыд - мяшанец, пейзаж - краеабраз, песіміст - смутнаглядзец, пралетарый - бабыль, прафесійны - умецкі, фокус - вогнішча і пад. У пэўнай ступені штучнымі былі наватворныя пустаслоўе (дыялектыка), вызыск (эксплуатация), пашыршчык (прапагандыст), споказ (дэманстрацыя), пераносня (метафара), кантаслуп (прызма), старчак (перпендыкуляр) і пад. Іншамоўныя тэрміны ўжываліся вельмі рэдка і, як правіла, у выпадках, калі ў народнай мове не было адпаведнага беларускага тэрміна.

Значная праца па стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі вялася не толькі тэрміналагічнай камісіяй. У 1923-1927 гг. былі выдадзены наступныя тэрміналагічныям слоўнікі: "Слоўнік геаметрычных і трыганаметрычных тэрмінаў і сказаў" К. Душ-Душэўскага і В. Ластоўскага, "Беларуска-польска- расейска-лацінскі батанічны слоўнік" Зоські Верас, "Спіс назваў птушак і некаторых рыб" А.В. Фядзюшына ды інш.

У 1929 г. быў створаны Інстытут мовазнаўства АН БССР, які распачаў работу па ўкладанні больш вузкіх тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г. выйшаў з друку першы выпуск "Слоўніка тэхнічнай тэрміналогіі" А. Гурло, у 1933 г. - "Ваенны руска-беларускі слоўнік".

Аднак у 30-40-я гады праца па стварэнні беларускай тэрміналогіі амаль спынілася. І пасля вайны не было агульнага цэнтра па распрацоўцы і ўпарадкаванні тэрміналагічнай лексікі. Значную ролю ў нармалізацыі беларускай тэрміналогіі адыгралі "Руска-беларускі слоўнік" (1953 г.), "Беларуска-рускі слоўнік" (1962), "Тлумачальны слоўнік беларускай мовы" (1977-1984) і некаторыя іншыя.

Аднак шэраг задач па-ранейшаму заставаўся не вырашаным. У прыватнасці, вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэкстах і выданне слоўнікаў, папаўненне паняційна-тэрміналагічнага фонду, прывядзенне яго ў адпаведнасць з узроўнем развіцця сучаснай навукі. Для вырашэння гэтых задач у 1980 г. была створана Рэспубліканская тэрміналагічная камісія, якая складаецца з прэзідыума і дзевяці секцый (грамадазнаўчай, навукова-тэхнічнай, фізічнай і матэматычнай, хімічнай, біялагічнай, сельскагаспадарчай, геалагічнай і геаграфічнай, медыцынскай і фізіялагічнай, секцыі па архітэктуры і будаўніцтве). З 1989 г. працуе Тэрміналагічная камісія ТБМ імя Ф. Скарыны.

З прычыны значнага перыяду заняпаду ў развіцці нацыянальнай мовы беларуская навуковая тэрміналогія і на сённяшні дзень знаходзіцца на стадыі фарміравання. Да ліку адносна ўпарадкаваных тэрміналагічных сістэм можна аднесці гістарычную, грамадска-палітычную, сельскагаспадарчую, лінгвістычную, літаратуразнаўчую і інш. Значна менш распрацаваныя матэматычная, фізічная, тэхнічная, біялагічная і інш. У сувязі з уплывам рускай мовы і неканчатковай упарадкаванасцю многіх тэрмінасістэм у сучаснай беларускай навуковай тэрміналогіі асабліва распаўсюджана сінанімія (назапашванне - накапленне, аналізаваць - разглядаць, пытанне - праблема) і словаўтваральная варыянтнасць тэрмінаў (дзеліва - дзялімае, нармуючы - нармавальны, блокавы - блочны).

Тэрміналагічныя слоўнікі

Тэрміналагічныя слоўнікі належаць да слоўнікаў змешанага – лінгвістычнага і энцыклапедычнага тыпу. У іх сумяшчаюцца як звесткі пра сам тэрмін, так і пра тую рэалію, што ён абазначае. У сучаснай беларускай мове многія слоўнікі з’яўляюцца перакладнымі.

У тэрміналагічных слоўніках сістэматызуюцца і тлумачацца спецыяльныя тэрміны розных галін навукі і тэхнікі: Руска-беларускі фізічны слоўнік / пад рэдакцыяй Ківача, Л.М. – Гродна : ГрДУ, 1999. – 498 с.), Русско-белорусскийматематический словарь / под редакцией Радыно, Я.В. – Минск : Высшая школа, 1993. – 239 с. Русско-белорусскийсловарь математических, физических и технических терминов / под редакцией Костюковича, Н.Н. – Минск : БелЭН, 1995. – 512 с. і іншыя.

Літаратура: [1, с. 88 – 97]

Кантрольныя пытанні

1 Вызначце месца тэрміналогіі ў сістэме беларускай мовы.

2 Ахарактарызуйце асноўныя этапы развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі

3 Якія тыпы сінанімічных адпаведнасцей са словазлучэннямі вылучаюцца сярод тэрмінаў?

4 Растлумачце падабенства і адрозненне паміж тэрмінамі-амонімамі і словамі-амонімамі.

5 Назавіце віды тэрмінаў-антонімаў?

6 На якія структурныя тыпы дзеляцца тэрміны?

7 Назавіце асноўныя спосабы ўтварэння тэрмінаў

8 Пералічыце асноўныя прыметы запазычаных тэрмінаў

9 Якімі часцінамі мовы прадстаўлены тэрміны ў вашай галіне навукі?

Практычныя заданні

№ 1 Прачытайце. Назавіце прафесіяналізмы і вызначце, у чым асаблівасць выкарыстання гэтых слоў, якая іх функцыя ў тэксце.

1 Ідзе Цімоха па вузкакалейцы, думае, прыглядаецца да стыкаў рэек, да таго, каб не аслабіўся дзе кастыль. То ў адным, то ў другім месцы спыняецца, знімае з пляча брызентавую сумку, выцягвае лапай іржавы кастыль, дастае з сумкі новы, гахае молатам па кастылі. (І.К.) 2 І быў ён з намі ў кратэры баёў, і, белы-белы, ён чарнеў ад гора. (А.П.) 3 Шмат пісалі, дождж, як ты ідзеш: у аднаго - ступою, у другога - трухам, у трэцяга - алюрам нават. (Гл.) 4. Палкоўнік у адстаўцы разгарнуў тоўсты агульны сшытак з акуратна разлінеенымі старонкамі, запісаў маё прозвішча і каардынаты. (Шах.) 5. Але на той раз рыба чамусьці аб'явіла мне байкот: узяўся толькі адзін шчупачок-недаростак. (Шах.) 6. Можна гаварыць пра сіндром, сукупнасць некаторых сімптомаў, калі браць у анамнезіі, аб праявах дысфорыі і аутызму пры лабільнай дэградацыі інтэлектуальнага ўзроўню. (Міс.) 7. Аднак на заключным этапе палёту лётчык абавязкова павінен устанавіць візуальны кантакт з зямлёй, вызначыць адлегласць да пасадачнай паласы, траекторыю зніжэння (глісаду) і іншыя параметры. (Зв.)

№ 2 У якіх галінах навукі могуць выкарыстоўвацца прыведзеныя тэрміны і што яны абазначаюць? Складзіце сказы з выдзеленымі тэрмінамі.

Стан, калена, губа, яблык, форма, аналіз, парадыгма, дэфект, аснова, корань, мяшок, шчокі.

№ 3 Карыстаючыся тлумачальным слоўнікам, вызначце, у якім выпадку беларускі эквівалент будзе абазначаць дзеянне, а ў якім - вынік дзеяння.

Вывод - вывад, выснова; высказывание - выказванне, выказ; дополнение - дапаўненне, дадатак; отрицание - адмаўленне, адмоўе; отражение - адбіванне, адбітак; пересечение - перасячэнне, перасек; повторение - паўтарэнне, паўтор; соприкосновение - судатыканне, судотык.

№ 4 Размяркуйце прыведзеныя словы на тэрміны, прафесіяналізмы і наменклатурныя назвы.

Кандэнсатар, лазар "Фатон-2", рэзак, бінарнае дрэва, камень, манітор, сістэмны блок, асцылограф, закон Ньютана, праграма Micro­soft Word, балванка, акустычная хваля, дыёд 2А 4110, рэзістар МПТ-2, асацыятыўнасць, венік, візуалізацыя, дэскрыптар, сервак, клава, семантычныя сеткі, курсор, кандзёр, вінда, цвёрды дыск, стэк, штучны інтэлект, супер-камп'ютар "Скіф", кэш-памяць, генетычны алгарытм, монік, ураўненне Дзірака, мацярынская плата Intel 915/925, вінчэстар, CD-ROM дыскі, працэсар, дыскавод, мацярынка, дыферынцыял, флопік, дыфузія, артаганальны вектар, жалеза, сетка, порт, аперацыйная сістэма Windows ХР.

№ 5 Перакладзіце і выпішыце спачатку тэрміны агульнаўжывальныя, а затым вузкаспецыяльныя.

Семантика, диагноз, кислород, винчестер, жанр, гипотенуза, межсете­вой, протокол, дамейкит, уравнение, суффиксоиды, фарад, пенальти, онома­стика, диаграмма, пневмония, кюрий, радиус, электрон, опера, кэш-память, ватт, эйнштейний, аспирин, фотосинтез, термодиффузия, генератор, паскаль, стэп-аэробика, баттерфляй, бодибилдинг, молярная концентрация, фильт­рование, атом, амплитуда, частотный модулятор, осмотическое давление, вектор, ультрафиолетовое излучение, ангина, микропроцессор, матрица, ла­зер, стример, формула, меридиан, компьютер, симметрия, диэлектрик, стома­тология, углекислый газ, диагональ, периметр, предикат, степень, статистика, пропорция, прогрессия, метаязык, силлогизм, атмосферное давление, уравне­ние Дирака.

№ 6 Выпішыце словы, размяркоуваючы іх па дзвюх групах:

а) агульнанавуковая лексіка; б) тэрміналагічная лексіка. Якім прынцы­пам вы карысталіся?

Даследаванне, праблема, метад Гауса, гіпотэза, факусіравацца, эксперымент, праграмнае забеспячэнне, характарызаваць, пункт кіпення, абсалютны нуль, умова інтэгравальнасці, выява, узаемасувязь, дыёд, радыёактыўнасць, аналіз, тэрмаэмісія, струменны прынтар, дослед, сінтэз, мадэм. Фармуляваць, сервер, інфрачырвонае выпраменьванне, прайс, прынпып, Web-старонка, энергія, функцыянаваць, элемент, метад, ціск, мадэль, шчыльнасць, вызначаць, пункт замярзання, планаваць, тып, модуль, дэскрыптыўнае праграмаванне, малекула, параметры, працэс, ізатоп, гіпотэза Планка.

№ 7 Утварыце з прыведзенымі словамі словазлучэнні так, каб у адным выпадку яны былі тэрміналагічнымі, а ў другім нетэрміналагічнымі. Растлумачце, якія прапэсы адбываюцца ў выніку гэтага.

Узор - Рэжым - тэкставы рэжым, рэжым працы.

Ланцут, машына, дыск, сетка, банк, энергія, забеспячэнне, праграма, рэйтынг, калена, ядро, ціск, гук, сістэма, поле, перыяд, акно, прамень, памяць, атрад, устройства, старонка, адрас, тэхніка, мова, ключ, праектаванне, носьбіт, матэрыял, клетка, пояс, кройка, графік, велічыня, святло, сіла, праваднік, асяроддзе, кіслата, хваля, кантакт, блок, функцыя.

№ 8 Да прыведзеных тэрмінаў падбярыце сінонімы (з дадзеных ў дужках) і запішыце іх. Укажыце крыніцу іх узнікнення.

Кадзіраванне, фіксацыя, полісемія, манітор, імпульс, інвестыцыі, матор, экспарт, відэатэрмінал, бартэр, Дзяржаўны стандарт, інтэграцыя, гавань, намінал, ЭВМ, дэманстрацыя, гравітацыя, маркетынгавая лагістыка, арфаграфія, квазістатычны працэс, філігрань, акумуляцыя, буфер, аўтастрада, календула, увоз, зарплата, перфакарта, рэвізія, камкордэр, эксперымент, лінгвістыка, радар.

(Правапіс, дысплей, мнагазначнасць, колькасць руху, укладанні, вываз, экран, рухавік, аб'яднанне, паказ, порт, электронна-вылічальная машына, дзяржстандарт, раўнавагавы працэс, шыфраванне, бампер, дослед, кантроль, відэакамера, радыёлакатар, намінальная цана, аўтамагістраль, наготкі, імпарт, заработная плата, вадзяны знак, перфарацынная карта, прыцяжэнне, абмен, накапленне, рух тавараў, замацаванне, мовазнаўства).

№ 9 Перакладзіце словы на беларускую мову. Вызначце асноўныя прыкметы запазычаных слоў і назавіце, якім заканамернасцям беларускай мовы яны не падпарадкоўваюцца. Укажыце прадстаўленыя словамі тэрмінасістэмы.

Детектор, рейтинг, вексель, операция, генотип, стереометрия, объектив, дескриптивный, сегмент, аўдітор, физиология, дифференциал, редактирова­ние, фюзеляж, тематика, фортиссимо, октава, эпохальный, дивиденды, иде­альный, априори, атташе, амбиоз, биотоки, детектор, диаспора, телескоп, ди­оптрий, конфидерация, маркетинг, факсимиле, верлибр, спектрометр, дискета, архисложный, неврит, адажио, виртуальный, периодический, табло, диф­фузия, анахронизм, фотоопти­ка.

№ 10 3 дапамогай «Слоўніка імшамоўных слоў» A.M. Булыкі вызначце мову-крыніпу запазычаных у беларускую мову тэрмінаў. Растлумачце значэнне выдзеленых слоў.

Гігіена, фіксаж, гальванометр, шлюз, сайт, канфесія, бухгалтар, банк, таймер, сімвал, авангардызм, бюджэт, гросмайстар, дывергепцыя, эмбарга, аб'ект, інварыянт, матрыца, наменклатура, кардыялогія, карбюратар, нітрыт, бартар, аўкцыён, эсэ, транзітны разлік, ліміт, модуль, ландшафт, экспансія, храмасома, маркетынг, аксіёма, дактыль, манітор, дысперсія, менеджмент, гіпербалоід, фокус, гібрыд, бізнес, віраж, лізінг, буфер, сканер.

№ 11 Прачытайце тэрміны, прааналізуйце іх ўтварэнне і запомніце, што абазначаюць падкрэсленыя часткі.

Палімерызашля (многа), дэзінфармацыя (няправільна), супалімер (сумесны), мікракалькулятар (малы), макраструктура (вялікі), бікарбанат (два), монагідрат (адзін), антыгармон (проці). ізатоп (роўны), архіскладаны (вельмі), дэмантаж (адмаўленне), гіперінфляцыя (звыш), гіпацыклоід (ніжэй : нормы), дыскваліфікацыя (царушэнне), постіндустрыялізм (пасля), контрагент (супраць), субдыяганаль (пад). інфрагук (над), прататып (зыходны), апазіцыя (супраць), рэарганізацыя (узнаўленне), кінематыка (рух).

№ 12 Запішыце тэрміны з прыведзенымі інтэрнацыянальнымі элементамі. Укажыце спосаб іх утварэння, растлумачце значэнне тэрмінаў.

Ультра- (лац. ultra - звыш), -фон (грэч. phone - гук), -метр (грэч. metreo вымяраю), дэ- (лац. tie - з, на), дыя- (грэч. dia - праз; прэфікс, які абазначае «раздзяленне, узаемасувязь, узмацненне»), -граф (-графія) (грэч. grapho - пишу), дынаміка (грэч. ditiamikos - моцны), бія- (грэч. bios - жыццё), -грама (грэч. gramma - запіс), мікра- (грэч. micros - малы), інтэр- (лац. inter - паміж, унутры), анты- (грэч. ami- супраць), аэра- (грэч. aer - паветра), -лог (-логія) (грэч. logos - слова, вучэнне), аута- (грэч. autos - сам), -генез (грэч. genesis - иаходжанне), бі- (лац. bis - двойчы), экстра- (лац. extra - высокі).

№ 13 Перакладзіце назоўнікі, утварыце ад іх дзеясловы з суфіксамі -ва-, -ава-, -ява-, -ыва-, -іва-, -ірава-, -ырава-. Вызначце сярод прыведзеных слоў агульнанавуковыя словы ітэрміны.

Информация, форма, исследование, накопление, реферат, сумма, мо­дуль, подсчёт, прогноз, проект, контакт, получение, предупреждение, показ, план, адрес, активизация, демонстрация, мотив, радиофикация, пересчёт, фо­тография, ремонт, тест, идентификация, формулировка, премия, команда, трансляция, консультация, дубль, автоматизация, фильтр, копия, проект, код, модификация, аннулирование, конструкция, интегрирование, сканер, лидер, стимул, шифр.

№ 14 Параўнайце дзеепрыметнікі ў рускай і беларускай мовах. Назавіце асаблівасці перакладу дзеепрыметнікаў з рускай мовы на беларускую.

Ориентированный, ориентируемый, ориентирующий - арыентаваны, арыентавальны, арыентоўны; движущий, движущийся - рухаючы, які рухаецца; нормированный, нормируемый - унармаваны, нармавальны; управляе­мый, управляющий - кіравальны, кіроўны; развивающийся - які развіваецца; вращающийся - які верціцца; отражённый - адлюстраваны; конкурирующий - канкурыруючы, канкурыравальны; имеющий - які мае: неразличимый - нераспазнаны; подчиненный, подчиняющий - падпарадкаваны, падпарадкавальны; обрабатывающий - апрацовачны: контролируемый - кантралюемы.

№ 15 Перакладзіце на беларускую мову наступныя словазлучэнні. Вызначце сярод іх тэрміны, укажыце, да якіх тэрмінасістэм яны адносяцца.

Плавающая точка, считываемая информация, накаляющийся провод, ненасыщенный углеводород, образующиеся продукты распада, рассматри­ваемое явление, изучаемый опыт, отходящий день, концентрированный рас­твор, дистиллированная вода, исчезающий цикл, возрастающая функция, полученные результаты, пишущее устройство, отходящие продукты реакции, возводимые строения, режущее ощущение, исчезающая тень, восстанавли­вающее средство, движущиеся стержни, возводимое число, цветущий сад, полученная величина, выделяющийся газ, азотирующая атмосфера, печа­тающая головка, стекающая жидкость, текущее состояние».

№ 16 Запішыце 10 тэрмінаў са сваёй спецыяльнасці, якія ўтвораны сінтаксічньм спосабам (напрыклад: штучнае апыленне, каэфіцыент карыснага дзеяння і пад.)

№ 17 Перакладзіце тэрміналагічныя і ўстойлівыя спалучэнні слоў. 3 падкрэсленымі спалучэннямі складзіце сказы.

Корректирующая ёмкость, блуждающие токи, сканируемое изображение, возрастающая функция, автоматизирован­ные системы и сети, электродвижущая сила, начертательная геометрия, кон­центрация реагирующих веществ, обрабатываемая информация, звукоусили­вающая трубка, считывающее устройство, информационные ресурсы, не­санкционированный доступ, управленческая функция, интегрированные сис­темы программирования, закодированная информация, незатухающие коле­бания, фотостимулирующее воздействие, коммуникационная инфраструкту­ра, автоматическое проектирование дискретных систем.

Раздзел 3 Функцыянальныя стылі маўлення

Тэма 3.1 Паняцце функцыянальнага стылю. Класіфікацыя

функцыянальных стыляў. Публіцыстычны стыль

маўлення

Паняцце функцыянальнага стылю.

Класіфікацыя функцыянальных стыляў (навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыстычны, мастацкі, размоўны). Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі (уласна навуковы, (акадэмічны), навукова-папулярны, вучэбна-навуковы і інш.). Функцыі навковага стылю і яго адметныя лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці.

Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі (канцылярскі, юрыдычны, дыпламатычны). Функцыі афіцыйна-справавога стылю і яго характэрныя асаблівасці.

Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці. Узаемапранікнення стыляў.

Тэма 3.2 Асаблівасці мастацкага і гутарковага стыляў

Асноўныя рысы мастацкага стылю.

Моўныя сродкі мастацкага стылю. Ужыванне ўсіх разрадаў лексікі (нейтральная, кніжная, публіцыстычная, размоўная, дыялектная, жаргонная, паэтычныя словы).

Жанравая разнастайнасць мастацкага стылю (апавяданне, раман, паэма, камедыя і інш.).

Асноўныя рысы гутарковага стылю. Асаблівасці стылю: неафіцыйнасць, непадрыхтаванасць да маўлення. Ужыванне гутарковай лексікі, асабовых займеннікаў, выклічнікаў, часціц.

Узаемадзеянне вербальных і невербальных (жэсты, міміка, рухі) сродкаў маўленчай дзейнасці.

Жанравая разнастайнасць гутарковага стылю (запіскі, прыватныя лісты і інш.).

Тэма 3.3 Навуковы стыль. Моўныя сродкі навуковага стылю

Асноўныя рысы навуковага стылю

(падрыхтаванасць маўлення, пераважна яго пісьмовая форма ў выглядзе маналогу, лагічная паслядоўнасць выказвання, сцісласць пры інфарматыўнай насычанасці зместу).

Моўныя сродкі навуковага стылю (насычанасць тэрмінамі, перавага абстактнай лексікі, пераважнае ўжыванне назоўнікаў, пашыранасць формы роднага склону, асаблівая функцыя займенніка мы, шырокае выкарыстанне дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, пашыранасць складаназалежных сказаў з аднароднымі членамі, пабочнымі словамі і ўстаўнымі кнстукцыямі, сродкі лагічнай сувязі паміж сказамі і інш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомікі, зварачнай вытворчасці, швейнай вытворчасці, праграмнага забеспячэння, тэхналогіі машынабудавання, аўтаматызаваны электрапрывад. Рэальны слоўнік кожнай падмовы.

Выкарыстанне невербальных сродкаў (табліцы, графікі, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю

(артыкул, даклад, рэферат, анатацыя, рэзюме і інш.), агульныя патрабаванні да іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення, іх афармленне.

Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзінка тэксту. Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Тэма 3.4 Афіцыйна-справавы стыль. Моўныя сродкі

афіцыйна-справавого стылю

Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю (пераважна пісьмовая форма функцыянавання, уніфікаванасць і стандартызаванасць мовы дакументаў, дакладнасць фармулёвак, лагічнасць, экспрэсіўная нейтральнасць.

Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанне наменклатурных назваў, пашыранасць аддзеяслоўных назоўнікаў, у тым ліку з прэфіксам не-, ужыванне назваў асобы паводле сацыяльнага становішча і сферы дзейнасці ў форме мужчынскага роду, абмежаванае выкарыстанне займеннікаў, пашыранасць інфінітыва, спецыфіка дзеяслоўнага кіравання, расшчапленне выказніка, рэгламентацыя парадку слоў у сказе, канстуркцыі са складанымі злучнікамі і адыменнымі прыназоўнікамі. Выкарыстанне безасабовых канструкцый).

Віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць, аўтабіяграфія, дакладная запіска, тлумачальная запіска, кантракт, справавыя пісьмы і інш.), правілы іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў. Загаловак і іншыя рэквізіты як элементы тэксту службовага дакумента. Роля клішыраваных выразаў у арганізацыі тэксту службовых дакументаў.