1 Сгсм бірлігіне тең ток жүріп түрған жіңішке үзын, 1 см үзыи-

дығына п орам келетін соленоидтың орта шеңінде магнит өрісініц

кернеулігі Ат эрстед болатынын табамыз. Сонымен, магнит өрісінін

кернеулігін эрстедпен олшейтін боламыз.

Эрстед магнит өрісінің кернеулігінің СГСЭ бірлігінен с есс

үлкен.

Био-Савар-Лапластың

д я = УД^па (1

г

заңындағы к’ коэффициент СГСЭ жүйесінде де және СГСМ

жүйесінде де 1-ге тең.

§ 5. Магнит өрісіндегі тоққа әсер етуші күштер. Ампер күші

Тогы бар рамканың магнит өрісінде бүрылуын көрсететін тэжі-

рибе магнит өрісіне қойылған кез келген тогы бар рамкага қос күш

эсер ететінін корсеткен. Осы қос күш контурдың, яғни рамканын әр-

бір элементіне эсер етеді деп қарастыруга болады. Тәжірибенің

көрсетуінше осы Д/ күш Н пен / жатқан жазықтыққа перпендикуляр

болады. Ампер осы Д/ күшінің шамасы I ток күшіне, Н магниі

290

өрісінің кернеулігіне және өткізгіштің д I бөлігіне пропорционал

болатынын тағайындады. Сонымен бірге Д/ күшінің шамасы Н

бағытына да тәуелді. Егер Н , I -ға перпендикуляр болса, Д/ күші ең

үлкен мэңге ие болады. Ал Н жэне / параллель болса, онда Д/ нольге

тең болады.

Сонымен Д /~ ІНзіпа АІ. (158)

Егер / мен Н электростатикалык бірліктермен, ал Д/ динамен

өлшенсе, онда пропорционалдык коэффициенті —-ка тең деп алуға

с

болады. Сонымен Д/ = \ ін $іп а ■ Д/ (159)

С

Осыны Ампер формуласы деп атайды. Жоғарыда айту-

ымызша күштің бағыты / мен Н жататын жазыктыққа перпен-

дикуляр. Егер магнит өрісінің кернеулігі Н , 1 ток бағытына перпен-

дикуляр болса, онда Д/ күші мына 53-суретте көрсетілгендей болып

бағытталады.

Тегінде Д/ күштіц багытын аны ктайтын мынандай 3 ереже

бар.

1. Бүранда ережесі. Оны былай пайымдауға болады:

Бүранданың сабын / ток бағытынан Н векторы

бағытына карай бүрамыз (53-сурет). Мүнда / мен Н 3

арасындағы бүрыш л-дан кіші болып келетін жакка

бүрамыз. Сонда бүранданың ілгерілемелі қозғалысы

д / күштің бағытын көрсетеді.

53-сурет

->я

2. Сол қол ережесі. Егер сол

қолды магнит өрісінің кернеулігінің

Д^-ға перпендикуляр күраушысы

алақанға кіретіндей етіп, ал төрт

саусақты / ток жөнімен үстасақ,

онда керіп үстаған бас бармақ Д/ магннт

күштің бағытын керсетеді (54-су- «рісінщ

рет).

ток

бағыты

багыты

күш

Сагыты

54-суі>ет

291

3. Егер д / = -і-/[д /-# ] (160)

векторлык көбейтіндісін пайдалансак, онда сымның Д(

элементіне эсер ететін Д/ күштің бағытын да, шамасын да аныктай

апамыз.

Ампер формуласын (159) немесе (160) өрнектерді пайдапанып

нормалы н өріс бағытына перпендикуляр болып келетін төрі

бүрышты жазык рамкаға әсер етеуші М күштер моменті мынаған тең

болатындығын көрсетуге болады,

М = \ і Н 5 . (161)

С

Ампер формуласына сүйене отырып, ток жүріп тұрған бір-бірінс

параллель шексіз ұзын түзу екі сымның өзара әсер күші мынаған теи

болатындығын табамыз,

/ . - / , - с^ ■ а 1 . ( ,62>

Сонда сымдагы токтар /, жэне /, олардын аракашыктыгы сі, ші

/-сымның үзындыгының бір бөлігі. Егер /, жэне І2 токтар бағыттас

болса, онда олар тартылады да, ал карама-қарсы болса тебіледі.

Шамасы (162) ернек бойынша токтардың көбейтіндісіне тури

пропорционап да, арақашыктығына кері пропорционал болады, СГСМ

жүйесінде = 1 болады.

с

Ампер формуласы (159) өрнек мына түрде жазылады.

Д/ = ІН 5іп а А І (163)

Параллель токтардың өзара әсер күші (162) өрнек мыші

формуламен өрнектеледі:

/ , = / , = ^ " / . (164)

Қазіргі халықаралық бірліктер жүйесінде ток күшінің өлшсм

бірлігі - Ампер. (164) өрнек бойынша тағайындалған осы бірлік былай

анықталады. Ампер деп - бос кеңістікте бір-бірінен 1м қашықтықтп

орналасқан шексіз ұзын паралеллель екі сыммен ток жүргендс,

олардың арасында эрбір метр ұзындықка 2 ’|,10'7 Н тең күш эсерін

туғызатын ток күшін айтады.