§7. Механикада карастырылатын күштер.

Біз _______өзімізді қоршаған табиғатта қалайда болса бір күш арқылы

біріне-бірі әсер етуші денелерді кездестіріп отырамыз-да солардың

қозғалыс заңдарын анықтаймыз. Ол үшін механикада қарастырылатын

күштердің мынадай түрлері болатынын есте үстаған қажет.

1. Ауырлык күші Р = т% -

(21-сурет) жердің денені тарту күші.

Бұл күш дененің массалар центріне

түсіріледі. Егер басқа күштер эсер

етпесе онда ауырлық күшінің ә с е р і н е н _______________

дененің алатьш үдеуі § = 9,81 м/сек2

еркін түсу үдеуіне тең болады.

2. Тіреуіштін реакция күші 21-сурет

- (22-сурет) тіреуіштің денеге

түсіретін күші. Бұл күш дене

қозғалатын бетке перпендикуляр

бойымен бағытталады. Тіреуіштің

реакция күшінің әсерінен денеде /

пайда болатын деформацияны

ескермеуге болады. /

3. Қалыпты кысым күші

Ғй - (23-сурет) дененің тіреуішке 23-сурет

түсіретін күші. Бұл күш дене

қозғалатын бетке перпендикуляр

бойымен бағыттапады, шамасы

жағынан тіреуіштің реакция күшіне -------------/■----------------------

(20)

; / ; / / / / '7-' 7 у / / / / / /

40

24-сурет

V / / / / / /

іен, багыты жағынан қарама-карсы, ягни Ғы =- N

4. Ілгектін тартылу (ке-рілу) күші Т- (24-сурет) ілгектің

лснеге түсіретін күші. Бүл күш іл-гектің осі бойымен бағытталады.

I гер денелер бір-бірімен салмағын ескермеуге болатын жіптерімен

Гніііланыскан болса, онда керіліп тұрған жіптің тұрғысынан сол дене-

исрге түсірілетін күш бірдей болады.

5. Үйкеліс к үш і/|йк -

(25-сурет) бір-біріне тиісіп

іүрган денелердін салыстырмалы _

коі-ғалысы кезінде пайда болатын ;

кедергі күші. Бұл күш денелер

гиісіп тұрган бетке жанаманың 25-сурет

бойымен жылдамдықтың бағытына

кнрама қарсы бағытталады. Үйке-

іі іс күшінің шамасы қалыпты

кысым күшінің шамасына тура

нропорционал болады.

/үтшкҒщ (22)

мұндагы к - үйкеліс коэффициенті деп аталады. Қалыпты

м.ісым күші шамасы жағынан тіреуіштің реакция күшіне тең

Гюлатындыктан - үйкеліс күшінің шамасын N тіреуіштің реакция

күші аркылы табамыз

/ т =кМ (23)

Денеге түсірілген күштерді анықтағаннан кейін қозғалыстың

лш|)ференциялдык тендеуін /Ньютонның екінші зацы/ векторлық

і үрде жазуға болады. Түзу сызықгы козғалыс үшін Ньютонның екінші

іаңы былай жазылады

та = Ғ \+ Ғ і+ + Ғп (24)

мұндағы Ғ \,Ғ і ,Ғ у.....,Ғ„ - денеге түсірілген күштер. Санақ

жүйесінің оң бағытын үдеудің бағытымен бағыттас алып, (24)

приектің проекциясын табамыз. Сонда, егер күштердің

күраушыларының бағыты үдеудің бағытымен бағыттас болса, онда

сол күштердің проекциясы оң таңбамен алынады да, ал керісінше

Оолса - онда теріс таңба мен алынады. Жалпы жағдайда есепті толық

шыгарып болмай үдеудің бағытын анықгау мүмкін емес, сондықган

үлсудің бағыты үшін өзіміз қалаған бағытты аламыз. Сонда есепті

шыгару нәтижесінде табылған үдеу оң таңбалы болса, онда алған

(шіытымыз дұрыс болганы, ал теріс таңбалы болса - керісінше

бөлганы.

41

Динамика козғалыстын күш эсерінен болатын өзгерістерін

зерттейтін механиканың бөлімі. Ол мынадай екі мэселені шешумен

айналысады:

а) денеғе түсірілген күш бойынша козғалыс заңдарын (орнын,

жьшдамдығын, үдеуін) аныктайды;

б) белгілі козғалыс заңдары бойынша денені қозғалыска келтірін

отырған күшті табады.