I Іақтысында біз эрбір молекуланың қозғалысын анықтай алмай-

ммі. осы түрғыдан қарағанда ол қозғалыс кездейсок козғалыс бола-

ПМ Ллайда, молекулалар саны көп болғандықтан, орташа шама-

іи р и и кездейсоқтықтыц ізі болмайды да, тиісті жагдайларда

Пі п і л і бір мәндерге ие болады. Сонымен қатар, тәжірибелердің

Нігіижссінде біз мынадай бір маңызды қортындыга келеміз: газ

Пім і і.ікка багыттап үлгайгандагы қайтымсыздықтыц стати-

і і и к и л ы к сипаты бар, ягни газ өздігінен сыгылгандагы «теріс»

іц н іщ ч гін ықтималдыгы өте-мөте аз болады.

Ііүл нэтижені былайша жалпылап қорытуға болады: қайтымсыз

Н|іоцссс дегеніміз кері процесініц ықгималдыгы өте аз процесс

віыіа/іы. «Оң» процеске кері процестің түйықталған жүйедегі бірден

вір мроцесс ретінде өтуін принцип жағынан алғанда мүмкін емес деп

•й іу г в болмайды. Ықтималдығы төтенше аз болатындығынан оны

МЖІрибе жүзінде байқауға болмайды. Түйықталган жүйеде

Іфоцестердіц барлыгы да жүйе күйініц ықтималдыгы артатын

• й һ к і і қарай багытталып өтеді.

1>үл айтылғандардың барлығы істелінген жүмыс есебінен денеге

|»ііі ілі бір мөлшерде жылу берілу жагдайына да тиіс болады. Бүл

Ііроцссс дененің сыртқы күштердің эсерінен болатын макроскопиялык

Кііо ііпі.ісының молекулалардың тәртіпсіз қозғапысына айналуы болып

167

табылады. Демек, бұл процесс тәртіптелген козғалыстың тәртіпсіз

қозғалыска айналуына келіп тіреледі, ал бұл - ықтимал жағдай.

Белгілі бір жылу мөлшерінің есебінен жүмыс өндіру

молекулалардын тәртіпсіз козгалысының макроскопиялык

дененін тәртіптелген козгалысына айналуы болып табылады, ал

бүл - ыктималды гы кемірек жагдай.

Сөйтіп, термодинамиканың жүмыстың жылуга айналуы

кайтымсыз процесс болатындыгын ыспаттайтын екінші бастамасы

осы жагдаймен, ягни жылудыц жүмыска айналуы деген сөз

ыктималдығы көбірек күйден ыкгималдыгы кемірек күйге көшу

деген сез болып табылатындығымен байланысты болады. Заттың

молекула-кинетикалық теориясының кайтымсыздық жөніндегі үгымға

және термодинамиканың екінші батамасына қайшы келмейтіндігі

былай түрсын, қайта оларга тереңірек мән береді және олардың

қандай көлемде қолданьшатындыгын көрсетеді.

Сонымен, термодинамиканың екінші бастамасы аңгартатын

заңдылыктың статистикалык сипаты бар екендігін көріп отырмыз.

Стати с ти к алы к заңдылык пеи кла ссикалык мехаииканын

(дииамнкалык) заңдылыгының арасында айырмашылык бар екендігі

жогарыда айтқанымыздан айқын байқалады, ал классикалык

механикада әрбір жеке процесте физикалык шамалардыц кейбір

мәні бойынша баскаларын тілеген дәлдікпен бір мәнді етіп

аныктауға болатынды. Дегенмен, статистикалық заңдылық бүкіл

жүйенің түтас апғандағы сипатын көрсетеді де, осы түрғыдан

қарағанда жүйенің объективтік қасиеттерін білдіреді. Әрбір жеке

қүбылыс кездейсоқ болғанмен, олардың өте-мөте кебейін

қайталай беруі қажеттілікке зкеліп соғады. Статистикалык

зацдылық кездейсоқгық пен қажеттіліктің диал ек тик алық бір

түтастыгыныц айқын мысалы болып табылады.

Статистикалық заңдылық жуық зандылық деген сөзді мынадай

мағынада түсінеміз: орташа мэнді есептеп шығарғанда жеке

уакигаларды неғүрлым көбірек камтыган болсақ, статистикалық

зандылыққа сүйеніп жасайтын қортындыларымыз да бақылаулардан

шығатын нэтижелерге солгүрлым дэлірек келеді. Шағын

масштабтарда статистикалық зандылықтардан ауытқулар да

болуы мүмкін.

Орташа мэндерден бүл сияқты ауытқулар флуктуациялар

деп аталады. Мүндай ауыткулар шагын масштабтарды алғанда

кездесіп отырады. Көп молекуланыц эсерініц орташасы ретінде

пайда болатыи физикалық шамалардыц қай-кайсысы болса да

флуктуацияларга үшырайды. Көптеген қүбылыстарда

168

флуктуациялар білініп отырады. Мысалы: 1) оптикага арналган

Ошіімде біз аспанныц көгілдір түсі газ тыгыздыгыныц

флуктуацияларына байланысты екенін көреміз. 2) шагын

миі-інтабтарда молекулалардың сокқылары бір калыпты болмайды

щ. кысым флуктуацияларын тугызады.

Броуындык бөлшектердің козгапысына себеб болатын осы

кмгмм флуктуациялары. Броуындық бөлшектер соншапықты

нііиксне объектілер болып табылады да, олар термодинамикаиыц

>'і>ііііііі бастамасына багынбайды. Мысалы, жылулық қозгапыстагы

мшк-кулалардың соққысының эсерімен броуындық жеке болшек

і уііык ішінде ауырлык күшін жеціп, сүйыкгын төменірек жаткаи

кибиіынан жогары кабатына көтеріле алады. Бөлшек жогары

кііігрілгендегі мехаиикалык жүмыс молекулалардын жылулык

һі і н илысы эиергиясынын есебінен гана орындалып, бүган қандай

Лй Гюлсын басқа бір процесс қатыспайды. Жогары көтерілген

Ороуындық бөлшек сонан кейік қайтадан кездейсок темен түсуі де,

й і і і і і ң потеициялык энергиясын айиаласындагы молекулалардыц

ммлулык козгалысынын энергиясына айналдыруы да мүмкін.

Мүндай микроскопиялық масштабтарда жылуды жүмыска

иіінилдыру процесі кайтымды процесс болып шыгады да,

ігрмодинамиканың екінші бастамасы бүзылады, алайда бүл

і ц і і .и іы с ты макроскопиялык масштабта пайдага асыруга болмайды.