XXIV. Тарау. Электромагниттік индукция

§1. Электромагниттік индукция күбылысы. ФарядеіІ

тэжірибесі және Ленц ережесі.

1831 Жылы Фарадей лшкан электромагниттік индукцни

кұбылысынын маімүны мынадай: кез келген тұйык өткізгіін

контурда осы контурмен шектелген ауданнан өтетін магнит нн-

дукциясынын агынын өзгертсек, электр тогы иайда болады. Осы

токты индукциялык ток деп атайды. Бнді осыны дәлелдейтін

тәжірибелерді қарастырайық.

1) Гальванометр о арқылы

тұйықтапған А соленоид (57-сурет) аламыз

да, оның бір ұшына тұракты магнит жа-

қындата бастаймыз. Осы кезде соленоидта

электр тогы өнеді. Оны О гальванометрдің

тілінің бұрылуынан аңғарамыз. Егер

магнитті алыстата бастасақ, онда соле-

ноидта тагы да ток пайда болады, бірақ

оның бағыты алғашқыға қарама-қарсы, ал

егер магнитті қозғамай, соленоидты қозғасақ, онда дәл осы

құбылысты тағы байқаймыз. Ақырында, магнит орнына, бойымен ток

жүріп жатқан екінші соленоид алуға болады; осы соленоидты қозғасақ

та бірінші соленоидта ток өнеді.

2) Қозғапмайтын екі а мен с

соленоид аламыз (58-сурет). Тағы

да А соленоид О гальвонометр ар-

қылы тұйықталсын да, С соленоид

О гальвани элементі бар жэне К

кілті бар тізбекке жапғансын. Енді

К кілттің көмегімен С соленоидты

токқа қосқан кезде А соленоидта

қысқа уақыт ток өнеді. Оны О

гальванометр тілінің бұрылып қайта орнына келуінен көреміз. С

соленоид бойымен содан бастап тұракты ток жүре берсе, А

соленоидта ешқандай ток байқалмайды. Осы С соленоидтағы токты

үзген кезде А соленоидта тағы да қысқа уақыт ток өнеді. Бірақ оның

бағыты алғашқыға қарама-қарсы.

Бнді осы тәжірибелерді қорытып тал қыл айық. Бірінші тэжі-

рибеге тэн жағдай мынау: А соленоидтағы ток магнитті соленоидқа

жақындатқан кезде немесе алыстатқан кезде гана, яғни соленоидтың

о

-ө- +■

58-сурет

298

айналасындағы магнит өрісі өзгерген кезде немесе магниттің

біртектес емес магнит өрісінде соленоидтың өзін козғалғанда ғана

жүреді. Магниттің соленоидка қатысты козғалысы (немесе соле-

ноидтың магнитке катысты козғалысы ) токтаған кезде соленоид

маңындағы магнит өрісі тұракты болып, соленоидтағы ток үзіледі.

Екінші тэжірнбедегі кұбылыс бұған әбден ұксас, мұндағы айнымалы

магнит өрісін С соленоидта өне бастаған не жоғала бастаған ток жа-

сайды. Екі жағдайда да өткізгіш контурдың айналасындағы магнит

өрісінің шамасы өзгереді, яғни контур камтитын ауданнан өтетін

магнит индукциясының ағыны да өзгереді. Мәселе дәл осы магнит

индукциясы ағыныныц өзгеруінде екендіғі мынадан шыгады:

индукцияланған ток тұйық өткізгіш контурды біртекті магнит

орісінде айналдырса да өнеді. Бұл жағдайда магнит индукциясының

шамасы өткізгіш айналасында тұрақты болып калады да, оның контур

арқылы өтетін ағыны ғана өзгереді. Егер тұйық контурды біртекті

магнит өрісінде ілгерлете қозғаса, онда контур арқылы өтетін

индукция ағыны тұрақты болып калып, индукциялык ток тумайды.

Сонымен, осы параграфтың басында келтірілген тұжырамдама

орындалады: тұйық өткізгіш контурдағы индукциялық ток контур

ауданы аркылы өтетін индукция ағыны өзгергенде гана туады.

Енді индукцияланған токтың бағытын анықтайық. Петербург

университетінің профессоры Ленц 1833 жылы тэжірибелер

нәтижелерін жалпылай келіп мынандай ереже берді:

Тұйық контурда өнетін индукциялық ток әрқашанда өзін

тудыратын себептерге қарама-қарсы әсер ететіндей болып бағыт-

талады.