10 Им аумағында белгілі бір зандылықпен таралады. Қазіргі кезде

щрнды элементар оң жэне теріс зарядтардын бөліктеріне тең зарядтың

микроскопиялық иелері тэжірибе жүзінде байқалмаса да, теория

Пнйынша протон зарядтары +Узер зарядындай болатын екі нүктелік

ктіркпен заряды -'/зер зарядына тең бір нүктелік кварктан тұрады деп

Мрастырылады. Мүндай көзқарас элементар бөлшек-тердің ішкі

Кййшылығы жоқ физикалық теориясын жасауға жағдай туғызады.

Нейтрон - атом ядросының кұрамына кіретін негізгі

Оолшектердің бірі, оның толық заряды нольге тең. Сонымен қатар

іылымның көрсетуіне қарағанда элементар бөлшектер теориясьшда

исйіронды заряды -!/зер екі нүктелік кварк пен заряды +Узер бір

иүктелік кварктан тұрады деп қарастырылады.

203

Зарядталған микробелшектер электрон мен протоннын

зарядтарының мэні осы уақытқа дейін тәжірибе жұзінде анықталған

ең кіші заряд болып табылады. Олай болса кез келғен зарядталған

дененің зарядтарының сан мэні осы ең кіші зарядтың мәнінен бүтін

есеғе өзғере алатыны белғілі, яғни зарядтапған дене заряды

Ч=±п|е|, (п=1,2,3....)

бола алады.

1909 Жылы Милликен зарядталған май түйіршіктерінің электр

өрісіндеғі қозғалысын зертгей отырып, май түйіршіктерінің

зарядының өзгерісі Дя=±п|е| тең екендігін тәжірибе жүзінде

анықтаған. Сонымен қатар резонанстық әдістерді пайдалану арқылы

зарядтардың өзгерісі осындай болатындығы да тэжірибе жүзінде

анықталды. Сонда кез келген зарядталған дененің заряды дискретгі

мэндер қабылдайтындығын көреміз. Оң жэне теріс элементар

зарядтың мэндерінің өте жоғары дэлдікте өзара тең екендігі де

ғажайып фактілердің бірі. Сутегі жэне басқа да элементтер

атомдарының электр жэне магнит өрістерінде ауыткуын тексеру

арқылы электрон мен протон зарядының өзара тендігі 1 0 ' 19- 1 0 ':і

дэлдікпен анықгалған. Элементар зарядтың сандық мэнінің

инварианттьшығын атомның өте жоғары дәлдікте бейтарап

екендігімен түсіндіруге болады. Себебі атом күрамындағы электрон

мен протонның массалары эр түрлі болғандықтан электрондар

жылдамдығы протон жылдамдығынан әлдеқайда үлкен. Осыған

қарамастан гелий сияқты жеңіл элемент атомдарымен қатар, ауыр

элементтер атомдарының бейтарап болуы У=0,5с жьшдамдыққа

дейінгі дәлдікпен элементар зарядтың сандық мәнінің жылдамдыққа

тәуелсіз, яғни оның инвариантты екендігін керсетеді.

§4. Зарядтың сакталу зацы.

Электрлік түрғыдан түйық жүйенің зарядының алгебрапық

қосындысы өзғермейді. Осы түжырымды зарядтардың сақталу заңы

деп атайды. Осы заңнан егер түйық жүйеде оң микробөлшек пайда

болса, онда міндетті түрде теріс зарядталған микробөлшек пайда

болады деген салдар шығады. Сонымен қатар түйық жүйедегі оң

микробөлшектің саны қаншага кемісе, онда теріс микробөлшектің

саны соншаға артуға тиісті. Элементар зарядтардың жоғалуы жэне

қайтадан пайда болуы мүмкін. Алайда әрқашан қарама-қарсы таңбалы

екі элементар заряд бір мезгілде жоғалады немесе пайда болады.

§3. Элементар заряд және онын инварианттығы.

204

Сондықтан электрлік изоляцияланған жүйе зарядтарының жалпы

косындысы өзғеруі мүмкін емес. Осы жоғарыда айтылғандай

•исментар зарядтардың сақталу зацы деп аталады. Еғер зарядталған

Оолшектер, мысалы электрондар дене ішінде азды-көпті қозғала алса,

омда бүл заттар электр тогын еркін еткізуге қабілетті болады.

К,о ігалыстары электр тогын туғызатын заряд тасымалдаушылар тек

шскгрон ғана емес, мысалы иондар да электр тогын туғызады.

Ишідар - өздерінен бір немесе бірнеше электронды жоғалтқан не

КОСЫП алған атомдар немесе молекулалар болуы мүмкін. Электр

юіын өткізу қабілетіне сәйкес барлық заттар диэлектриктер,

(и юляторлар) өткізгіштер жэне жартылай өткізгіштер болып

йолінеді.

Идеап изоляторлар табигатта болмайды, барлық заттар болмашы

ііі длрежеде болса да электр тогын өткізеді. Бірақта диэлектрик деп

йіплатын заттар токты өткізгіштер деп аталатын заттардан 1 0 15 - ІО20

і с с нашар өткізеді.

Жартылай өткізгіштер деп - ток өткізгіштік қабілеті бойынша

оікіігіштер мен диэлектрик арасындағы аралық облысты толтырып

іурган затты айтады.

205