4)Егер оң заряд қозгалса, күш бағыты сол қол ережесі бой-

ынша былай анықталады:

Егер жазылған саусактарды зарядтардың қозғалысы жөнімеи

бағыттаса, ал магнит өрісі

кернеулігінің күш сызық- _

тары алақанды тесіп өтсе, Н

онда д / күш керіп тұрған --------->

бас-бармақ, бойымен бағыт-

талады. Теріс заряд қоз- ду

ғалған жағдайда, бұл күш ^

қарама-қарсы бағытқа ба-

ғытталады (55-сурет).

Осы айтқанды ескеріп, векторлық түрде былай жазуға болады.

Д / = е \)-н \. (168)

Біз осы өрнекті СГСМ жүйесінде жаздық. Әдетте аралас

бірліктер жүйесі қолданылады. Сондықтан бұп формулаға пропор-

ционалдық коэффициент - енгізу керек.

с

294

Сонда А / = - \ и н \ (169)

с

Егер магнит өрісінен басқа тагы да кернеулігі Е электр өрісі бар

болса, онда и жылдамдықпен қозғалған зарядқа әсер етуші толық күш

еЕ электр күші мен Лоренц күшінің векторлық қосындысына тең

болады,

Д / = е { Ё + - \ й н \ . (170)

с

§8. Холл эффектісі. Электронның іиеншікті зарядын

анықтау

Сыртқы Н магнит өрісінің күш

сызықтарына перпендикуляр болып '

орналасқан өткізгіш плас-тинканың

бойымен I ток жүргенде (56-сурет)

пластинканың екі А мен В шетінде

потенциалдар айыр-масы ь

пайда болады. Осы құбылысты Холл

эффектісі деп атайды. Осы Холл

эффектісін Лоренц күші ар-қылы

түсіндіруге болады. Пайда бо-латын 56-сурет

VА“^ в потенциалдар айыр-масы ток ,

күші мен магнит өрісі кернеулігінің ІН көбейтіндісіне тура

пропорционал да, пластинканың сі қалыңдығына кері пропорционал:

(171)

Мұндағы пропорционалдық коэффициенті

к = — (172)

пе

Бұдан тұрақгы к-ның таңбасы е зарядтың таңбасына

байланысты екенін көреміз. Сонда к тұрақгының оң таңбасы А

нүктесінің потенциалы В нүктесінің потенциалынан жоғары екендігін

көрсетеді. л-өткізгіштің бірлік көлеміндегі зарядтар саны.

Холл эффектісі электрондық өткізгіштік қасиеті бар

өткізгіштерде ғана байқалады, ал иондық өткізгіштік қасиеті бар

электролиттерде Холл эффектісі елерліктей байқалмайды. Лоренц

күшінің өрнегін пайдаланып қозғалған бөлшектің е зарядының оның

т массасына қатынасын табуға болады. — - қатынасы меншікті за-

т

ряд деп аталады. Енді осыны қарастырайық. Зарядталған бөл-

295

шектің и жылдамдығының бағыты (вакуумда) сыртқы кернеулігі //

болатын магнит өрісінің бағытына перпендикуляр бағытта козғалсын,

онда о мен Я-тың арасындағы бұрыш ү - тең. Сондыктан (169) өрнек

бойынша бөлшекке мынадай тұракты күш әсер етеді.

А/ = —иН. (173)

с

Бұл күш қозғалыс кезінде о жылдамдык векторына

перпендикуляр болады. Сондыктан зарядталған бөлшек радиусы К

дөңгелек бойымен козғалады. Бұган центрге тарткыш үдеу әсер етеді.

Ол Ньютонның екінші заңы бойынша Д/ = .

в.

Осыдан Д/ күштіңөз мэнін (173) өрнекке койып: -е І Іи = п^ —.

с К

- = — (174)

т К Н

Мүндагы бөлшек траекториясының К қисықтық радиусымен //

тікелей өлшеуге болады. Олай болса — -ді есептеу үшін бөлшектің и

т

жылдамдығын білу ғана керек. Жылдамдықгы эртурлі эдістермен

табуға болады. Мысалы оны үдетуші потенциалдар Уг У2 айырмасы

арқылы анықтауға болады.

Бөлшек вакуумда қозғалғанда электр күштерінің барлық

е(ух-У2) жұмысы олардың кинетикалық энергиясын арттыруга

кетді. —т и 2 = е(/тҒ, ,-Ғ2)■,.

и = - ■ # г т

Осыны (174) өрнекке қойып:

т К 1Н 2

е

(У.-П) (175)

Меншікті заряд — нің өрнегінен о-ны шығарып тастау үшін,

т

Томсон басқа әдісті қолданып, былай тапқан.

- = ~ . (176)

т К Н К

Е электр өрісінің кернеулігі

296

— = 5 273 1017 СГСЭ' Заряд' б'рЛІг'

297

(176)