Дәріс сабақтарының курсы
№ 1 дәріс. Әлеуметтік саясат қоғамдық теория және практика ретінде. 2 сағат
1. Тарихи контекстегі әлеуметтік саясат ұғымы.
2. Әлеуметтік саясатты анықтауда қазіргі кезеңдегі көзқарастар.
3. Әлеуметтік саясаттың объектісі, субъектісі, категориялары.
4. Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік саясаттың құрылымдық элементі ретінде.
5. Әлеуметтік саясаттың түрлері мен типтері.
6. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары.
7. Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының қазіргі кезеңдегі стратегиясы
Мақсаты мен міндеттері:
- Түрлі әлеуметтік қамсыздандырудың жүйелерін салыстыру мен қарастыру.
Әлеуметтанушы ғалымдардың тұжырымы бойынша ежелгі кезеңнен бері өмір сүрген мемлекеттердің барлығында сол кезеңдердің дамуына тән әлеуметтік саясат жүргізілген. Қазіргі кезде әлеуметтік саясат мәселелері халық үшін де, саясаткерлер мен ғалымдар үшін де аса өзекті проблемаға айналып отыр. Тәуелсіз Қазақстан жүзеге асырып отырған түбегейлі экономикалық реформалар бұл өзгерістерге жауап бере алатын және соған сәйкес келетін мемлекеттік әлеуметтік саясатты қалыптастыруды талап етеді. Өйткені, «елдің экономикасын сауықтыруға бағытталған экономикалық реформаның күшті әлеуметтік саясатпен қамтамасыз етілуі өте маңызды, ал олай болмаған жағдайда бір реформа екіншісіне қауіп төндіре бастайды».
Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленгендей, Қазақстан Республикасы – әлеуметтік мемлекет. Яғни, мемлекет өзінің бар мүмкіндігін, қамқорлығын өз қоғамының дамуы үшін, ондағы азаматтардың өмір сүру деңгейін көтеру үшін бағыттауға міндетті. Әлеуметтік саясат мемлекеттің ішкі саясатының аса маңызды бағыты екені сөзсіз. Жалпы, әлеуметтік саясатты іске асыру экономиканың даму қарқыны мен әлеуметтік кепілдіктерді сақтау ісін шебер ұштастыруды талап етеді. Бұл орайда, бүгінде мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық рөлі өзгергенін есте сақтау керек. Халықтың мемлекет көмегіне шынында да мұқтаж, өз бетімен күн көре алмайтын топтарына басымдық беріледі. Ал қоғамның қалған бөлігі экономикалық еркіндік қағидалары, олардың құқықтық қорғалуы негізінде өзін-өзі қамтамасыз етуі керек.
Қоғамдық дамудың негізгі көрсеткіштері:
адамның даму жағдайлары;
яғни, еңбекке қолжетімділік және оған лайықты еңбекақы;
ертеңгі күнге сенім;
балаларды оқыту мен дамытудың кең мүмкіндіктері;
медициналық қызметке қолжетімділік және салауатты өмір салты;
еңбекке қабілетсіздерді қорғау;
лайықты кәрілік болып табылады.
Жалпы, әлеуметтік саясаттың мәні әлеуметтік мемлекет ұғымымен астасып жатқаны аян. Бұл екі ұғымды бір-бірінен дербес қарастыруға болмайды. Ал, әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Әлеуметтік мемлекет құру барысында саяси билік азаматтардың әлеуметтік құқықтарын талап ете алатын мәдениетке дағдыландыру шараларын жүргізуге міндетті. Ал, мемлекеттің әлеуметтік саясаты құқықтық әлеуметтік мемлекеттің қалыптасуының шарты болуы қажет. «Әлеуметтік мемлекет» деген ұғымның пайда болуы «полициялық» мемлекеттен, «қоғамдық келісім мемлекетінен» және «мемлекеттегі биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі» мемлекеттен нысаналы әлеуметтік саясатты жүзеге асырушы мемлекетке өтуін көрсетеді.
Бұл ретте қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік саясаттағы концептуалды өзгерістер тетігі, ең алдымен экономикалық дамудың көрсеткіштерімен өлшенетінін де атап өткен абзал. Дегенмен, бұл жерде экономикалық дамудың мемлекеттің әлеуметтік саясатын айқындаудағы рөлін абсолюттендіруге болмайды деп ойлаймыз. Себебі, әлеуметтік саясат мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне ғана тәуелді емес, ол көп жағдайда елдің саяси дамуына, саяси күштердің арасалмағы мен өзара қарым-қатынасына да байланысты айқындалады. Олай дейтін себебіміз, әлеуметтік саясат қоғам мүшелерінің саяси белсенділігімен және саяси күштердің өз мүдделері үшін күресінің деңгейімен де айқындалып отырады. Сонымен бірге, мемлекеттің әлеуметтік саясатын қалыптастырып, оны жүзеге асыруда экономикалық ахуалмен бірге, психологиялық факторлардың да маңызды рөл атқаратынын мемлекеттің даму стратегиясын тұжырымдаған Президент Н.Ә.Назарбаев ерекше атап көрсетеді: «Әлеуметтік стратегияны іске асыру мерзімі экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыру мерзімімен сай келмейді, өйткені әлеуметтік стратегия қоғамның әлеуметтік құрамындағы құрылымдық өзгерістермен ғана емес, сондай ақ, қоғамдық сана-сезімді қазыналық тұрғыдан қайта бағдарлаумен де байланысты, ал ол экономикалық және әлеуметтік жағынан неғұрлым белсенді жаңа ұрпақ келмейінше мүмкін емес». Міне, сондықтан да әлеуметтік саясатты айқындағанда саяси биліктен жан-жақтылықтың, кешенділіктің талап етілуі заңды құбылыс. Әлеуметтік саясат тиімді жүзеге асырылуы үшін бірінші кезекте халықты масылдық психологиядан арылту аса күрделі іс-шара болып табылады.
Әлеуметтік мемлекеттің қайнар көзі - әлеуметтік саясаттан басталады. Мәселен, дамыған Еуропа елдерінде әлеуметтік саясаттың екі үлгісі кеңінен қолданылады. Біріншісі «бисмарктық» әлеуметтік саясат үлгісі (неміс канцлері Бисмарктың есіміне байланысты аталған, өйткені ол осы үлгінің негізін салған болатын), екіншісі «беверидждік» үлгі.
«Бисмарктық» әлеуметтік саясат үлгісі бойынша әлеуметтік көмек пен белсенді еңбек қызметі арасында тығыз байланыс орнатылады. Жеке адам өзінің белсенді еңбек қызметі барысында келісім-шарт негізінде әлеуметтік қорға мөлшерлі аудармаларын жасап отырады. Кейін бұл аудармалардан сақтандырушы қорлар құрылып, одан әртүрлі әлеуметтік көмек көрсетіліп отырады. Мұндай қорларға мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлінбейді. Ал, еңбек белсенділігі төмен отбасылар үшін ұлттық ынтымақтастық ұстанымы бойынша мемлекеттік органдар арқылы әлеуметтік көмек көрсетіледі.
«Беверидждік» әлеуметтік саясат үлгісі бойынша кез келген қоғам мүшесі әл-ауқаты мен экономикалық белсенділігінің деңгейіне қарамастан денсаулық сақтау, зейнеткерлік т.б. белгілер бойынша мемлекеттен минималды әлеуметтік көмек алуға құқылы. Бұл үлгіні ұстанатын елдердегі (Ұлыбритания, Швеция т.б.) зейнетақы жүйесінде зейнетақы алатын жасқа жеткен әрбір азаматқа белгіленген зейнетақы төленеді, ал денсаулық сақтау саласы бойынша әрбір азамат медициналық сақтандыру жүйесіне автоматты түрде тіркеледі. Бұл үлгіде де ұлттық ынтымақтастық ұстанымы негізінде ұлттық байлықты әділетті бөлудің тұжырымдамасы қолданылады. Ал Қазақстанның өзіндік әлеуметтік саясатының үлгісі мен тұжырымдамасы қалыптасу үстінде екенін ескерсек, онда бұл екі үлгінің басты жетістіктері мен тиімді тетіктері нысанаға алынып отырғандығына көз жеткізуге болады.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының нәтижелі көрсеткіштері халықтың өмір сүру деңгейін сипаттайды, яғни халықтың өмір сүру деңгейінен әлеуметтік саясаттың қандай деңгейде екенін байқауға болады. Халықтың қажеттіліктеріне көңіл аудармау, еңбек, тұрмыс, демалыс, денсаулық сақтау сияқты әлеуметтік аспектілеріне деген көзқарастың бәсеңдеуі, яғни халықтың әлеуметтік құқықтарын шектеу әлеуметтік әділеттілік қағидасына қарама-қайшы келіп, соңында өндірістің төмендеуіне және қоғамда әлеуметтік қақтығыстардың пайда болуына негіз болуы мүмкін.
Әрбір мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыруы барысында әлеуметтік әділеттілік принциптеріне бағынуы қажет. Сондай-ақ, мемлекеттік билік азаматтардың лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін саясатты жүзеге асыруы және барлық әлеуметтік топтардың өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Осындай әлеуметтік мемлекет қалыптасқанда ғана өз азаматтарының жақсы тұрмыс жағдайын қамтамасыз етуге, халықтың әлсіз топтарына әлеуметтік қолдау көрсетуге, қоғам өмірінде әлеуметтік ақиқаттың орнауына бағытталған саясат жүргізе алады.
Әлеуметтік саясат – мемлекет пен өзге де саяси-әлеуметтік институттардың қоғамның әлеуметтік өмірін прогрессивті дамытуға, азаматтардың өмір сүру деңгейін, сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз етуге, оларға қажетті әлеуметтік қолдау көрсетуге, осы бағытта тиісті қаржылық институттар мен басқа да қоғамдық потенциалды қолдануға бағытталған іс-әрекеті. Сондай-ақ, әлеуметтік саясаттың ең басты қызметтерінің бірі, біздің ойымызша, ол стратегиялық қызмет. Өйткені, әлеуметтік саясаттың оңтайлы ұйымдастырылуы қоғам дамуының тұрақтылығы мен прогрессивті дамуының кепілі болып табылады. Қазақстан жағдайында, әлеуметтік саясаттың басты стратегиялық бағыттарының бірі қоғамда орта тапты қалыптастыру және орта таптың әлеуметтік-саяси белсенділігін арттыру арқылы мемлекеттік саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету болмақ. Сондықтан да, Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік саясатындағы өте маңызды мәселе – орта таптың экономикалық белсенділігін ғана емес, олардың әлеуметтік-саяси белсенділігін де арттыруға ерекше көңіл бөлу қажет.
Кең мағынасында әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен тәжірибелік шаралардың жиынтығы.
Ал, тар мағынасындағы әлеуметтік саясат – мемлекет пен басқа да саяси және әлеуметтік институттардың қоғамның әлеуметтік саласының дамуына, адамдардың өмір сүру салты мен сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік қажеттіліктерінің белгілі бір бөлігін қамтамасыз етуге, азаматтарға тиісті әлеуметтік қолдау, көмек көрсетуге және ол үшін қаржылық немесе өзге де қоғамдық әлеуетті қолдануға бағытталған іс-әрекеті.
Сол себепті әлеуметтік саясат мемлекеттің әлеуметтік мақсаттарының қызметі мен міндеттерінің жүйесіне қызмет ететіндіктен, бұл жүйені тиімді басқару мемлекеттің табиғаты, әлеуметтік саясат үлгілері мен оларды жүзеге асырудың тетіктері туралы ғылыми негізделген білімді талап етеді. Ғылыми тұрғыда негізделген білім өз кезегінде әлеуметтік саясатты барлық деңгейде - мемлекеттік, аймақтық, жергілікті және жекелеген өндіріс орындарында ұтымды жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезеңде Қазақстанның мемлекеттік басқару тәжірибесінде қоғамның сұраныстары мен талаптарына жауап бере алатын мемлекеттің әлеуметтік саясатты орнықтыру саясаты жүзеге асырылуда. Ал өркениетті елдерде әлеуметтік мемлекет үлгісі жасалып, соған көшу үрдісі жүзеге асырылып жатқанда бұл мәселенің біздің еліміз үшін өзектілігі зор. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының негізгі тұжырымдары айқындалып, оны жүзеге асырудың тетіктері әлі де болса жетілдірілу үстінде екенін ескерсек, бұл мәселелер бойынша тиімді ғылыми ұсыныстар жасаудың да маңызы зор деп есептейміз. Сол себепті қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мәселелерінің өзектілігі оны ғылыми тұрғыда зерттеудің аса қажет екенін айқындап тұрса керек. 1999 жылы ЮНИСЕФ-тің Ұлттар Дамуы бағдарламасында: «Ұлттың болмысы әскери қуаты мен күші арқылы емес, астаналарының көркі мен қоғамдық сарайларымен емес, ондағы адамдардың өмір сүру сапасымен бағаланады; денсаулық жағдайы, тамағы мен білімі, еңбегінің жеткілікті ақысы, шешім шығара алатын мүмкіндіктері, азаматтық және саяси еркіндіктері құрметі, үйсіз-күйсіздерді қамқорлыққа алуы, өскелең ұрпақтың ақыл-есінің дамуы мен дендерінің саулығы арқылы бағаланады...» деп әлемдік саясаттың жаһандық сипаттағы қазіргі саяси үрдістерінің даму бағытына тереңірек принциптік түрде негіз қалады.
Әрбір ғылым теория негізінде пайда болып, тәжірибе жүзінде қолданбалы салаға айналады. Ғылымның адамзат игілігіне жұмыс істеуі қоғамның қарқынды дамуының жаңа белестеріне жетелейді. Көтеріліп отырған мәселенің көкейкестілігі саясаттану ғылымынан бастау алатындықтан, қазіргі кездегі демократиялық басымдықтар саяси үрдістер мен нарықтық қатынастарда қатар дами отырып, қоғам өміріндегі саяси және әлеуметтік өзгерістерді зерделеуге мүмкіндіктер береді. Саясат пен оның шешімдерінің, саяси қызметтің әлеуметтік саясатпен байланысы барынша шоғырланған түрде көрініс береді. Сондықтан әлеуметтік саясаттағы қарым-қатынас адамзат өмірінде дүниетанымдық әрі әдіснамалық маңыздылығымен айқындалады. Ал, мемлекет саясатының қоғам өміріне әсері болмайтын болса, оның нақты әлеуметтік мағынасынан айырылып, базистік тетігін жоғалтуы ықтимал.
Дүниеде адам пайда болғалы объективтік шындық ретінде адамдардың мүдделі топтарының қалыптасуы әлеуметтік және саяси мүдделерді өмірге әкелді. Бұл тарихи үрдістер әсіресе демократиялық бағытты таңдап алған Қазақстанның да дамуына тікелей әсерін тигізді. Қазақстан Республикасы экономикасы нарықтық қатынастарға өтуге байланысты әлемдік нарықтың талаптары мен заңдылықтарын қабылдауы тиіс. Сонымен қатар, қарқынды экономикалық-саяси жаңғыру ағымында әлемдегі дамыған индустриалды елдердің әлеуметтік саясат тәжірибелерін меңгеруінің де маңызы зор. Әлбетте, әлемдік деңгейдегі үрдістерге тең дәрежеде араласу үшін мемлекет ішкі саяси - әлеуметтік қатынастары мүмкіндіктерінің теориялық, құқықтық және қолданбалы негізін нығайтуы қажет. Әлеуметтік саясаттың басымдықтарының ерекшеліктерін зерттеу мақсатында әр елдегі жалпы саясаттағы оның алатын орнын, даму бағыттарын қарастыру қоғамтану, саясаттану, экономика, әлеуметтану және заң ғылымдарының өзекті мәселесі болмақ.
Саясаттану ғылымында әлеуметтік саясатты зерттеу маңызды орын алады. Әлеуметтік саясат проблемасы ғасырлар бойы экономика мен саясаттану, заң және әлеуметтану саласындағы ғалымдардың еңбектерінде үнемі көтеріліп келеді. Жалпы алғанда саясаттану қоғамдық құбылыстарды, оның субьектілерінің арасындағы қатынастарды анықтайтын ерекше ғылым саласы ретінде біртіндеп қалыптасты. Оның билік пен меншік түрлерінің өзгеріске ұшырауын, қоғамдық қатынастарды саралап жіктеп, олардың саясаттағы орны мен рөлін адам өмірінде айқындап отыруы, зерттеушілердің назарынан тыс қалмады. Оған дәлел – Джон Локктің, Жан Жак Руссоның еңбектері саяси ғылымның көкжиегін кеңейтіп, тереңірек толықтырды. Джон Локк моральдік-саяси доктринасында саясат туралы ғылымда мемлекеттің пайда болуы парасатты сананың арқасында деп көрсетеді. Мемлекет заңдарды шығару арқылы оның орындалуын азаматтардан талап ету құқығына ие екендігін түсіндіреді. Сонымен қатар, азаматтарға өмір сүру құқығы, еркіндік пен жеке меншіктерін қорғау сияқты қарапайым құқықтарын да зерттейтін сала ретінде қарастырып қана қоймай, олардың мұқтаждықтарының орындалуын мүмкіндіктермен қамтамасыз ету туралы айтылып кеткен болатын. “Қоғам мүшелерін қорғау және олардың амандықта екендігін білдіретін ең сенімді белгі бұл – олардың саны мен өсуі” деген Жан Жак Руссо. Ол саяси биліктің жүргізіп отырған саясатының негізгі басымдықтары айқындалмай, оның толық саяси дұрыс шешімдерге негізделген бағыт-бағдарын жасақтамай, осы саладағы саяси институттардың міндеттері мен қызметтерінің жемісті нәтиже беруі екіталай екендігін атап көрсетеді.
Саяси ғылымда әлеуметтік саясаттың тарихи-ғылыми негізі Шарль Луи Монтескьенің «Заңдар рухы туралы» еңбегінен бастау алады.
Саясаттану ғылымының теориялық және қолданбалы негіздері де қай мемлекеттің болмасын әлеуметтік саясатының бағыт-бағдарын айқындауда оның ішкі мәніне тереңірек үңілуге мүмкіндіктер береді. Теориялық саясаттану саяси идеялардың дамуын, пайда болуын, саяси билікті, саясаттың обьектілері мен субьектілерін, саяси жүйені, саяси үрдістерді, саяси қатынастарды, саяси мәдениеттерді және т.б. құбылыстарды жүйелі түрде зерттей отырып, біздің тақырыбымыздың нысаны болып отырған әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізінің өзегіне айналады. Ал, қолданбалы саясаттану арқылы саясат аясындағы адамдардың және әртүрлі әлеуметтік субьектілердің белсенді іс-әрекеттері тәжірибеге алынып, яғни мұнда тәуелсіз Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-саяси қатынастар, мемлекеттің әлеуметтік саясаты және оның жүзеге асырылуы, оның халықтың әл- ауқатын арттырудағы тиімділігі немесе тиімсіздігі көрініс тауып отырғандығы және т.б. сияқты мәселелердің түйінін шешуге ұмтылыс жасалады.
Әлеуметтік саясатқа ғылыми тұрғыда ерекше мән беріп, оның теориялық-әдіснамалық негізін тереңдетуге О.В.Байдалова, Ф.Э.Бурджалов, Д.Белл, Дж.Гэлбрейт, Е.А.Гонтмахер, В.И.Жуков, С. И.Калашников, Дж.Кейнс, В.Н.Лексин, Дж.Миллъ, Т.В.Негина, Дж.Робинсон, И.А.Соболева, А.Н.Швецов, А.Фон Хайек сынды еуропалық және ресейлік ғалымдардың да қомақты үлес қосқандығы белгілі.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен әлеуметтік мемлекет құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл сайынғы Жолдауларында әлеуметтік саясаттың мемлекеттік саясаттағы орны мен ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.
Әлеуметтік саясаттың зерттелу мәселесінде кеңестік дәуірде жарық көрген ғылыми еңбектерді назардан тыс қалдыру ғылыми әділетсіздік болар еді. Бұл еңбекті қайта сараптау мен сын тұрғысында салыстырмалы саяси талдау Кеңес Одағында әлеуметтік мемлекет құру тәжірибесінің, яғни социализмнің неліктен сәтсіздікке ұшырағандығы туралы ой қорытуға мүмкіндік береді. Мұндай еңбектердің қатарына С.Б.Баишевтің, Ф.М.Бородкиннің, Ю.Е.Волков пен В.З.Рогозиннің, С.С.Шаталиннің және т.б. ғылыми зерттеулерді жатқызуға болады.
Әрбір елдегі саяси трансформациялар жағдайында әлеуметтік саясаттың сипатына ерекше көңіл аударылатыны заңды құбылыс. Өйткені, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан мен бұрынғы одақтас республикаларда рухани және ғылыми құндылықтарды қайта қарау үрдісі басталды. Ол әлеуметтік мемлекет пен әлеуметтік саясат сияқты саяси ойда да орын алды. Бұл үрдіс нәтижесі әлеуметтік саясат бойынша жарық көрген еңбектердің теориялық және институционалдық негіздерінің дамуына ықпал етіп отыр. Оны саясаттанушы ғалымдардың әлеуметтік саясат мәселесіне тереңдей назар аударып, тақырыпты ғылыми тұрғыда кеңірек талқылауынан, аталмыш мәселеге қатысты арналған еңбектер санының өсуінен көруге болады. Осыған орай саясаттану ғылымында Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың теориялық және құқықтық негіздеріне талдаулар жасалуда. Отандық зерттеуші-ғалымдардың, саясаттанушылардың ғылыми-зерттеушілік еңбектерінде әлеуметтік саясаттың кейбір мәселелеріне - табиғатына, мәніне, құрылымы мен қызметіне, жүзеге асырылу механизмдеріне талдаулар жасалуда. Мұндай ғылыми зерттеулердің қатарына А.Ж.Абдрахманованың, Н.А.Аитовтың, М.М.Ахметованың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Р.С.Жарқынбаеваның, А.Каримовтың, Н.И.Мұстафаевтың, А.Ж.Мұқажанованың, Н.З.Нығматулиннің, Қ.Ж.Нұғманованың, М.Б.Тәтімовтің, И.Н.Тасмағамбетовтің және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады. Дегенмен жоғарыда аталған жұмыстарда Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізін жан-жақты зерттеу, әлеуметтік саясатқа саяси талдау жасау арнайы мақсат етіп қойылмаған. Бұл ғалымдар мен зерттеушілер аталмыш мәселенің тек жекелеген аспектілерін ғана қозғаған. Бұл еңбектер біздің зерттеп отырған мәселеміздің түрлі қырынан ашылуына, оған кешенді саяси талдау жасауға мүмкіндіктер береді.
Сондай-ақ әлеуметтік саясаттың кейбір аспектілері ғалымдарымыз М.С.Аженов, К.Г.Ғабдуллина, С.М.Борбасов, К.Н.Бұрханов, Ә.Х.Жүнісов, Л.М.Иватова, А.И.Лұқпанов, Р.А.Нұртазина, А.Н.Нұрмағамбетов, Н.В.Романова, Т.С.Садықов, М.С.Садырова және т.б. өз еңбектерінде қарастырады. Әлеуметтік саясаттың теориялық-әдіснамалық негізі мен өзекті саяси проблемалары дербес зерттеу нысанына алынбағандықтан біз осы мәселелердің жүйелі түрде саяси талданбағанына көз жеткіздік. Қазақстан Республикасындағы саяси мәселенің негізгі тетіктерінің біріне айналған қазіргі кезеңдегі әлеуметтік саясаттың саясаттану ғылымындағы теориялық негізі мен практикалық қолданылуын саяси талдау тұрғысында кешенді зерттеудің қажеттілігі даусыз екені айқындалып отыр.
Әдебиеттер тізімі:
Тетерский С.В. Введение в социальную работу – М.: Академический проект, 2002.
Антология социальной работы / Сост. М.В. Фирсов. – М.: Сварогъ, 1994.
Основы социальной работы / Под ред. Павленок П.Д. – М.: ИНФРА-М, 1997.
Бочарова В.Г.Педагогика социальной работы. М.SvR-Аргус,1994.
Доэлл М.,Шадлоу С.Практика социальной работы /Пер.с англ..М.,1995.
Иванова И.Н., Кривошеев В.Т., Петров Д.В., Печенкин В.В. Социальная работа: Методология, теория, технологии: Уч.пособие..Саратов,1998.
Социальная работа под ред. В.И.Курбатова. Ростов на Дону: Феникс, 2003.
Тетерский С.В. Введение в социальную работу. М. Академический Проект, 2000.
Основы социальной работы.под ред. П.Д.Павленок.М.ИНФРА-М,1997.
Шмелева Н.Б. Профессиональное развитие личности социального работника в системе подготовки и переподготовки кадров. Ульяновск: Изд-во филиала МГУ,1994.
№ 2 дәріс.
Әлеуметтік саясаттың мәні, мазмұны және мақсаты. 2 сағат
Қоғам жєне оның құрылымы.
Әлеуметтік жағдайды қалыптастыратын шарттар.
Әлеуметтік саясаттың субъектісі жєне объектісі.
Әлеуметтік саясат пен мемлекеттің әлеуметтік саясатының ара қатынасы.
Тұрақты, дағдарысты, өтпелі кезеңдегі қоғамдардың єлеуметтік саясаты.
6. Әлеуметтік саясаттың функциялары, мақсаты, негізгі міндеттері, жүзеге асыру салалары.
Мақсаты мен міндеттері:
- Әлеуметтік сфераның заңдық базасының қоғамдық этаптарын анықтау.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – ынтымақтастық қағидаларын жеке жауапкершілік қағидаларымен толықтыруды, оларды біріктіруді ұсынады. Орталық және аймақтық билік органдары өзара көмек көрсету мен қорғау, әлеуметтік қамсыздандырудың қажетті құрылымын құруға қабілетті әлеуметтік топтарды қолдауға өз күшін жұмсауға міндетті. Мұндай топтар кәсіби құрылымдарды, жергілікті қауымдарды, кәсіподақтарды, аймақтық ұйымдарды, қоғамдық бірлестіктерді және тағы да басқаларын біріктіреді. Практикалық тұрғыда, мемлекет ең алдымен жеке жауапкершілікті қалыптастыруға ықпал етуге тиіс. Жеке меншікті тануға негізделген экономикалық салада адамдардың іскерлік белсенділігін арттыруға қажетті жағдай жасау керек.
Әлеуметтік салада мемлекет негізінен өзін-өзі реттейтін, өзара көмек көрсететін және ынтымақтастық танытатын институттарды - әлеуметтік сақтандыру серіктестігін, кәсіби қауіп-қатерден қорғау ұйымдарын, өзін-өзі басқарудың, өзара көмек көрсетудің және ынтымақтастықтың еңбек, аймақтық және басқа да жергілікті органдарын құру арқылы дамиды.
Мемлекеттік билік органдары әлеуметтік саясатты негіздегенде жеке адам өзі өмір сүріп отырған қоғам мүдделеріне, онда орын алатын кейбір проблемаларына немқұрайды қарай алмайтындай етіп жасауы қажет. Қазақстан жағдайында әлеуметтік саясат мемлекеттік биліктің барлық деңгейінде өзара тығыз байланыста жүзеге асырылуы және әрбір билік органы мемлекет алдындағы әлеуметтік-саяси жауапкершілігін терең сезінуі шарт. Сонымен, мемлекеттік заң шығарушы билік әлеуметтік саясаттың басым бағыттары мен құқықтық негізін айқындап, тиімді әрі орнықты жұмыс істейтін заңдар қабылдауы керек. Сонымен бірге, экономикалық даму деңгейіне орай мемлекеттік әлеуметтік кепілдік базасын жасап, оны экономикалық даму деңгейінің ерекшеліктеріне байланысты нормативтік құжаттар қабылдау арқылы жәрдемақылардың көлемін, тегін немесе жеңілдікпен берілетін әлеуметтік көмек түрлерін белгілеуі керек. Әсіресе, мемлекеттік бюджетті қабылдаған кезде оның әлеуметтік бағдарлануын ерекше қадағалауы тиіс. Өйткені, әлеуметтік саясаттың қаржылық бастауларын да негіздейтін осы заң шығарушы билік болып табылады. Ал, атқарушы билік мемлекеттік әлеуметтік саясат бойынша қабылданған заңдардың шеңберінде негізгі іс-шараларды жүзеге асырады, әлеуметтік саланың экономикалық тетіктерін реттеп отырады және әлеуметтік төлемдерді жүзеге асырудың тәртібі мен тиімді жолдарын анықтайды. Сондай-ақ, мемлекеттік атқарушы биліктің аса жауапты қызметі ол институционалдық құрылымдардың жұмыс бағытын тиімді әрі оңтайлы ұйымдастыру болып табылады.
Келесі деңгейде жергілікті әкімшілік билік органдары мемлекеттік әлеуметтік саясаттың нақты іс-шараларын жергілікті жерлердің ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асырады. Сонымен бірге, аймақтың экономикалық мүмкіндіктері жоғары болған жағдайда халыққа берілетін әлеуметтік көмек түрлерін көбейтуге тиісті.
Жұмыс беруші ұйымдар мен өндіріс орындарынан мемлекеттік әлеуметтік саясатқа қатысты қабылданған заңдардың қатаң орындалуы, еңбек нарығының талаптарын орындау, еңбек ақысының деңгейінің төмен болмауы, сақтандыру шараларын жүзеге асыру талап етіледі.
Кәсіподақтар, қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар, үкіметтік емес ұйымдар халықтың белгілі бір әлеуметтік топтарының мүдделерін қорғайды, яғни олар идеологиялық қызмет атқарады. Үкімет пен жұмыс берушілер арасындағы диалогқа арқау болады. Бұл жерде үлкен саяси іс-шаралар алдында саяси партиялардың саяси-әлеуметтік рөлі артатынын ерекше атап кеткен жөн. Мәселен, Президент немесе парламент сайлаулары қарсаңында саяси партиялардың бағдарламаларында әлеуметтік саясатқа қатысты ұстаным алдыңғы қатарға шығып, электоратты өз жағына тартудың саяси технологиялары іске қосылады.
Осы ретте өркениетті дамыған елдерде әлеуметтік мемлекеттік құрылыстағы жаңа қадам деген тұжырымдама қалыптасып келе жатқандығына көңіл аударған орынды деп білеміз. Әлеуметтік мемлекет жоғарыда айтқанымыздай өз азаматтарының өмір сүруін лайықты жағдаймен қамтамасыз етуге, әлеуметтік жағдайының қорғалуына, материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, өндірісті басқаруға, қоғам мен мемлекет арасындағы өзара ықпалды күшейтуге ұмтылатын мемлекет. Бұл мәселе – әлеуметтік жағдайы төмен топтардың пайдасына, ұлттық табысты қайта бөлудің көмегімен, халықты жұмыспен қамтамасыз ету, еңбекті қорғау, білім алу, денсаулық сақтауды, бүкіл қоғамның саяси мәдениетін тағы да басқаларын дамыту саясатын жүзеге асыру барысында қол жеткізіліп, орындалады. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет қоғамдағы экономикалық, әлеуметтік, рухани теңсіздіктерді бәсеңдетуге және оны оңтайландыруға бар күш-жігерін жұмсайды.
Бұндай дамудың жалпы үлгісі әлеуметтік саяси институттарда, экономикалық заңнамаларда және мемлекеттің халықаралық келісім-шарттарында көрініс табуы қажет.
Мемлекеттің әлеуметтік әрекеті, оның құрамындағы үш бөлігі:
1. экономикалық тиімділік;
2. әлеуметтік саясат, биліктің құзыреттілігі;
3. қоғамдық институттар.
Олар әрдайым бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болған жағдайда ғана жүзеге асады. Қазіргі Қазақстан жағдайында әлеуметтік қорғау саласындағы саясаттың мақсаты – кедейшілік және жұмыссыздықпен күрес, әлеуметтік қазіргі талапқа сай инфрақұрылымды дамыту және сақтау, халықтың әлеуметтік-экономикалық шашыраңқылығын төмендету, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Мемлекет өзінің әлеуметтік саясатында еңбек қатынастары салаларына араласпай, тек қоғамдық тәртіпті орнатумен шектеліп отыруы өзін-өзі ақтай алмады. Ал, индустриалды елдердегі саяси билік әлеуметтік мәселелердің өзектілігіне негізгі басымдықтар беріп отыр. Осыдан кейін алдыңғы қатарлы саяси партиялар көпшіліктің, қарапайым азаматтардың көңіл-күйлері мен мүдделеріне назар аудара бастады. Сөйтіп, көптеген елдердің қоғамдық саяси үрдістерінде және «үлкен саясатта» социал-демократиялық бағыттағы партиялардың белсенділігі арта бастады. Олар ең алдымен кәсіподақтардың көмегіне жүгінеді. Партиялар кәсіподақ мүшелерінің мүдделерін қорғауын қамтамасыз ететін, жаңадан әлеуметтік қатынастарды реттейтін заңнамалардың қабылдануына қол жеткізіп отырады. Ал, бұл мәселелерді Қазақстан жағдайында алып қарастыратын болсақ, әлеуметтік саясаттың ортақ мүддеге бағытталған қызметін жақсарту үшін саяси билік пен кәсіподақтар әлеуметтік серіктестік ұстанымына ерекше маңыз беруде. Бұл Қазақстандағы саяси институттардың әлеуметтік саясаттың өзекті мәселелері бойынша шешімдер қабылдауда қоғамдық диалогқа басымдық беретінін көрсетеді.
Дамыған мемлекеттердің әлеуметтік саясатындағы маңызды өзгеріс табысты жоғалту қауіптеріне қарсы сақтандыру институттарын қалыптастыру кезеңімен басталады. Ал, Қазақстан жағдайында ХХ ғасырдың соңында өзіндік ерекшелікті белгілері бар қазіргі сақтандыру жүйесінің алғашқы үлгісі қалыптаса бастаған болатын. Жалпы, қоғамның әлсіз топтарына әлеуметтік көмек көрсету негізінен қоғамдық тәртіпті сақтаудан туған қажеттіліктер болса, ал әлеуметтік сақтандыру құқықтық кепілдікті талап ететін, жеке дара жақсы тұрмыс үшін жасалынады.
Жалпы теориялық-әдіснамалық тұрғыда негізделген әлеуметтік саясат - әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтарды жоюға әсерін тигізеді. Қазіргі кезде жеке адамның материалдық жағдайы, көп ретте ұжымдық келіссөздер мен саяси-әкімшілік шешімдердің нәтижесіне байланысты болып отыр. Осынау мәліметтер Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясатты белгілі бір дәрежеде тиімді жүргізгенін көрсетеді.
Әлеуметтік мемлекет құруды басым бағыт ретінде таңдап алған мемлекет үшін оны жүзеге асырудың ең басты кепілі тиімді әрі тұрақты даму жағдайында болатын мемлекеттік әлеуметтік саясат жүйесін жасау болып табылады. Сол себепті мемлекеттің ішкі мүмкіндіктері мен әлемдік тәжірибені оңтайлы пайдалану ең алдымен халықтың әлеуметтік жағдайының жақсаруына негіз болады.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясатының қалыптасу ерекшеліктерін зерттеуде тарихи-философиялық, институционалдық, жүйелік, пәнаралық, құрылымдық-функционалдық, статистикалық және салыстырмалы сараптау әдістері кеңінен қолданылды. Бұл әдістерді қолдану арқылы әлеуметтік мемлекет қалыптастыру жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік саясатты күрделі, кешенді әрі тұрақты даму үстінде болатын жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік алдық.
Әдебиеттер тізімі:
Б.И.Митрохина «Философия социальной работы». – Москва 1998 год.
Е.И.Холостова «Социальная работа. Теория и практика». – Москва 1998 год
П.Д.Павленко «Основы социальной работы». – Москва 1997 год.
Т.В.Шеляг «Социальная работа и социальные технологии». Москва 1997 год.
Г.Бернлер «Теория социально-технологической работы» - Москва 1998.
Козлов «Социальная работа» Москва 1997
руско-казахский словарь
Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан 2030»
К.М.Тугамбекова «Развитие социальной работы в Казахстане». – Караганда 1996 год.
№3-4 дәріс. Қоғамның әлеуметтік құрылымы. Инфрақұрылым. 4 сағат
Әлеуметтік құрылымның элементтері.
2.Әлеуметтік топтардың сипаты.
3. Әлеуметтік институттар әлеуметтік қжеттіліктердің құрылымы ретінде.
Мақсаттары мен міндеттері:
- Конституциялық кепілдіктер классификациясы, олардың саяси және әлеуметтік тарихын зерттеу.
Әлеуметтік қорғауға құқық - адамның негізгі әлеуметтік-экономикалық құқықтырының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпы декларациясыныњ 26-бабында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық актінің 11-бабында және өзге де халықаралық актілерде бекітілген.
Әлеуметтік қорау құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 28-бабында бекітілген, бұл бапқа сәйкес: «Қазақстан Республикасының азаматы жасына келген, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшеріне, әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
«Әлеуметтік қорғау» түсінігін әртүрлі мағынада қолдануға болады.
Біріншіден, әлеуметтік қорғау ретінде әкімшілік-биліктік қатынастардың ерекше нысаны түсіндіріледі.
Екіншіден, бұл мемлекеттің функциясы.
Үшіншіден, азаматтарды қартаюына, асыраушысынан айырылуына, еңбекке қабілетінен айырылуына және т.б. жағдайларға байланысты материалдық қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі және нысаны ретінде.
Төртіншіден, құқық саласы ретінде.
Бесіншіден, азаматтардың құқығы ретінде.
Біздің ойымызша, әлеуметтік қорғау - бұл материалдық игіліктерді еңбектің қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік қорғауда материалдық игіліктер қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелеріне мемлекеттің және арнайы қорлардың есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде және жағдайларда бөлінеді. Соған қоса, әлеуметтік қорғауды мемлекет әлеуметтік мәнге ие деп таныған жағдайлардың туындауы салдарынан тіршілік етудің қайнар көзі ретіндегі жоғалған жалақыны өтеуге бағытталған, мемлекет қалыптастыратын құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық шаралардың жүйесі ретінде де анықтауға болады.
Әлеуметтік қорғау осы мақсаттар үшін арналған қаражат есебінен жүзеге асырылады. Ақша құралдарының қайнар көзіне қарай әлеуметтік қорғаудың екі түрін ажыратуға болады:
мемлекеттік және жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік әлеуметтік қорғау;
зейнетақы қорларының салымшыларының – заңды және жеке тұлғалардың қаражаты есебінен жүзеге асырылатын мемлекеттік емес әлеуметтік қорғау. [1]
Әлеуметтік қорғаудың түрлері. Ақша құралдарының қайнар көзіне қарамастан, мемлекеттік әлеуметтік қорғау келесі түрлерде жүзеге асырылуы мџмкін:
ақша төлемдері (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар, материалдық көмек және т.б.);
заттай көмек (дәрі-дәрмек, азық-түлік, мүгедектер үшін техникалық көмек құралдары);
қызмет көрсету және жеңілдіктер (қарттар және мүгедектердің үй-интернаттарына, балалар үйлеріне орналастыру, үйде әлеуметтік қызмет көрсету және т.б.);
мүгедектердің емделуімен, сауығуымен және денсаулығын жақсартуымен (стационарда, үйден қатынап емдеу санаторийларда, қарттар және мүгедектер үшін арналған үй-интернаттарда), емдеу орнына баруымен және қайтуымен байланысты қосымша шығындарын өтеу, жұмыссыздарды қайта оқыту (қайта дайындықтан өткізу);
азаматтардың жекелеген санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы ақшалай және ақшалай емес түрлері.
Әлеуметтік қорғаудың субъектілеріне келесідей түрлерге бөлуге болады:
1) еңбекке қабілеттігі жоқ жастағы азаматтар:
зейнеткерлер, солардың ішінде мүгедектер және жалғызбасты тұлғалар;
балалар, солардың ішінде жасөспірімдер.
2) еңбекке қабілетті жастағы азаматтар:
жұмыссыздар ;
уақытша жұмыссыздар;
мүгедектер;
кљпбалалы отбасылар;
тұрмыстық жағдайы төмен тұлғалар.
Әлеуметтік қорғаудың функциялары
Әлеуметтік қорғаудың мәні келесі функциялардан көрініс табады:
саяси;
экономикалық;
әлеуметтік;
еңбек;
демографиялық;
сауықтыру
Әлеуметтік қорғаудың саяси функциясы әлеуметтік тұрақтылықты сақтаудан және халықтың әртүрлі тобының өмір деңгейінің ерекшеліктеріне толы қоғамдағы әлеуметтік шиеліністі әлсіретуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық функциясы жасына, еңбекке қабілеттігінен айырылуына немесе асыраушысынан айырылуына байланысты жалақыны немесе өзге де табыстың орнын толтырудан және тұрмыс жағдайы нашар тұлғаларға көмек көрсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік функциясы әлеуметтік қорғалмаған, өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж азаматтар санаттарына оларға қосымша қаржы бөлу жолымен көмек көрсетуден көрініс табады.
Әлеуметтік қорғаудың еңбек функциясы әлеуметтік қорғаудың барлық түрлері үшін қаржының қайнар көзі болып осы қоғамдағы еңбек қатынастарының табылуынан көрініс табады. Олардың даму деңгейіне әлеуметтік қорғау жџйесінің барлық буындары тәуелді болады.
Әлеуметтік қорғаудың сауықтыру функциясы мүгедектер мен халықтың өзге де әлеуметтік тұрғыдан әлсіз топтарының қоғамдық мәртебесін қалпына келтіру үшін қалыпты жағдайлар жасаудан көрініс табады. Бұл аталған тұлғалардың өздерін қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінуіне мүмкіндік береді. Әлеуметтік қорғаудың демографиялық функциясы елдің халық санының көбеюін көтермелеуге бағытталған. Бұл мемлекеттің қалыпты дамуы үшін қажет
Әлеуметтік қорғау құқығының пәні болып азаматтарды зейнетақылармен, жәрдемақылармен, өтемақылармен қамтамасыз етумен, сонымен қатар процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қызметтер көрсетумен байланысты қоғамдық қатынастар табылады. Олар мыналарды қамтиды:
азаматтарды зейнетақылармен, жәрдемақылармен және өтемақылармен қамтамасыз етумен байланысты қоғамдық қатынастарды;
заттай нысанда көмек көрсетумен байланысты қоғамдық қатынастар, яғни тегін немесе жеңілдікті бағамен берілетін нақты тауарлармен, қызметтермен қамтамасыз ету;
процедуралық және құқық қорғаушылық сипаттағы қоғамдық қатынастар.
Әлеуметтік қорғау саласындағы қатынастар өз мәні бойынша әкімшілік-биліктік қатынастар болып табылады. Олардың 5 тәсілін бөліп қарастыруға болады:
тегін, әрбір азаматтың бөлінетін, алайда мемлекет белгілеген әлеуметтік нормативтің (стандарттың) шегінде қоғамның саналы (ұтымды) қажеттіліктеріне және экономикалық мүмкіндіктеріне сай игіліктерге қатысты теңдей құқықтарына негізделеді. Мысалы, отбасының жан басына шаққан табысына сәйкес медициналық қызмет көрсету, өтемақылар төлеу кезінде, бірақ кез келген жағдайда мұндай көмек еңбек қызметімен немесе зейнетақы жарналарын төлеумен байланысты болмайды;
бұрынғы немесе ағымдағы еңбектің шығындарын, өндірістің, материалдық қамсыздандырудың қажеттіктерін ескере отырып теңестірілмейтін, бірақ нормаланған сипаттағы;
құнды ішінара төлеумен байланысты жеңілдетілген жағдайдағы. Мысалы, дәрі-дәрмектерді, санаторийлерге жолдамаларды жеңілдетілген бағамен сату;
ақы үшін;
еңбектің саны мен сапасына қарай.
Байқағанымыздай, бұл қатынастар әртекті және құқықтық реттеудің әртүрлі әдістерін талап етеді. қызметті ақылы түрде көрсету қағидасына негізделген қатынастар азаматтық құқықтық реттеу саласын қамтиды. Оларға үшінші тәсілдің ақылылыққа негізделетін қатынастары да жатады. Қатынастардың бесінші түрі еңбек құқығы саласына жатады. Алғашқы үш тәсілдегі қатынастар негізінен әлеуметтік ққорғау құқығына жатады.
Ұзақ уақыт бойы бұл қатынастар еңбек, әкімшілік және қаржылық құқықтар шеңберінде дамыды. Алайда, уақыт ағымымен заңшығарушылық материалдың дамуымен, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының және оның ерекшеліктерінің дамуымен әлеуметтік қамсыздандыру құқығы дербес құқық саласы болып бөлініп шықты.
Әлеуметтік қорғау құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастардың негізгі түрі болып, жоғарыда атап өткеніміздей, зейнетақылық қатынастар табылады. Зейнетақылық құқықтық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:
жасына байланысты зейнетақыларды;
мүгедектігі бойынша зейнетақыларды;
еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақыларды;
әлеуметтік зейнетақыларды.
Жәрдемақы алуға қатысты құқықтық қатынастар мыналарды төлеумен байланысты туындайды:
еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақыларды;
жүктілігіне және босануына байланысты жәрдемақыларды;
қайғылы оқиғаның немесе кәсіптік аурудың нәтижесінде қызметкерлердің денсаулығына келтірілген зиянды өтеумен байланысты жәрдемақыларды;
жұмыссыздарға берілетін атаулы әлеуметтік көмекті;
бала туумен байланысты бір жолғы жәрдемақыны.
Өтемақы алуға қатысты құқықтық қатынастар келесідей өтемақыларды төлеумен байланысты туындайды:
18 жасқа дейінгі мүгедек-баланы, І-топ мүгедегін, 80 жастан асқан қартты күтуші еңбекке қабілетті азаматтарға берілетін өтемақыларды.
заттай нысанда көмек көрсетуге қатысты құқықтық қатынастарға мыналар негіз болады:
тегін немесе жеңілдікпен берілетін тауарлар және көрсетілетін қызмет түрлері;
медициналық көмек;
дәрі-дәрмектер;
санаторийлық-курорттық емделу;
балаларды балалар мекемелеріне орналастыру;
мүгедектерге берілетін көлік құралдар;
кәсіби оқыту жѕне қайта дайындықтан өткізу;
өзге де жеңілдіктер.
Процедуралық сипаттағы құқықтық қатынастар келесідей заңды мәнге ие әрекеттерді жасаумен байланысты туындайды:
Оларсыз материалдық қатынастар туындамайтын заңды фактілерді белгілеу (мысалы, мүгедектігі бойынша зейнетақыны тағайындау үшін мүгедектік фактісін анықтау қажет, ал еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты зейнетақыны тағайындау үшін еңбекке жарамсыздық фактісін анықтау қажет және т.б.);
Әлеуметтік қорғауға құқықты жүзеге асыру яғни әлеуметтік қорғаудың кез келген түрін тағайындау кезінде.
Іс жүргізушілік сипаттағы құқықтық қатынастар осы салада туындайтын дауларды қараумен және лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік органның шешімін әкімшілік не сот тәртібінде шағымдаумен байланысты. Бұл даулар әртүрлі мәселелер бойынша туындауы мүмкін: қандай да бір әлеуметтік қорғау түрін тағайындаудан бас тартуға қатысты немесе оның мөлшерін ақшалай нысанда анықтау кезінде, мүгедектің себептерін не тобын, жеңілдіктерге құқықтарды анықтау кезінде және т.б.
Әлеуметтік қорғаудың пәнінде, негізгі, зейнетақылық қатынастармен қатар туынды, процедуралық қатынастарды да бөліп қарастыруға болады. Оларға Зейнетақы қорын қалыптастыруға және пайдалануға қатысты қатынастар, әртүрлі жәрдемақыларды төлеуге қатысты қатынастар, азаматтарға медициналық және санаторийлық-курорттық көмек көрсетуге қатысты қатынастар, соғыс және еңбек ардагерлеріне мемлекеттік қайнар көздер есебінен жеңілдіктер мен артықшылықтар беруге қатысты қатынастар жатады.
Бұл құқықтық қатынастардың барлығының жиынтығы әлеуметтік қорғаудың пәнін құрайды.
Әлеуметтік қорғаудың тиісті түрлері болып мыналар табылады:
зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар;
заттай көмек көрсету;
процедуралық немесе іс жүргізушілік сипаттағы көмек.
Зейнетақының түрлері:
1. жасына байланысты;
2. мүгедектік бойынша;
3. еңбек сіңірген жылдары үшін;
асыраушысынан айырылуына байланысты;
әлеуметтік зейнетақылар.
Әлеуметтік қорғау құқығының жүйесі туралы айтпастан бұрын, құқық саласының жүйесі, ғылым жүйесі, оқу пәнінің жүйесі, заңдар жүйесі сияқты әртүрлі түсініктерді айқын ажыратып алған жөн.
Әлеуметтік қорғау құқығы, кез келген құқық саласы сияқты, өзін құрайтын белгілі бір заңдылықтарға және элементтерге негізделген өз жүйесіне ие.
Әлеуметтік қорғау құқығы, кез келген құқық саласы сияқты, қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық нормалар өзара белгілі бір байланыста болады және түрлі институттарды құрайды. Сол себепті, әлеуметтік қорғау құқығының жүйесі - бұл белгілі бір, ғылыми негізделген кезектілікте орналасқан, объективті түрде өзара байланыста болатын құқықтық институттар мен нормалардың жиынтығы. Бұл жүйенің элементтері болып мыналар табылады: құқық нормасы, институтішілік құрылым, институт, кешенді институт, салашық.
Құқық нормалары жүйенің бастапқы құрамдас бөліктері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады. Диспозиция жүріс-тұрыс ережелерінің мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция осы құқықтық норманың талаптарын орындау (немесе орындамау) кезіндегі қолайлы немесе қолайсыз салдарды көрсетеді.
Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды, институтішілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.
Әлеуметтік қорғау құқығының негізгі категориялары болып мыналар табылады: еңбек стажы, зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер, өтемақылар, әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық нормалардың аса ірі бірлесулері болып табылады және, өз кезегінде, әлдеқайда ұсақ құрылымдық бірліктерге - институтішілік құрылымдарға бөлінеді. Мысалы, жәрдемақылар институты өз ішінде келесі құрылымдардан тұрады: балалары бар тұлғаларға берілетін жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақы, жерлеуге байланысты берілетін жәрдемақы және т.б. Зейнетақы институты жасына байланысты зейнетақы, еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақы, әлеуметтік зейнетақылар және т.б. сияқты құрылымдардан тұрады.
Әлеуметтік қорғау құқығының кейбір институттары кешенді сипатқа ие, себебі олар әртүрлі құқық салаларының нормаларын біріктіреді. Мысалы, әлеуметтік қорғау құқығының кешенді институттарының қатарына зейнетақылар институты жатады, себебі олар мыналардан тұрады: қаржылық құқыққа жататын нормалардан (зейнетақыларды төлеу мақсатында құрылатын тиісті зейнетақы қорларын қалыптастыруға қатысты қатынастарды реттейді); әлеуметтік қорғауға жататын нормалардан (қартайғанда, асыраушысынан айырылғанда, мүгедектік жағдайында және заңдарда көзделген өзге де жағдайларда халықты материалдық қамсыздандыруға қатысты қатынастарды реттейді); әкімшілік құқыққа жататын нормалардан (зейнетақымен қамсыздандыруды басқаруға және ұйымдастыруға қатысты қатынастарды реттейді); азаматтық құқыққа жататын нормалардан (мемлекеттік емес зейнетақы қорларының шарттарын жасасу және орындауға қатысты қатынастарды реттейді). [1]
Мұндай кешенді институттардың болуы құқық саласының құрылымына тек институттар мен институтішілік құрылымдар ғана емес, сонымен қатар, салашық сияқты құқықтық нормалардың ірі бірлесулері де кіреді. Нақты айтар болсақ, әлеуметтік қамсыздандыру құқығында зейнетақылық құқық сияқты салашық бөліп қарастырады.
Зейнетақымен қамсыздандыру ғылымының жүйесі - бұл әлеуметтік қамсыздандыру саласына кіретін қоғамдық құбылыстардың кешені туралы ғылыми білімдердің, көзқарастардың және ойлардың жүйесі. Ең алдымен, ғылым құқық саласының өзін құқық жүйесі ретінде зерттейді. Екіншіден, ғылым осы саланың туындау тарихын және даму алғышарттарын зерттейді. Үшіншіден, халықаралық - құқықтық нормаларға ғылыми талдау жасау Қазақстан Республикасы немесе КСРО ратификациялаған не ратификацияламаған халықаралық конвенцияларда, фактілерде, шарттарда, келісімдерде бекітілген әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы халықаралық стандарттың деңгейі туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Төртіншіден, ғылым басқа елдердегі әлеуметтік қорғау жүйесінің қалыптасу және дамуының жалпы заңдылықтары мен бағыттарын және бұл мемлекеттердегі әлеуметтік қорғауға қатысты қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктерін зерттейді. Бесіншіден, объективтік, шынайы тұжырымдар ретіндегі ғылыми зерттеу нәтижелері әлеуметтік қорғау саласындағы және өзге салалардағы құқықтық ережелердің мазмұнын анықтауға бағытталған. Осылай, әлеуметтік қорғау құқығы ғылымының пәні осы саланың пәніне қарағанда әлдеқайда кең екені туралы қорытынды жасауға болады.
Басқаша айтар болсақ, «Әлеуметтік қорғау құқығы» оқу курсының жүйесі - бұл үш бөліктен (жалпы, ерекше және арнайы) тұратын құқықтық нормалардың ғылыми негізделген түрлері және құрылымы.
Әлеуметтік қорғау құқығының жалпы бөліміне әлеуметтік қорғау құқығы саласының пәнін, әдісін және міндеттерін, құқық нормаларының уақыттағы, кеңістіктегі және тұлғалар шеңбері бойынша күшін, әлеуметтік қорғау саласындағы құқықтық қатынастарды, құқықтық қатынастардың туындау, өзгеру және тоқтатылу негіздерін, олардың объектілерін, әлеуметтік қорғау құқығының қағидаларын, жүйесін және қайнар көздеріне сипаттайтын нормалар жатады.
Жалпы бөлім мыналарды көрсететін нормалардан тұрады:
қағидалар мен міндеттер;
азаматтардың әлеуметтік қорғау саласындағы негізгі құқықтары;
мемлекеттің, зейнетақылық қорлардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының әлеуметтік қорғауды құқықтық реттеуге қатысты құзыретін ажырату.
Әлеуметтік қорғаудың ерекше бөлімі осы құқық саласының келесідей жекелеген институттарын зерттейді: еңбек стажы, зейнетақымен қамсыздандыру, жәрдемақылармен қамсыздандыру, жеңілдіктер, өтемақылар және т.б. Ерекше бөлім азаматтарға әлеуметтік қамсыздандырудың әртүрлі түрлерін ұсынудың жағдайлары мен тәртібін, олардың мөлшерін реттейді. Ерекше бөлімнің нормалары жекелеген институттарды құрайды (мысалы, жасына байланысты зейнетақылар - бір институт, асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар - екінші институт және тб.). Әлеуметтік қорғау құқығының ерекше бөлімінің құрылымын келесідей көрсетуге болады (институттар бойынша):
азаматтарды жасына қарай әлеуметтік қорғауға құқықтарын қорғау және сақтау;
жасына байланысты зейнетақылар;
мүгедектігі бойынша зейнетақылар;
еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар;
әлеуметтік зейнетақылар;
асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар;
еңбек зейнетақыларын тағайындаудың, есептеудің және төлеудің тәртібі;
қарттарға және мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсету;
жұмыссыздығына байланысты жәрдемақылар;
еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар және т.б.
Оқу курсының арнайы бөлімінде әлеуметтік қорғау саласындағы құқықтық қатынастарды халықаралық - құқықтық реттеудің мәселелері, сонымен қатар шетел мемлекеттерінің халықты әлеуметтік қорғауға қатысты заңдары қарастырылады.
Әдебиеттер тізімі:
Б.И.Митрохина «Философия социальной работы». – Москва 1998 год.
Е.И.Холостова «Социальная работа. Теория и практика». – Москва 1998 год
П.Д.Павленко «Основы социальной работы». – Москва 1997 год.
Т.В.Шеляг «Социальная работа и социальные технологии». Москва 1997 год.
Г.Бернлер «Теория социально-технологической работы» - Москва 1998.
Козлов «Социальная работа» Москва 1997
руско-казахский словарь
Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан 2030»
К.М.Тугамбекова «Развитие социальной работы в Казахстане». – Караганда 1996 год.
№5 дәріс. Әлеуметтік саясаттың объектісі, субъектісі, принциптері. 2 сағат
Әлеуметтік саясаттың ғылым ретіндегі пєні, объектісі, субъектісі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты.
Әлеуметтік саясаттың негізгі принциптері (әлеуметтік әділеттілік, және әлеуметтік кепілдік, субсидарлық, т.б.).
Мақсаты мен міндеттері:
- Құқықтық қорғаудың дамуының негізгі тенденцияларын анықтау
Теориялық тұрғыдан еліміздің әлеуметтік мемлекет деп жариялануы, әлеуметтік-экономикалық даму мақсатына басымдық берілуі тұрғындарымыздың жоғары өмірлік стандарттармен қамтылуына баса мән берілгендігін айқындайды. Сонымен бірге, мемлекеттің әлеуметтік саясаты халықтың өмір сүру деңгейіне бағытталуы, негізінен әрбір азаматтың өзін-өзі көрсетуімен жүргізіледі деген пікірлер де аз емес еді. Яғни, әлеуметтік мемлекет (патернализмнің) пен әлеуметтік қызметтерді жекешелендірудің (радикалдық либерализмнің) орнына, қоғамның өзі жасалмайтын деңгейдегі әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ете алатын «жәрдемдік» мемлекеттер құрылады. Әлбетте, әлеуметтік реформалар бағдарламасы тежегіш ретінде емес, экономикалық өсім катализаторы ретінде болуы керек. «Жәрдемдік мемлекет» үлгісіне ауысу, яғни аз қамтылған отбасыларға арналған әлеуметтік трансферттердің азаюымен қатар, халықтың әлсіз топтарының үлесіне ресурстарды үлестіріп беруді қарастырады. Жалпы «жәрдемдік мемлекет», мемлекет пен қоғамдық (коммерциялық емес) сектордың және бизнестің арасында әлеуметтік міндеттемелерді бөлуді көздейді. Әлеуметтік қорғау саласында кедейшілік деңгейін төмендету мен жоқшылықты жоятын, халықты тиімді әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жасақталуы қажет. Ол үшін өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде пайда болатын қауіп-қатерлердің әлеуметтік сақтандыру түрлерінің қолайлы механизмдері қарастырылуы керек. Сонымен бірге мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің басым бөлігінен, жеке азаматтардың өзіндік қамсыздандыру іс-әрекеттеріне көшуді жоспарлау қажет.
Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта мемлекеттік даму тәжірибесін жинақтаған Қазақстан Республикасының 1995 жылы жаңа Конституциясы қабылданғаннан кейін әлеуметтік саясатта құрылып жатқан нарықтық үлгіге сәйкестендірілген, әлеуметтенуді күшейтуге бағытталған заңдық актілерді дайындау үрдісі басталды. Дәл осы уақытта Үкімет республика халқының әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, мемлекеттік механизмін құруды көздейтін елдің әлеуметтік құрылымын жасауды қолға алды. Бұл концептуалды құжатта әлеуметтік саясаттың мынадай басымдықтары анықталды:
- жаңа Конституцияда бекітілгендей Президенттік басқару жүйесі кепілдік беретін елдегі әлеуметтік тұрақтылықты сақтау және нығайту;
- әлеуметтік саланы нарықтық қатынастың белсенді субъектісіне айналдыру;
- аталған құрылымды жүзеге асыруда экономикалық механизмдерді пайдалану және саяси құралдарды анықтау;
- психологиялық, рухани салада құқықтық қамтамасыз етуді қадағалау.
Әлеуметтік реформалардың бағытталған тұжырымдамасы әлеуметтік саясаттың нақты басымдықтарын айқындап береді. Бұл басымдықтардың алға қойған міндеті:
- тұрғындардың радикалды әлеуметтік өзгерістерге бейімділігін арттыру, халықтың экономикалық белсенді бөлігін ынталандыру;
- халықтың экономикалық белсенділігін арттыру;
- нарықтық механизмдер мен құралдардың рөлін күшейту, халықтың сақталған ақша қоры мен шетелдік қорлардың инвестициясын әлеуметтік саланы қаржылай қамтамасыз етуге тарту;
- білім беру, медициналық, әлеуметтік қамтамасыз етуде мемлекеттік стандарттар негізінде әртүрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру;
- қоршаған ортаның бұдан арғы құлдырауын, кері кетуін тоқтату.
Әлеуметтік саясаттың саяси мүмкіндіктері субсидиарлы жауапкершілік қағидаларымен тығыз байланысты. Негізгі жауапкершілік ретінде, адамның өзіне және отбасына деген жауапкершіліктері танылады. Қосымша қоғамдық жауапкершілік әрдайым мақсатқа лайықты және оны өзі жеке алып жүру мүмкіндігі жоқ болғанда кез келген адам және отбасы оны өз жауапкершілігіне алады. Сонда ғана салық пен өзге де жиналымдар түріндегі ресурстар әртүрлі қоғамдық мәселелерді шешуге бағытталған ұйымдарға жетеді. Жалпы азаматтық қоғам дегеніміз – бұл адамдар, әлеуметтік топтар арасындағы қарым-қатынас пен әлеуметтік байланыстың көптүрлілігі, оның ішінде адамдардың өмір сүру құқығы, жеке қауіпсіздігі, меншік құқығын тануға негізделген экономикалық, әлеуметтік, мәдени және сол сияқты өмірлік байланыстар. Табиғи құқықтар тұжырымдамасына сәйкес кез келген адам дүниеге келген сәттен бастап осы құқықтарға ие болады, ал қалған бөлігін мемлекет реттейді. Азаматтар мен мемлекет арасындағы құқықтарды бөлу Конституцияға негізделеді және ол өз кезегінде әлеуметтік келісім рөліне ие болады.
Қазіргі таңда әлеуметтік саясатты іскерлік менеджменттің құралы ретінде қарастыру заманауи талаптардың сұранысына сәйкес бағытқа айналып отыр. Қоғам дамуының бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсіздікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтікті қамтамасыз ете бермейді. Нарықтық қатынастардың дамуы - бостандық пен қызмет еркіндігіне, әлеуметтік әділеттілікке жол ашып берді. Осының барлығы индустриалды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Жалпы алғанда нарықтық экономиканың осы күнгі үлгісі біршама әлеуметтік теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Біріншіден, қоғамдық сананың нарықтануы қатысушылардың өзара келісімге келу деңгейін ұғынуды көрсетеді.
Екіншіден, пісіп-жетілген нарық пен бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайы тауар мен қызмет көрсету өнімдеріне тұтынушылардың табыстары жоғары деңгейде жауап беруіне мүдделі болуда. Демек, осы күнгі дамыған нарықтық қатынастар салыстырмалы түрде әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру белгілі бір қағидалар тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат немесе мемлекет саясатының әлеуметтік аспектісі болып табылады.
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде тұрақты қоғамдық бақылаудың рөлі - институционалдық күштердің тепе-теңдігін қадағалап, қоғамда демократиялық мәдениеттің жоғары деңгейін қамтамасыз етуге ұмтылады. Дамыған елдердің әлеуметтік саясатта жүргізген тәжірибелерінен бірнеше бағыттар қалыптасқан болатын. Олар әлеуметтік сақтандыру, жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау, еңбекақы саясаты, еңбек нарығындағы әлеуметтік шаралар, тұрғын үй саясаты. Қазақстан жағдайында болсын немесе басқа да өтпелі кезеңді басынан өткеріп отырған мемлекеттерде де болсын еңбек қатынастарын таза нарық қағидалары негізінде анықтау дұрыс емес.
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономиканың өсу жағдайына байланысты кешенді әлеуметтік саясаттың негіздерін орнықтыру үшін алдымен ғылыми-зерттеу жұмыстарын, инфрақұрылымдарды, әлеуметтік салаларды қажет құрылымдармен қамтамасыз ету үшін айтарлықтай қаржы бөлінуі керек. Бұл мақсаттарға қажетті қаражаттарды мемлекеттің ұлттық табысты қайта бөлу арқылы қатысуы - реттеудің барлық жүйелерінің негізі болып табылады. Мемлекет қысым жасап, табыстың біршама бөлігін салық салу арқылы алады. Мұндай елеулі қаражаттардың мемлекет бюджетіне бөлінуі ұлғаймалы өндіріс процесіне ықпал етуге мүмкіндік береді. Қазіргі жағдайда әлеуметтік қарама-қайшылықты жою үшін, мемлекет еңбек пен капитал арасындағы қатынастарға араласуға мәжбүр болып отыр. Мемлекет еңбек пен капитал арасындағы қатынастарды жалақыны реттеу жолымен, жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы, зейнеткерлік және әлеуметтік қамтамасыз етулермен, өндірістік жарақат алған науқастарды ескере отырып реттейді. Елдің заңды мекемелерінің күшін ескере отырып, жұмысшы мен жұмыс берушінің арасындағы қарым-қатынастар жоғары дәрежедегі мемлекеттік реттеу объектісі негізінде қарастырылуда.
Сол себепті әлеуметтік саясаттың тұжырымдамасында мемлекеттік реттеудің тікелей және қосалқы құралдары арқылы әлеуметтік экономикалық саясаттың мақсаттары мен басымдықтары, оған жетудің әдістері мен жолдары қарастырылады. Бастапқы микроэкономикалық көрсеткіштер экономиканың даму қарқынын болжауды, қоғамдық өндірістің, мемлекет пен кәсіпорындардың құрылымын, халықтың қаржы қорларын анықтайды. Ол ұлттық бағдарламалар мен әлеуметтік-экономикалық стратегиялар арқылы әлеуметтік саясатты жүзеге асыруда ұлттық мақсаттар мен басымдықтарды тиімді орындаудың бастапқы құралдары болып табылады.
Әлеуметтік
саясатты әлемдік тәжірибеге сүйеніп
жасау жеткіліксіз. Оны еліміздің
ұлттық-тарихи даму ерекшеліктерін
ескере отырып, теориялық әдіснамалық
тұрғыда негіздеу талап етіледі. Соңғы
жылдардың саяси тәжірибесі көрсеткеніндей
әлеуметтік саясатты тиімді жүзеге асыру
үшін тек қана қарқынды экономикалық
даму жеткіліксіз.
Қазақстан жағдайында бұл маңызды саяси-әлеуметтік факторлар әлі де болса қалыптасу үстінде келеді. Сондықтан да осындай саяси-әлеуметтік дамудағы императивпен (міндетті талаппен) санаспай ешбір мемлекет өркениетті даму жолына түсе алмайды. Ал, Қазақстан әлемдік тәжірибеде қалыптасқан әлеуметтік саясат үлгілерін есепке ала отырып мемлекеттік әлеуметтік саясаттың өзіндік үлгісін қалыптастыру бағытында саяси ізденістер үстінде келеді.
Қоғамда жасалынып жатқан реформалар қоғамның басқару механизмдеріне ғана емес, жеке адам мен еңбек ұжымдарының, топтардың әлеуметтік және кәсіптік өміріне жан-жақты терең әсерін тигізеді.
Осындай жағдайда жеке адам мен қоғам арасындағы жарасымдылық адам мүддесін оның құқығы мен бостандығын қорғауға кепілдік беретін факторлар бар. Соның ішінде мемлекеттін әлеуметтік саясаты мен халықтың түрлі топтармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс құрылымдарының алатын орны ерекше мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәнін түсінуде әлеуметтік топтардың мүдделерінің қажеттіліктері олардың қоғамдағы орны мен рөліне тікелей байланыстылығы туралы қоғамдық ғылымдар жинақтаған қорытындылар шешуші рөл атқарады.
Әлеуметтік топтардың, тұтас қоғамның мүддесі мен еркін жинақтап, қорытындылау формасы ретіндегі көрініс саясаттың негізгі маңызды белгісі болып табылады. Саясат өзінің құрылымы жағынан өзара тығыз байланысты күрделі екі бағытқа сыртқы және ішкі саясатқа бөлінеді.
Қазіргі танда мемлекеттің құрамы көптеген көрсеткіштерден тұрады. Оған мемлекеттің жер көлемі, адам саны, табиғи байлықтары, мемлекеттік құрылымының сипаты, әлеуметтік, саяси, ғылыми, рухани, мәдени даму дәрежесі және т.б. кіреді.
Әлеуметтік саясат – мемлекеттің ішкі саясатының құрамдас бөлігі. Ол халықтың негізгі әлеуметтік топтардың мүддесіне деген қоғамдық көзқарастарды реттеп, әлеуметтік бағдарламалар мен тәжірибені жинақтайды. Әлеуметтік саясат өзінің пайда болу жағынан барлық әлеуметтік мәселелерді шешудің материалдық негізі болып табылатын, экономикадан кейін тұратыны белгілі.
Әлеуметтік саясат дегеніміз – мемлекет пен партиялардың, адамдардың қоғамдық, топтық жеке мүдделерін үйлестіру және экономикалық, әлеуметтік, саяси, идеологиялық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі саяси қызметі:
елдің әлеуметтік экономикалық дамуына ықпал жасау;
жұртшылықтың еңбек және қоғамдық белсенділігінің артуына көмектесу;
қоғамдағы қатынастарды үйлестіру;
қоғамдық құрылыстың тұрақтылығын қамтамасыз ету;
мүмкіндігі шектеулі топтарды әлеуметтік қорғау.
Республиканың 2030 стратегиясындағы әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттары екі бағытқа бағытталған. Біріншіден, Қазақстан өз егемендігін алды, тәуелсіздікті нығайту қажет. Екіншіден, ауқымды әлеуметтік саяси және экономикалық реформаларды толыққанды жүргізу қажет.
Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:
кіші несиелер жүйесін енгізу;
шағын және орта бизнесті дамыту;
еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдылықпен дамыту;
келісім шарттар және бюджетті сатып алу кезінде жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келу.
Осы шараларды іске асыруға байланысты Елбасының Үкіметке берген тапсырмалары:
зейнетақыны, жәрдемақыны және бюджеттік ұйымдарда жалақыны толық және уақтылы төлеуді қамтамасыз ету;
бір жыл ішінде кемінде аз қамсыздандырылған 30 мың азаматқа, бірінші кезекте ауылды жерлерде жұмыс орындарын құруға үш жылғы мерзімге 400 АҚШ долларына парапар сомада кіші несиелер беру. Зейнетақы реформасын нысаналы түрде жүргізе білу.
Бұл бағдарлама бойынша бүкіл Қазақстан халқының өсіп-өркендеуіне, қауіпсіздігіне және әл-ауқатының артуына жеткізу жолды айқын ад анық нұсқайды. Мемлекет өз бойына халықтың қажеттіліктерін өтеудің жауапкершілігін алып сол үшін жауап беруі тиіс. Сол сияқты мемлекеттік және жеке меншіктегі кәсіпорындарының жалақы мен зейнетақыны төлеуді кешіктірмеуін мемлекет өз азаматтарының алдындағы міндетін орындауға тиіс.
Қалыптасқан қазіргі жағдайдан туындап отырған жалпы халықты жұмыспен қамту оған қарасты мекемелердің материалдық, әлеуметтік көмек көрсетілуін атап айтуға болады. Қалыптасқан қазіргі жағдайдан туындап отырған жалпы проблемаларды қорытындылай келе алдымызға он нақты тапсырма қойдық:
Дағдарысты кезеңде бюджет тапшылығын ішкі резервтер арқылы жабуға күш салу.
Инфляцияға қарсы күресті күшейту, қатаң ақша саясатын жүргізу.
Мемлекеттің жеке секторлар алдындағы қарызын жою.
Жұмыссыздық мәселесін қоғамдық еңбекпен қамту арқылы шешу.
Салық жүйесін ретке келтіру, салық тәртібін сақтау.
Құрылымдык реформаларды жалғастыру.
Елде біртұтас ішкі рынок құру.
Қаржылықпен үйлесімді жұмыс істеу нәтижелерге қол жеткізу.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№6 дәріс. Халық кірісінің саясаты. 2 сағат
Әлеуметтік саясат пен экономикалық тығыз байланыс.
Еңбек экономикасы. Адамдардың материалдық жағдайының көрсеткіштері. «Тіршілік деңгейлері», «тұтыну корзинасы», «әл-ауқат» ұйымдары.
Кедейлік ұғымы, онымен күрес тәжірибесі.
Халықтың тұрмыс-тіршілік деңгейін көтеру жолдары.
Мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстандағы халықтың әлеуметтік әлсіз қабаттарын зерттеу.
Әлем жұртшылығын бүгінгі таңда кедейшілікті азайту мәселесі толғандырып отыр.
Бір ғажабы, кедейлер мен қайыршылардың саны күннен күнге өсіп бара жатқанымен, жер жүзіндегі жалпы өмір сүру деңгейі жақсара түсуде. Дүниежүзілік байлық пен молшылықтың, сондай-ақ, халықаралық байланыстар мен техникалық мүмкіндіктер дамуының арқасында соңғы жылдары адамзаттың өмір сүру деңгейі күрт өскені белгілі. Алайда жер жүзінің әр қилы аймақтарында қайыршылық пен кедейшіліктің кең қанат жаюы әлем байлығының үлесі біркелкі жұмсалмайтындығын дәлелдеп отыр.
Жалпы, кедейшілік ұғымына ғылыми түрде тоқталатын болсақ, оның бірнеше анықтамасын бөліп көрсетуге болады:
Мемлекеттің әлеуметтік дамуының деңгейі сол мемлекетте өмір сүріп жатқан белгілі бір себептермен жұмыс істей алмайтын, тамаққа, киімге деген өз физиологиялық қажеттіліктерін толтыра алмайтын, демек қалыпты тіршілік ете алмайтын азаматтардың тұрмыс жағдайы арқылы бағаланады.
Кедейлікті өлшеу мен ең бірінші нақты зертттеулер Ұлыбританияда ХІХ ғасырдың соңында 20 ғасырдың басында жүргізілді. Ч.Бут (1889) және С.Роунти (1901) осы саладағы ғылыми зерттеулерді бірінші болып жүргізді. Әр түрлі көзқарастар бар, ұсынылып отырған кедейшілік шегі физиологиялық қажеттіліктерден халықтың басым бөлігінің қалыпты тіршілік деңгейін қамтиды.
Қоғамдағы кедейліктің орнын және себебін зерттеу кезінде XVIII ғасыр мен XX ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезеңді (А.Смит, Д.Рикардо, Т.Мальтус, Г.Спенсер, ЖЫЛЫПрудон, Э.Реклю, К.Маркс, Ч.Бут және С.Раунтри) және XX ғасырдағы қазіргі заманға сай кедейлікті зерттеуді бөліп қарастырады (Ф.А. Хайек, П.Таунсенд және т.б.). А.Смиттің жұмыстары сол кезде-ақ кедейшілік пен әлеуметтік ұяттың арасындағы, яғни оларды ұстану үшін әлеуметтік стандарттар және материалдық мүмкіндіктер арасындағы қарым-қатынасты үзу арқылы салыстырмалы кедейшілік табиғатын айқындады. Сонау XIX ғасырда кедейшіліктің шегін отбасылық бюджеттер негізінде санап шығару және сол арқылы абсолютті кедейшілік критерийін жүргізу, кедейшілікті анықтау критерийін табыс деңгейімен және белгілі бір өзінің жұмысқа қабілеттілігі мен денсаулығын сақтаумен байланысты тұлғаның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланыстыру ұсынылған.
Кедейшілік мәселесіне едәуір үлесті экономистер де, әлеуметтанушылар да қосты. Олардың көпшілігімен қоғамда кедейшіліктің бар болуы заңдылығы мойындалды. Көзқарастардың айырмашылығы мемлекеттің кедейшілік мәселесін шешуге қатысу қажеттілігін мойындау немесе жоққа шығаруда болды.
Соңғы 20-30 жылдың ішінде кедейшілікпен күресу бойынша әлеуметтік саясаттың құрылуына ықпалын тигізген кедейшіліктің альтернативті теориясы жасалды.
1980 жжылы адамдардың жеткілікті минималды табыс туралы түсініктерінен шыққан, олардың ақиқат табысының функциясы болып табылатын кедейшілік шегін эмпирикалық анықтау (Лейдендік анықтау деп аталатын) айтарлықтай ықпал етті. Ол Нидерландыда кеңінен қолданылды.
Ресейде бюджеттік тексеру негізінде кедейшілікті зерттеу 1908-1909 жылдары басталды. Ең атақтысы 1909 жылы А.М.Стопанимен өткізілгені және 1913 жылы ол жарияланды.
Н.П.Кузнецова кедейшілік мәселесіне қатысты тек қана «аз қамтылған» терминін қолдануды жөн көрді. Бұл термин 1980-1990 жылдардың басында көптеген жұмыстар жүргізілген кезде де қолданылуды жалғастырды. 1991 жылы баға реформасы және өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуі кедейшілік түсінігін енгізуге және осы феноменді арнайы зерттеулердің пайда болуына алып келді.
Кедейшілік ғылыми саралаудың объектісі ретінде – біздің қоғамдық ғылым үшін салыстырмалы жаңа мәселе болып табылады. 20-шы жылдарда бұл тақырыпқа экономистер мен әлеуметтанушылардың көптеген зерттеулері арналды. Бірақ, 1987 жылы бұл тақырып жасырын тыйым салынған болды, себебі КСРО-да кедейшіліктің бар болуы ешқашан айтылмады, дегенмен толықтай әлеуметтік біркелкілік жолында уақытша теңсіздік байқалып отырды.
Сол кезде батыс әлеуметтануында кедейшілік мәселесі орталық мәселелердің бірі болды. Осылайша АҚШ ғалымдары негізгі назарды қоғамдағы әлеуметтік жағдайдың себебі және салдарына аударды. Әрине, американдық социологтардың бұл мәселені саралаудың нәтижесі біз үшін маңызды болғанымен, әр елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдай, адамдардың өмір сүру деңгейі, біздің елдердегі қоғамдық психология айтарлықтай әртүрлі болғандықтан, кез келген салыстыру біз үшін қате болып келеді.
Кедейшілік мәселесін зерттеуді Еуропаның да социологтары, соның ішінде итальяндықтар жүргізді. Өз кезегінде бұл мемлекетте де біздікіндей өмір сүрудің төмен деңгейі болған. Қазіргі кезде әлі де кедейлікте тұратын аудандар бар. Италияның көпшілік халқы үшін кедейшілік соғыс жылдарынан кейінгі жылдары тұрғындар ең жақсы үлесті іздеп елдерінен кеткенде көкейкестілікті жоғалтты. Қазір бұл мәселе көбінесе басқа мемлекеттерге қатысты. Мысалы: Аппенин түбегін, Сицилияны, Сардинияны, Африка елдерін, Оңтүстік-Шығыс Азияны, ал соңғы кездері Шығыс Еуропа мен бұрынғы КСРО елдерін.
Сонау 90-шы жылдары экономикалық құлдырау мен бюджет тапшылығы жағдайында Үкіметтің кедейлікті қысқарту мүмкіндіктері тым шектеулі болатын. Дегенмен, ел арасын кедейшілік жайлап кеткен Үкімет те мемлекеттік органдарда мойындаумен келеді.
Қазақстандағы кедейшілік проблемасына қарсы күрес жүргізуді 3 басты кезеңді бөлуге болады.
Бірінші кезең – ақшалай несие алу саясатының негізінде макроэкономикалық тұрақтандыру мәселесін шешу міндетінің үстем болған кезі. Мемлекет әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономикаға бет бұрды. Экономикалық дағдарыс пен өндірістің құлдырауы сияқты ішкі факторлар кедейшілік проблемасын жүйелі қарастырып, оған қарсы күрес стратегиясын жасауға мүмкіндік бермеді. Сондықтан, бұл кезеңде кедейшілікке қарсы күрес шаралары жүйеленбей, нақты көмек көрсетуге бағытталған бейтарап жеке қадамдар ретінде іске асырылады. Аталмыш кезеңнің тағы бір ерекшілігі – мемлекет әлеуметтік қорғаудың бұрынғы кеңестік жүйесін жаңа экономикалық жағдайға бейімдеуге талпынды. Халықтың өзін нарықтық қоғам жағдайына бейімдеу жөніндегі жұмыс басталды.
Бұл кезеңде әлеуметтік саланы қаржыландыру принциптері айтарлықтай өзгерістерге ұшырағанын айта кету керек. Сондай-ақ халықты әлеуметтік қоғау нысандары біртіндеп жергілікті басқару органдарына беріле бастады. Әлеуметтік қорғау туралы заң шығарудың негізі қаланып, кейбір заң актілері қабылданды, арнайы мемлекет құрылымдары пайда болды.
Кедейшілікке қарсы күрестің маңыздылығын мойындауда БҰҰ ДБ, ДБ, ЕҚҚДБ, АДБ секілді халықаралық ұйымдар мен донор-елдердің қосқан үлесі зор. Аталмыш кезеңде олар негізінен елдің даму мақсатында көмек көрсетуге кіріседі.
2000 жылы Қазақстанға ХҚҚДБ-нің реабилитациялық және мемлекет құрылымын өзгертуге бағытталған несиелері берілген. Бұл қаражат жекешелендіру бағдарламасы мен қаржы саласындағы реформалары іске асыруға жұмсалған.2000-2002 жылдары ХВК инфляцияны бәсеңдетуге 460 млн.. доллар бөлсе, АДБ мемлекеттік және жеке кәсіпорындарды қолдау мен негізгі тауарлауды импорттауға, несие береді. ЕҚҚДБ 122 млн.. доллар көлемінде шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасын іске асыруды қаржыландырған. 2002 жылы дейінгі аралықта Қазақстанда Ислам Даму Банкі, Канада, Жапония, Кувейт және т.б.елдер өкіметтерінің қолдауымен бірқатар жобалар жүзеге асты.
Даму тұжырымдамасының өзектілігі мен кедейшілікке қарсы күрес жүргізудің ұлттық стратегиясын жетілдірудің қажеттілігін мойындауда Қазақстан Республикасы Үкімет пен БҰҰ ДБ арасындағы ынтымақтастықтың рөлі зор. 2003 жылдан бері БҰҰ ДБ-ның қолдауы мен қаржыландыруы арқасында жарыққа шығып отырған АДҰЕ-ді бұл ынтымақтастықтың жемісі деп бағалауға болады. Аталмыш есептер Қазақстандағы адам дамуы индексі көрсеткішін есептеп қана қоймай, оны жақсартуға қатысты құнды ақыл-кеңестер береді.
Осының барлығы көпшіліктің тұрмыс жағдайын жақсартуға жақсы ықпал етеді. Жұмыс нарығындағы жағдай біршама жандана бастаған. Білім беру саласында жеке сектордың пайда болуы халықтың білім алуына жол ашты.
Кедейшілік мәселесінің өткірлігін мойындау тұрғысынан ДБ бастамасымен жүргізілген «Қазақстандағы тұрмыс деңгейін зерттеу» жұмысы айтарлықтай рөл атқарды. Сол жылдан бастап көптеген жинақтарда кедейшіліктің кең белең ала бастағанын көрсететін мәліметтер жариялана бастады.
Сондай-ақ, Қазақстанның БҰҰ-ның Копенгагенде өткен әлемдік даму туралы Әлемдік Самиттіне қатысып, форум декларациясына қол қоюы кедейшілікпен күресудің зор маңызын түсіну деп бағалау керек.
Екінші кезең – барлық мүдделі топтар, оның ішінде мемлекет те кедейшілік проблемасын Қазақстан үшін маңыздылығын мойындады. Бұл кезеңде байқала бастаған мардымсыз экономикалық өсім кедейшіліктің ауқымын зерттеуге мүмкіндік туғызды, мемлекет оған қарсы күресті өзінің басты бағыттарының бірі етіп белгіледі.
Осы тұрғыдан "Қазақстан – 2030" Стратегиясының қабылдануы мемлекеттің жасаған өте маңызды қадамы болатын. Бұл бағдарлама мүліктік байлық бойынша бөліну қоғам үшін зиянды екендігін жариялаумен қатар, Қазақстандағы кедейшілік проблемасын ашық түрде мойындаған алғашқы ресми құжат болып табылады. "Қазақстан - 2030"Стратегиясы кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес жүргізуді 2002-2004 жылдар аралығындағы мерзімге күн тәртібіндегі басты міндет етіп қойды. "Қазақстан-2030" Стратегиясында ұзақ мерзімге белгіленген жоспарлардың басты мұраттары болып, денсаулық, білім және Қазақстан азаматтарының аман-саулығы деп айқындалды.
Стратегияны іске асыру шеңберінде "Халық денсаулығы" бағдарламасы, "Салауатты өмір сүру мен салауатты тамақтану" тұжырымдамасы, "Әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі Ұлттық жоспар", Шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы және т.б. маңызды құжаттар қабылданды.
Сондай-ақ, әлеуметтік қорғауды қажет ететін адамдарды жұмысқа алу квоталары тағайындалып, тікелей әлеуметтік көмек көрсетудің уақытша ережелері қабылданды. Халыққа шағын несие беру бағдарламасы алғаш рет іске асырыла бастап, тұрмыс жағдайы нашар отбасыларын қолдаудың жалпыұлттық қоры құрылды. 2004 жылы қолға алына бастаған зейнетақы реформасының жүзеге асырылуы мемлекеттің зейнетақы бойынша қарызын өтеуін тездетіп, көптеген адамның жағдайын біраз жақсартты.
Халықаралық ұйымдардың кедейшілік проблемасына қатысы бар көптеген бағдарламаларды іске асыруға белсене араласа бастады. 2003 жылы Қазақстанды дамыту мақсатындағы көпжақты көмектің жалпы көлемі сыртқы төлемдердің 80%-ін немесе 490 млн.. долларды құрған. ХВҚ 217 млн. долларды, ал ХҚҚДБ 210 млн. доллар аударған еді. Екі жақты донорлық ұйымдар Қазақстанға 109 млн. доллар көлеміндегі көмек көрсетсе, олардың ішінде АҚШ, Жапония және Сауд Арабиясы ең қомақты қаржы бөлген. 1999 жылы тегін қаржыландыру қорларының қысқаруына байланысты, халықаралық ұйымдардан түсетін көмектің көлемі де 2 есе қысқарды. Алайда бұл ұйымдардың бөлген техникалық көмегінің арқасында Қазақстандағы кедейшіліктің ауқымы, ерекшелігі, құрылымы мен деңгейі жанжақты зерттеле бастады.
БҰҰ ДБ-ның адам дамуы туралы есебі іс жүзінде жалғасын тапты. АДҰЕ-дің әлеуметтегі бағыттағы реформаларды жетілдіру, адам потенциалын дамытудағы мемлекет пен әлеуметтік интеграцияның атқаратын рөлін анықтау сияқты ұсыныстары үкімет тарапынан есепке алына бастады.
Жалпы кедейшілікке қарсы күрес жүргізу шеңберінде үкімет келесі шараларды қолға алған болатын:
– жұмыссыздыққа қарсы күрестің тиімділігін арттыру мақсатында шағын несие қоғамдық жұмыстар бағдарламалары іске асырыла бастады;
– шағын және орта бизнестің дамуына айтарлықтай қолдау көрсетілді;
– кедейшілік проблемасына қатысты бірқатар заң актілері қабылданды;
– білім беру сапасы мен оған қол жеткізу мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында дәріс берудің жаңа техналогиялары мен жалпы орта және жоғары білім ордаларын компьютерлендіру бағдарламалары енгізілді;
– мемлекеттік емес білім беру мекемелері дамып, мемлекеттік білім стандарттары айқындалды;
– денсаулық сақтау мәселелерін шешу үшін кешендік көзқарас қалыптаса бастады, салауатты өмір салтын насихаттайтын ҮЕҰ, ведомствалар мен БАҚ-тың жұмысы жандана бастады;
Үшінші кезең (2002 жылы) Үкіметтің 2002-2004 жылдарға арналған іс-қимылы және 2002-2004 жылдардағы кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламаларын қабылдауынан басталды. Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес үкімет қызметінің басты бағыттардың бірі болып танылады. Осылайша, кедейшілікке қарсы күрес жүргізу міндеті Қазақстан тарихында алғаш рет мемлекеттің ең басты саяси міндеті деңгейіне көтерілді. Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес бағдарламасының басты міндеті ретінде халықты жұмыспен қамтамасыз ету саясаты мен кедейлерге тікелей көмек көрсету арқылы Қазақстандағы кедейшілік ауқымы мен жұмыссыздық санын қысқарту белгіленген. Тікелей әлеуметтік көмек негізінен жұмысқа қабілетсіз және еңбек нарығында анағұрлым осал азаматтарға көрсетілуі тиіс.
Бұл міндетті орындаудың шараларынан-ақ үкіметтің кедейшілік пен қайыршылыққа қарсы күресуге қатаң бел буып отырғанын айқын көруге болады. Бұған 2002 жылы кедейшілік шегін анықтау ережелері мен әлеуметтік салаға бағытталған бірқатар заң актілері қабылдануы дәлел. Атап айтсақ, тегін көрсетілетін медициналық көмектің көлемі белгіленіп, дәрі-дәрмек, протездық-ортепедиялық және басқа да медициналық бұйымдар қосымша құн салығынан босатылады. Үкіметтің шешімімен тұрғылықты мекені жоқ қаңғыбас азаматтарға арналған әлеуметтік бейімдеу орталықтары ашылды. Сондай-ақ, Бағдарламада тікелей әлеуметтік көмек көрсетудің жаңа принциптері айқындалды. Бұл орайда жұртшылыққа арқа сүйеуге тура келеді. Бағдарламаны жүзеге асыру үшін жоспарланған қаржыны қысқартуға жол бермей, республикалық және аймақтық бюджеттерден бөлінетін әлеуметтік төлемдердің түсуін қадағалап отыратын механизм енгізу көзделген. Үкімет кедейшілік пен жұмыссыздық салдарынан туындайтын маскүнемдік, нашақорлық, қылмыс, әлеуметтік және тұрақсыздық сияқты проблемаларға көбірек көңіл аудара бастады.
Кедейлік дегеніміз – күрделі құбылыс, оның әлеуметтік-экономикалық және мәдени-психологиялық терең тамырлары бар. Кедейлік уақыт пен кеңістікке қарай салыстырмалы. Кедейлікке баға беру мен өлшеуді әр елдің дамуындағы тарихи жағдайларды ескеру арқылы жүргізу қажет.
Кедейлікті өлшеудің бірнеше тәсілдері бар, олар: абсолютті, салыстырмалы және субъективті тәсілдер. Кедейшілік ұғымына және сараптауға қолданылатын дәстүрлі қалыптасқан абсолютті және салыстырмалы тәсілдер ең алдымен адамның табыстарын немесе оның тұтыну деңгейін қарайды. Адам егер организмнің физиологиялық мұқтаждарынан туындайтын деңгейде өз қажеттіліктері мен ең төменгі әлеуметтік стандарттарды қамтамасыз ете алмаса, онда мұндай тұрмыс жағдайларын "абсолютті кедейшілік" деп атайды, ал "салыстырмалы кедейшілік" кезінде қоғамда ең көп тараған стандарттарға сай өмір сүруге материалдық мүмкіндіктері жоқ адамдарды жатқызады. Одан басқа, кедейшілік адамдардың тұтынуға қажет деңгейі туралы пікірлерінің негізінде бағалануы мүмкін, осындай жағдайда олар өздерін кедеймін деп санамайды. Бұл жағдайда "субъективті кедейшілік" туралы айтылады.
Кедейлік дегеніміз адамның хал-жағдайы, ол лайықты тұрмыс деңгейі мен азаматтық, мәдени, экономикалық, саяси және әлеуметтік өзге құқықтарды пайдалану үшін қажет ресурстарға, мүмкіндіктерге, таңдауға, қауіпсіздік пен күш-қуатқа қатысты орнықты немесе созылмалы шектеулерді сипаттайды.
Абсолютті тәсіл кезінде, объективті белгіленген абсолютті минимумнан төмен табыстағы адамдар кедей тұрмыстылар болып есептеледі. Басқаша айтқанда, кедейшіліктің абсолюттік тұжырымдамасы адамның негізгі қажеттіліктерінің ең қысқа тізбесін (мәселен, ең аз азық-түлік себеті немесе күнкөріс минимумы) және осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін талап етілетін ресурстардың мөлшерін белгілеуге негізделеді. Атап айтқанда, тамақ өнімдеріндегі қажеттіліктерді белгілеу үшін қажетті калорияны, белоктарды, майлар мен көміртегін тұтынудың физиологиялық нормаларын пайдаланады.
Салыстырмалы тәсіл кезінде әл-ауқат көрсеткіштерін ең аз қажеттіліктермен емес, ал түрлі елдегі материалдық қамтамасыздықтың басым деңгейімен салыстырады. Басқаша айтқанда, қоғамның өзге мүшелерімен салыстырғанда, табысы аз адамдар кедей тұрмыстыларға жатады. Тәжірибеде кедейшіліктің салыстырмалы шегі үй шаруашылықтарының орташа немесе медициналық табысының шамасы бойынша пайыздық қатынаста белгіленеді.
Субъективті тәсіл адамдардың өз материалдық жағдайларына өздерінің субъективті баға берулеріне негізделеді және адамдардың өздерін кедеймін деп есептей ме және қалыпты тұрмыс үшін алатын табыстары жете ме деген сұраққа өздерінің жауап берулеріне мүмкіндік туғызады. Бұл мағынада аталмыш тұжырымдама адамның еркіндігі мен қадір-қасиеті қағидаларымен және лайықты тұрмыс деңгейін құруға берілетін құқықтарымен тығыз байланысты, олар – дұрыс тамақтануға, медициналық қызмет көрсетулерге, білім алуға және қоғамның өзге де әлеуметтік және экономикалық жетістіктеріне берілетін құқықтар. Кедейшілікті өлшеудің субъективті әдісі кедейшілікті сапалық талдау үшін оның сан бойынша бағаларымен қатар жиі қолданылады.
Көптеген елдерде кедейшіліктің шегі физиологиялық минимумнан халықтың басым тобының тарихи қалыптасқан тұрмыс деңгейіне дейін өлшенеді. Оларды анықтаудағы әр түрлі әдістемелер мен олардың масштабын салыстыру өте қиын. Кедейшіліктің шегін анықтау нысандары өте аз және оны таңдау елдегі экономикалық жағдайға, ең бірінші кезекте оның (кедейшілік шегінің) рөлі қандай және мемлекет қандай нәтижені алуды жоспарлап отыр, барлығы осыған байланысты.
Жалпы, кедейшілікпен күресу екі негізгі мақсатты алдына қояды: кедейлерге кедейліктен өз басымен дербес шығу және кедейліктен өз басымен дербес шыға алмайтындарға көмек көрсетуге арналған қаржы ресурстарын тарту. Осыған байланысты ең негізгі мәселе шығады: адамның күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын ең төменгі табыс көлемін анықтау.
Барлық елдерде кедейшілік шегі, күнкеріс минимумына негізделеді. Қазақстанда күнкөріс минимумын (кедейлік деңгейін анықтауда қолданылатын көрсеткіш) анықтауда ең төменгі физиологиялық қажеттіліктермен және адамның өзін-өзі жаңғыртуға арналған шығындарын қоспай анықталады, кедейшілік шегі ретінде адамның ең төменгі қажеттіліктерін қанағаттандыру боп саналады да, бұл көрсеткіш мемлекеттің экономикалық жағдайымен тікелей байланысты. Бұл көрсеткіш жыл сайын күнкөріс минимумына пайызбен анықталады. Бүгінгі күнде бұл көрсеткіш күнкөріс минимумының 40% құрайды.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№7-8 дәріс. Еңбек қатынастары саласындағы саясат. 2 сағат
Еңбек заңдары.
Еңбек нарығы, функциялары.
Халықты еңбекпен қамту.
Еңбекақыны реттеу мәселелері.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі және оны реформалау.
Еңбекке қабілетсіз, тұрмысы төмен топтарға көмек берудің ұйымдастыру-құқықтық негіздері.
Зейнетақымен қамтамасыз ету.
Міндетті мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру.
Әлеуметтік жәрдемақы, төлемдер.
Үкіметтік емес ұйымдардың осы саладағы әлеуметтік іс-шаралары.
Мақсаты мен міндеттері:
- Еңбек құқық қатынастарының дамуының негізгі тенденциялары
Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздерінің түсінігі. Бұл қай орган және қандай мәселелер бойынша оларды қабылдағанына қарай ажыратылатын нормативтік құқықтық актілер. Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздерінің түсінігі тура мағынада әлеуметтік қорғау құқығының нормаларына бастау беретін, әлеуметтік қорғау туралы құқықтық нормалардың мазмұнын анықтайтын қасиетті білдіреді, сол себепті әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздерін әлеуметтік қорғау құқығының нормаларынан тұратын, құзыретті органдардың жазбаша актілері ретінде сипаттауға болады.
Әлеуметтік қорғау жүйесіндегі бұл нормаларды, жүріс-тұрыс ережелерін мемлекеттің арнайы органдары анықтайды. Яғни, әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздерінің түсінігі мемлекеттің уәкілетті органдарының құқықты қалыптастыруға, оған заңдар, жарлықтар, қаулылар және өзге де нормативтік құқықтық актілер нысанын беруге байланысты тікелей қызметімен байланысты. Бұл жерде біз құқық қайнар көздері түсінігінің формальды немесе заңды мағынасын байқаймыз.
Сонымен, әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздері ретінде мемлекеттің құзыретті органдарының зейнетақы және өзге де қоғамдық қатынастарды реттеу саласындағы құқық шығармашылық қызметінің нәтижелерін түсінуге болады. Басқаша айтар болсақ, әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздері - бұл әлеуметтік қорғауды реттейтін нормативтік құқықтық актілер.
Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздері осы саланың нормаларынан тұрады, оларды осы нормаларды қолдану актісімен шатастыруға болмайды. Мысалы, ҚР «Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы еңбекке жарамсыз азаматтарды зейнетақылармен немесе жәрдемақылармен қамтамасыз ету туралы нормалардан тұратын құқық қайнар көзі болып табылады, ал ұйым басшысының қызметкерді зей-нетке шығуына байланысты жұмыстан босату туралы бұйрығы құқық қолдану актісі болып табылады.
Әлеуметтік қорғау құқығының барлық қайнар көздері өз жиынтығында қайнар көздер жүйесін құрайды, мұнда олар өз мәні, бағыныстылығы бойынша ҚР Конституциясынан бастап, республиканың өзге де заңға сәйкес актілеріне (ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары және өзге де министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтары) дейін белгілі бір кезектілікте орналасқан.
Әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздерінің түрлері. Нормативтік құқықтық актілер негізгі және туынды болып бөлінеді. Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге ҚР Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары, министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының нормативтік бұйрықтары, еңбек мәселелері жөніндегі мемлекеттік комитеттердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік қаулылары, мәслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілкті мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады.
Еңбек заңнамасы саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілерге әртүрлі ережелер, нұсқаулар, ұсыныстар және т.б. жатады. Туынды актілер негізгі нормативтік құқықтық актілердің негізінде қабылданады және олармен бірге біртұтас жүйені құрайды.
Қазақстандық құқықтың, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды Қазақстан Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданатын заңдар мен өзге де құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келмеуі тиіс.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы саясаты адамның жақсы өмірі мен еркін дамуын қамтамасыз ететін жағдайлар жасауға бағытталған саясатқа ие әлеуметтік мемлекет болып табылады.
Қазақстан Республикасында адамдардың еңбегі мен денсаулығы қорғалады, отбасын, балаларды және аналарды, мүгедектерді және қарт адамдарды мемлекеттік қолдау қамтамасыз етіледі, әлеуметтік қорғау жүйесі дамып жатыр, мемлекеттік зейнетақылар, жәрдемақылар және әлеуметтік қорғаудың өзге де кепілдіктері белгіленеді. Соған қоса, азаматтардың әлеуметтік қорғау саласындағы құқықтары ҚР Конституциясының жекелеген баптарында белгіленген (28, 29, 30-баптары).
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық рөлге ие;
Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін негізгі база, құқықтыњ басты қайнар көзі болып табылады. Ол жалпы құқық, соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздеріне қатысты бірқатар жаңа ережелер бекітті.
Конституциялық нормалардың мазмұны еңбек туралы заңдарда және заңға сәйкес актілерде сипатталады.
Әлеуметтік қорғау туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңына сәйкес заң шығарушы актілерге мыналар жатады:
ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
констиуциялық заңдар; ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне ие жарлықтары;
Қазақстан Республикасының кодекстері; заңдар; ҚР Президентінің заң күшіне ие жарлықтары;
Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
ҚР Парламентінің нормативтік қаулылары;
Министрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің нормативтік қаулылары; орталық мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары және қаулылары;
Мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғары деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс.
ҚР Конституциялық Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының және ҚР Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары жоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.
Заңның өзге заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады. Бұл заңдылық қағидасының мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қорғау сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы заңға сәйкес актілермен реттеледі.
Әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздерінің жүйесі. Әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздері өз жүйесіне ие, ол әлеуметтік қорғау құқығының барлық заңдарының біртұтас кешенде орналасу құрамын, өзара байланысын және кезектілігін білдіреді.
Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздерін былайша түрлерге бөлуге болады:
Қазақстан Республикасының Конституциясы (28, 29, 30-баптары);
Халықаралық-құқықтық актілер - халықаралық конвенциялар, декларациялар, ТМД елдерінің арасындағы келісімдер;
Қазақстан Республикасының заңдары:
ҚР «ҚР еңбек туралы» заңы;
ҚР «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы;
ҚР «ҚР-дағы қаржы полициясының органдары туралы» заңы;
ҚР «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» заңы;
ҚР «Отбасылық типтегі балалар ауылдары және жастар үйлері туралы» заңы;
ҚР «Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері туралы» заңы;
ҚР «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы;
ҚР «ҚР-дағы арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы» заңы;
ҚР «Әлеуметтік кепілдіктерді реттеуге қатысты шаралар туралы» заңы;
ҚР «Ұлы Отан соғысына қатысушыларды, мүгедектерді әлеуметтік қорғау және жеңілдіктер туралы» заңы;
ҚР «Әскери қызметшілердің және олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі және оларды әлеуметтік қорғау туралы» заңы;
ҚР «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заңы;
ҚР «Семей ядролық сынақ полигонындағы ядролық полигондардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңы;
ҚР «Арал теңізіндегі экологиялық апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңы және т.б.
Заңға сәйкес актілер (ҚР Президентінің жарлықтары және ҚР Үкіметінің қаулылары);
Ведомстволық актілер (ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің актілері және т.б.);
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының актілері (мысалы, Астана қаласының);
7. Локальдық актілер (келісімдер, ұжымдық шарттар). Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының маңызды қайнар көздері болып Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
ҚР Конституциясына және ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңына сәйкес заңдардың келесі түрлерін атап өтуге болады:
А) ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар. Олар ҚР Конституциясында (62-б. 3-т) белгіленген тәртіппен қабылданады. Мысалы: мемлекеттік қызметшілердің жасына қойылатын талапты жойған ҚР 1998 жылғы 7 қазандағы «ҚР Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы (33-б. 4-т);
Ә) ҚР конституциялық заңдары. Конституциялық заң ретінде ҚР Конституциясында осылай танылған және Конституцияда белгіленген тәртіпте қабылданған заң танылады. Мысалы, ҚР 1991 жылғы 16 қазандағы «ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заңы;
Б) Жай заңдар. Мысалы, ҚР «ҚР халқын жұмыспен қамту туралы» заңы, ҚР «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы, ҚР «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» заңы және т.б.
Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздеріне әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы заңға сәйкес актілер де жатады.
Заңға сәйкес актілерге заң шығарушы болып табылмайтын өзге де нормативтік құқықтық актілер жатады. Бұл - ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары, ҚР Парламентінің және Үкіметінің нормативтік қаулылары, министрлердің нормативтік бұйрықтары, мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Заңға сәйкес нормативтік актілер 2-і белгімен сипатталады:
заңға сәйкес нормативтік актілер заңдарға қайшы келмеуі және шегінен шықпауы тиіс;
олар заңдарды орындауды ұйымдастыруға бағытталған.
ҚР Конституциясына сәйкес (62-бабы), Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар Қазақстан Республикасының заңдары, Парламенттің қаулылары, Сенат пен Мәжілістің қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды. Республиканың заңдары Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне енеді. Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиіс. Парламент пен оның Палаталарының қаулылары заңдарға қайшы келмеуі тиіс.
Заңға сәйкес актілердің ішінен ҚР Президентінің нормативтік жарлықтары жоғары заңды күшке ие. Олар ҚР Парламенті мен оның Палаталарының құзыретіне кірмейтін мәселелер бойынша қабылданады. Мысалы, ҚР Президентінің 1990 жылғы 29 мамырдағы «Мемлекеттік және еңбек тәртібін нығайту бойынша шұғыл шаралар туралы» жарлығы.
Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілердің басым көпшілігін Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативтік қаулылары құрайды. Олар жалпы мемлекеттік сипатқа ие. ҚР Конституциясына (69-бабы) сәйкес Үкімет өз құзыретіндегі мәселелер бойынша қаулы, ал Премьер-министр - өкімдер шығарады. Бұл актілер бүкіл республика аумағында міндетті сипатқа ие.
Әлеуметтік қорғау құқығы қайнар көздерінің жүйесінде ҚР «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы аса маңызды орынға ие. Бұл акт әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесіне кіретін қоғамдық қатынастардың бүкіл кешенін реттейді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздері ретіндегі маңызды заңдарға жалпы сипаттама. Қазақстан Республикасында еңбек мәселелері бойынша маңызды заңдарға мыналар жатады:
ҚР «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы. Бұл заң тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет азаматтардың зейнетақымен қамсыздандыру құқықтарын, мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға қатысты кепілдіктерін анықтады, Орталықтан және зейнетақылық қорлардан зейнетақылық төлемдер алудың тәртібін белгіледі, жинақтаушы зейнетақы қорларын ұйымдастырудың және олардың жұмысының негізгі қағидаларын бекітті.
ҚР «ҚР-да мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» заңы. Бұл заң «мүгедек» сөзіне анықтама берген, мүгедектердің құқықтық жағдайының негіздерін, олардың еңбек саласындағы құқықтарын, мүгедектерге көрсетілетін әлеуметтік көмек пен жеңілдіктердің түрлерін анықтаған.
Халықты еңбекпен қамту туралы заң. Елімізде жұмыссыздық деген пайда болып, жұмыссыздардың саны көбейіп келе жатқан жағдайда қабылданған бұл акт - біздің республикамыздағы халықты еңбекпен қамтуға бағытталған алғашқы заң. Аталған заң еңбекпен қамту қағидасын бекітіп, «еңбекпен қамту», «жұмыссыз», «жұмыссыздың мәртебесі» сияқты түсініктерді анықтады, сонымен қатар, мемлекеттік органдардың жұмыс берушілермен және жұмыссыздармен қарым-қатынастарын реттеді.
Осы заңға сәйкес еңбекпен қамту және жұмысқа орналастыру органдары да жұмыс істейді. Қызметкерлер еңбек шартын бекітпестен бұрын аталған органдармен қатынасқа түседі.
Еңбекті қорғаудың негіздері туралы заң еңбекті қорғау саласындағы мемлекетк саясатты бекітті. Бұл актінің ережелері жұмыс барысында қызметкерлердің өмір және денсаулық қауіпсіздігін қамтамасыз ету ережелерін, сонымен қатар әлеуметтік қорғау мәселелерін реттейді.
Заңдардан өзге барлық қайнар көздер заңға сәйкес актілер болып табылады, олар: ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, министрліктер мен ведомстволардың нормативтік бұйрықтары, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулылары және т.б.
Еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен қабылданған бірқатар актілер де бар. ҚР Президенті Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында міндетті күшке ие жарлықтар мен өкімдер шығарады, олар заңға сәйкес актілер болып табылғандықтан, ҚР Конституциясына және заңдарына сәйкес болуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларымен еңбектің әр түрлі мәселелеріне қатысты заңдарды орындауға қатысты нормалар қабылданады. Еңбек жөніндегі арнайы орган - ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Бұл министрлік еңбекті қорғау, жалақы, халықты еңбекпен қамту және әлеуметтік қорғау және өзге де мәселелер жөнінде актілер қабылдайды.
Мәслихаттар және әкімдер өз құзыреті шегінде өздеріне бағынысты аумақтарда еңбекті қолдану және ұйымдастыру мәселелері бойынша нормативтік шешімдер қабылдайды. Қазақстан Республикасының Конституциясына (88-бабы) сәйкес мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында міндетті күшке ие. Егер мәслихаттардың шешімдері ҚР Конституциясына және заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші сот тәртібімен жойылуы мүмкін. Ал әкімдердің шешімдері ҚР Конституциясы мен заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші ҚР Президентінің, ҚР Үкіметінің немесе жоғары тұрѓан әкімдердің актілерімен жойылады, сонымен қатар, сот тәртібімен де жойылуы мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілер өз күшіне келесі мерзімдерде енеді:
Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары - егер осы актілердің өздерінде не олардың күшіне енуі туралы актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, ресми түрде алғаш жариялағаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң;
ҚР Парламентінң және оның Палаталарының қаулылары - егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланѓған күннен бастап;
ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары - қабылданған күннен бастап;
ҚР Үкіметінің құрамына кіретін және кірмейтін орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың, соның ішінде, ҚР Жоғарғы Сотының, ҚР Ұлттық Банкісінің нормативтік құқықтық актілері - егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң заң жарияланған соң күшіне енеді. Бұл заңның тек күшіне енген сәтінен бастап қана құқықтық қатынастарды реттеп, белгілі бір заңды салдарды тудыратынын білдіреді.
Нормативтік құқықтық актілердің уақыттағы, кеңістіктегі және қызметкерлер санаты бойынша күші.
Нормативтік құқықтық актілердің уақыттағы күші. Еңбек құқығының қайнар көздері болып табылатын нормативтік құқықтық актілер үшін олардың әрекет ету күшінің басталу және аяқталу уақытың, яғни, олардың уақыттағы шектерін белгілеудің тәжірибелік маңызы зор.
ҚР Конституциясының нормалары мен ережелері оны ресми түрде жариялаған күннен бастап күшіне енеді. 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда Конституцияны қабылдаған күн Қазақстан Республикасы Конституциясының күні деп саналады. ҚР Конституциясы күшіне енгенге дейін Қазақстан Республикасының аумағында қолданыста болған заңдар мен өзге де құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмейтін бөліктері қолданылады. Конституция және оның жекелеген нормативтік ережелері белгіленген тәртіп бойынша жаңа Конституция қабылдағанға дейін немесе осы ережелерге өзгертулер мен толықтырулар енгізетін конституциялық заң қабылдағанға дейін қолданыста болады.
Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентінің жарлықтары және ҚР Үкіметінің қаулылары, егер осы актілердің өзінде не олардың күшіне енуі туралы актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, алғаш рет ресми түрде жариялаған күннен бастап күнтізбелік он күн өткен соң күшіне енеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының «ҚР еңбек туралы» заңы 1999 жылғы 10 желтоқсанда қабылданды, ал «ҚР еңбек туралы» заңының күшіне енуі туралы» арнайы заңның негізінде 2000 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Мысалы, ҚР «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңы 1997 жылғы 20 маусымда қабылданып, 1998 жылғы 1 қаңтарда күшіне енген кейбір баптарын есептемегенде, бұл заң 1997 жылғы 1 шілдеден бастап күшіне енді.
ҚР Парламентінің және оның Палаталарының қаулылары, егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланған күннен бастап, ал ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары қабылданған күннен бастап күшіне енеді.
Орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері, егер осы актілердің өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан кейін күнтізбелік он күн өткен соң күшіне енеді. Дәл осындай мерзімдер жергілікті өкілдік және атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілерінің күшіне енуі үшін де белгіленген.
Нормативтік құқықтық актілердің күшіне ену уақытының маңызы өте зор, себебі, ол осы актілерде көзделген заңды жауапкершіліктің туындау мерзімдерімен және осы актілердің кері күші туралы мәселені шешумен байланысты. Жалпы ереже бойынша нормативтік құқықтық актінің күші бұл акт күшіне енгенге дейінгі қатынастарға таралмайды. Тек актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуі туралы арнайы заңда нормативтік құқықтық актінің не оның бөлігінің кері күші көзделсе ғана ол өзі күшіне енгенге дейінгі қатынастарды реттеуде қолданылуы мүмкін. Нормативтік құқықтық актілердің (ҚР Жоғарғы Сотының және Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларын есептемегенде) күшіне енуінің маңызды жағдайы болып олардың ҚР Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өтуі табылады. Мемлекеттік тіркеуден өтпеген нормативтік құқықтық актілердің заңды күші болмайды.
Нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін. Егер актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуі туралы актіде өзге мерзім көзделмесе, нормативтік құқықтық актінің күші тұрақты деп танылады. Әрекет ету күшінің уақытша мерзімі бүкіл акт не оның жекелеген бөліктері (бөлігі) үшін белгіленуі мүмкін. Мұндай жағдайда еңбек туралы нормативтік құқықтық актінің күші қандай мерзімге дейін сақталатыны міндетті түрде көрсетіледі. Бұл мерзім өткеннен кейін нормативтік құқықтық актіні қабылдаған орган актінің күшіне қатысты жаңа мерзімді белгілеуі немесе оны тұрақты деп тануы мүмкін.
Әлеуметтік қорғау құқығының нормаларынан тұратын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт оның әрекет ету мерзімінің аяқталуымен, осы актімен тең не одан жоғары заң күшіне ие басқа актінің қабылдануымен, осы актіні оған тең не одан жоғары заң күшіне ие актінің жоюына (күшін жоғалтты деп тануына) орай өз күшін тоқтатады.
Жалпы ереже бойынша, әлеуметтік қорғау құқығының нормаларынан тұратын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт кері күшке ие емес және ол күшіне енгеннен кейін туындаған қатынастарға қолданылады. Алайда, нормативтік актіде тікелей көзделген жағдайларда заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актінің күші ол күшіне енгенге дейінгі қатынастарға да таралуы мүмкін.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші. Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші «аумақ» деген түсінікпен тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретінде мемлекеттік шекара шегіндегі жер қабаты, жер қойнауы, су және әуе кеңістігі танылады. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасының аумағы нормативтік құқықтық актілердің әрекет ету күшінің құқықтық кеңістігі болып табылады.
Егер актілердің өзінде немесе осы актілердің күшіне енуі туралы актілерде өзгеше көзделмесе, ҚР Президенті, ҚР Парламенті және ҚР Үкіметі, орталық атқарушы және өзге де орталық уәкілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралады. [1]
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші туралы сөз қозғай отырып, олардың күші Қазақстан Республикасының елшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда кемелеріне және шетелдегі өзге де аумақтық құрылымдарына таралатынын ескеріп өткен жөн.
Себебі, «Қазақстан Республикасының аумағы» түсінігі жер-аумақтық, теңіз және әуе шектерімен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар, халықаралық - құқықтық актілермен де анықталады.
Атап өтетін тағы бір жайт, егер сыртқы еңбек миграциясы саласындағы халықаралық келісімдерде көзделсе, әлеуметтік қорғау туралы нормативтік актілер өзге мемлекеттерде жұмыс істеп жүрген азаматтарға да таралады.
Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің күші тиісті әкімшілік - аумақтық бірлікті аумағына ғана таралады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлеріндегі (шалғай елді мекендер, сусыз жерлер, таулы өлке және т.б.) еңбек жағдайының ерекшеліктерін ескере отырып, қызметкерлердің жекелеген санаттарының жалақысына қатысты аудандық коэффиценттерді, әр түрлі жеңілдіктерді, кепілдіктерді және т.б. көздейтін арнайы құқықтық актілер қабылданады.
Әлеуметтік қорғау құқығының қайнар көздерінің арасында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының қатысушылары - мемлекеттердің келісімдері айрықша орынды иеленген. Бұл келісімдер азаматтардың ТМД бір мемлекетінен екіншісіне көшкен кезде оларды әлеуметтік қамсыздандырудың жағдайлары мен тәртібін белгілейді. Мысалы, «Тәуелсіз Мемлекеттер достастығының қатысушылары - мемлекеттердің азаматтарының әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтарының кепілдіктері туралы» келісімі (1992 жылғы 13 наурыздағы) КСРО-ның бұрынғы республикаларының аумағында зейнетақыға құқықты иеленген және осы құқықты Келісімнің барлық қатысушыларының - мемлекеттердің аумағында жүзеге асыру құқығын иеленген тұлғаларды зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарды үйлестіру саясатын жүргізуді көздейді.
Нормативтік құқықтық актілердің тұлғалар шеңбері бойынша күші.
Егер ҚР Конституциясында, заңдарда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, нормативтік құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге асырушы ҚР азаматтарына, шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ тұлғаларға таралады.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар ретінде Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері бар тұлғалар танылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері жоқ тұлғалар азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады.
Шетелдік азаматтар еңбек қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарына тиесілі құқықтарды иеленіп, міндеттерді орындайды.
Әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтық нормалар екі үлкен топқа бөлінеді: (бұлай бөлудің негізіне объективтік факторлар, нақты айтар болсақ, Қазақстан Республикасының әртүрлі аумақтарының ауыр табиғи - климаттық жағдайлары алынған):
1. экономика саласына және еңбек жағдайына қарамастан, жалданбалы еңбек қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпы нормалар. Мысалы, ҚР «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңының күші тек Қазақстан Республикасының азаматтарына ғана емес, сонымен қатар, Қазақстан Республикасы аумағында еңбек қызметін жүзеге асырушы шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да таралады;
2. қызметкерлердің жекелеген санаттарына (әйелдерге, кәмелетке толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне, ауыр және зиянды өндіріс жұмысшыларына, уақытша және маусымдық қызметкерлерге және т.б.) таралатын арнайы нормалар. Осы заңда қызметкерлердің белгілі бір санаттары - еңбекке құқық қабілеттігі шектеулі тұлғалар, кәмелетке толмағандар, жасы кіші балалары бар әйелдер үшін жеңілдіктер көзделген.
Жекелеген жеңілдіктер шектеулі еңбек қабілеттігіне ие тұлғалар үшін көзделген. 1991 жылғы 21 маусымдағы «Қазақ КСР-де мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» заңында мүгедектердің әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтары анықталған. Осы зањңға сәйкес, мүгедектер тұрмыстық қызмет көрсетуде басым құқықтарды иеленеді, азық-түлік және өнеркәсіптік тауарларды алуда, үйде қызмет көрсетуде жеңілдіктер иеленеді және т.б.
Жекелеген қызметкерлерді әлеуметтік қорғаудың жағдайлары тек ҚР «Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңымен ғана емес, өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңының күші барлық мемлекеттік қызметшілерге таралады.
Құқықтың қайнар көздерін қызметкерлер бойынша түрлерге бөлудің нақты мазмұны мынаған бағытталған: 1.арнайы нормалар арқылы олар үшін зейнетақы тағайындаудың ерекше тәртібі; 2.жеңілдіктер мен артық-шылықтар; 3.жоғарылатылған тәртіптік және материалдық жауапкершілік және т.б. ерекшеліктер белгіленеді.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№9 дәріс. Әлеуметтік–демографиялық мәселелер. 2 сағат
Демография пәні және демографиялық саясат.
Экономикалық даму мен халықтың ұдайы өндірісінің байланысы.
Қазақстан Республикасындағы демографиялық процестер және көші-қон мәселелерін реттеу.
Мақсаты мен міндеттері:
- Халыққа әлеуметтік қызмет көрсетудің негіздерін ашу..
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№10 дәріс. Әлеуметтік саланы дамытудың мемлекеттік саясаты. 2 сағат
Мемлекеттің білім денсаулық, халықты әлеуметтік қорғау мәдениет тұрғын-үй саласындағы саясаты, реформалардың мазмұны, түбірлі өзгерістер.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі бағыттары.
Мақсаты мен міндеттері:
- Құқықпен қамсыздандыру бойынша өткізілген реформалардың мәні мен маңызын ашу.
Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты – ұйымдастырушылық қызметі. Терең экономикалық, ғылыми-техникалық, құқықтық жағдайлар жасай отырып, қоғамдық қатынастарға жарасымдылық табу, оларды реттеп отыру әлеуметтік саясатты жүйелі жүргізу қоғамдағы саяси тұрақтылыққа қол жеткізеді.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері экономикалық өсуді қолдау. элементтерін қамтуы, қатерлі жағдайлар туындаған кезде барлық азаматтарға қолдау көрсетуде әділ болуы, тиімді жұмыс істеуі және халықты неғұрлым толық қамтуы тиіс.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік қатерлердің негізінде қалыпастырылады. Әлеуметтік қорғаудың іске асыруға ұсынылып отырған жүйесі:
- әділ әлеуметтік қорғау құқығын іске асыра алушылар жеңіл, қол жетерлік болуы тиіс. Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдемақылар көлемі бірдей әлеуметтік қатер туындаған кезде еңбек өтілі мен жалақысына байланыссыз. Төлемдердің көп деңгейін ұсынуы тиіс. Сонымен бір мезгілде, қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның катысуынын ұзақтығы мен мөлшеріне байланысты болуы керек;
- әрбір азаматтың мемлекетке тәуелділігін емес, оның жеке жауапкершілігін ынталандыруы тиіс. Тұтастай алғанда, барлық еңбекке қабілетті азаматтар өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының әл-ауқаты үшін жауапты болуға ұмтылуы тиіс;
- пәрменді-жәрдемақылар атаулы болуы тиіс, яғни оны алуға құқығы бар және оған аса мұқтаж адамдарға беріледі;
- тиімді, яғни ашық және жақсы басқарылатын, шығысы аз және қарапайым болуы қажет. Жүйенің негізгі компоненттері икемді реттелуі қажет;
- қол жетерлік, яғни белгілі бір мерзім ішінде халықтың барынша толық қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерлер негізінде қорғаудың мынадай элементтерін камтитын әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыру көзделіп отыр:
- барлық азаматтарға әлеуметтік қатерлерге қарай бюджет қаражатының есебінен бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
- алғашқы кезеңде міңдетті әлеуметтік сақтандыруды жұмыс берушілер есебінен және келешекте еңбеккерлердің де аударымдары есебінен жүргізу;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі, әлеуметгік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтардың бюджеттің қаражаты есебінен қолдаудың арнаулы мемлекеттік бағдарламалары.
Қазақстанның ерекшелігін, халықаралық тәжірибені ескере отырып, әлеуметтік қорғау жүйесінің ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік және сол сияқты жеке меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылық берілуі тиіс. Барлық әлеуметтік төлемді неғұрлым тиімді басқару және бақылау үшін әрбір азаматқа дербес бірдейлендірілген код бере отырып, дербес бірдейлендірудің жалпы мемлекеттік жүйесі мен ұлттық дерекқоры жасалуы тиіс.
Ана мен баланы кең ауқымды әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің бүкіл әлеуметтік корғау жүйесінің басымдықтарының бірі болып табылады. Келешекте әлеуметтік қорғау жүйесінің жетілдірілуі барысында әлеуметтік қорғауға мұқтаж қатерлер тізбесі кеңейтіледі. Мәселен, демографиялық процестерді қолдау мақсатында бала туу мен оларды тәрбиелеу әлеуметтік көмекке мұқтаж жағдай ретінде қаралады. Қолдау көрсету ретінде бала туғанда бір жолғы жөрдемақы және жасы кәмелетке толмаған балаларды тәрбиелеп отырған отбасыларына қосымша жәрдемақы беру енгізілді.
Мүгедектік проблемаларын шешу бойынша іс-шаралар әзірлеу, мүгедектердің мұқтаждарына арналған өндірістер, мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру, мүгедектердің негізгі құқықтар мен көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуін қамтамасыз ететін мемлекеттік стандарттарды енгізу қарастырылады. Әлеуметтік қатерлердің алдын алудың және мүгедектерді оңалтудың (медициналық, әлеуметтік, кәсіби) жеке бағдарламаларын дамыту, мүгедектерді әлеуметтік, еңбекпен бейімдеу жүйесін құру, мүгедектердің қоғамға кірігуіне жәрдемдесу жөнінде шаралар қабылданды.
Атаулы әлеуметтік көмек мұқтаждықтың нақты өлшемдері негізінде халықтың ең аз қорғалған топтарына ғана берілетін болады. Бұдан басқа, адамдардың белгілі топтарына – соғыс ардагерлеріне, мүгедектерге және көп балалы аналарға қосымша қорғау көрсетуге бағытталған арнайы бағдарламалар әзірленді.
Әлеуметтік қорғауды реформалауда әлеуметтік нормативтердің рөлін арттыру, ең төменгі жалақының кезең-кезеңімен көбейтіп, кұнкөріс деңгейіне жақындату маңызды болып табылады. Әлеуметтік төлемдердің көлемі әлеуметтік-экономикалық табиғаты бар нормативтерге негізделіп есептелетін болады. Әлеуметтік қатерлердің туындау мүмкіндігін болдырмау және оны қысқарту мақсатында мемлекет алдын-алу сипатындағы шараларды қабылдайтын болады. Жұмысынан айырылып қалудың алдын-алу, сондай-ақ азаматтардың тұрақты ақы төленетін еңбек қызметін тауып алуын ынталандыру мақсатында мемлекет жұмыс орындарын құру бағдарламаларын жетілдіреді. Азаматтардың еңбек міндеттерін атқару кезінде денсаулығы мен өміріне зиян келу қаупінің алдын алу үшін мемлекет еңбек туралы заңнамалар мен еңбекті қорғау туралы заңнамалардың сақталуына бақылауды күшейтеді. Мүгедектікке ұшырау қатерін азайту мақсатында медициналық көмек көрсетуді жетілдіру, соның ішінде оны қаржыландыру тетігін жақсарту арқылы жетілдіру көзделуде.
Жасы бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша мемлекеттік жәрдемақылар алушыларды әлеуметтік сақтандыруды енгізу кезіне дейін тағайындалған төлемдерді қамтамасыз ету қағидалары өзгерістерге ұшырамайды.
Әлеуметтік қорғаудың барлық жүйесі тікелей немесе жанама түрде қызметкерлер мен жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландыратын болғандықтан, әлеуметтік қорғау жүйесіне әрбір нақты азаматтың ғана емес, Үкіметтің әлеуметтік әріптестерінің-еңбекшілердің кәсіптік одақтарының және жұмыс берушілер бірлестіктерінің қатысу деңгейін көтеру көзделеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатын ретке келтіріп отыратын халықтың тұрмыс жағдайы, ғылыми-техникалық процесс мәселелерімен адамның еңбек әрекеті саласын өзгерту мәселесі де тығыз органикалық байланыста болады. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әсіресе адамның еңбек әрекеті жағдайы мен сипатында болатын өзгерістерде айқын байқалады. Саясаттың гумандық жағдайы осы жерде ерекше көрінеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саладағ саясатты адамдар, топтар арасындағы мемлекетпен қарым-қатынас жасаудың әртүрлі формалары мен құралдары тиянақталады. Әлеуметтік саясат мемлекеттің басқару институты ретінде белгілі бір мазмұнға, бағытқа, функцияға шоғырланған. Қазақстан мемлекетіндегі әлеуметтік саясат егеменді тәуелсіз мемлекетіміздің саяси жүйесінің бір шешуші компоненті.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының мазмұны мен бағыттылығы мазмұндық жағынан ғана емес әлеуметтік жұмыста методологиялық функция атқара отырып, оны ұйымдастыру негізі болып табылады. Әлеуметтік саясатта өзара байланысты бір-біріне әсер етуші екі түрлі жағдайды бөліп қарауға болады.
Олар ғылыми танымдылық және практикалық ұйымдастырушылық жақтары.
Әлеуметтік саясаттың ғылыми танымдылық бөлігі мемлекеттің әлеуметтік саясатқа осыған дейін жүргізген бағытының жинақталған нәтижелерімен қоғамдағы қажеттіліктермен әлеуметтік даму процестерінің нәтижесі ретінде көрінеді. Ол халықтың әртүрлі жіктерінің әлеуметтік тұрақтылық деңгейін қоғамдық пікірмен қоғамдық көңіл-күй дәрежесін танытып отырады. Аналитикалық мәліметтер мемлекеттің басқару органдарының әлеуметтік саясат тұжырымдамаларын жасап, оның негізгі міндеттері мен бағыттарын анықтауға мүмкіндік туғызады. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының практикалық ұйымдастырушылық жағы әлеуметтік саясаттың стратегиялық міндеттерімен тұжырымдамалық жағдайларын тікелей жүзеге асыруымен байланысты көп болады. Мемлекет басқару органдарының халық пен әлеуметтік жұмыс жүргізу жүйесінің мемлекеттің әлеуметтік саясаты міндеттері бағындырыла ұйымдастырылған ғылыми негізделген халық мүддесімен үндес келетін мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік мазмұнына аса маңызды негізін құрып, оның мақсаттылыңын қамтамасыз етеді де, ол жұмысты ұйымдастырушылардың практикалық қадамына сенімін арттырады.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№11 дәріс. Халықтың жеке категориялары бойынша саясат. 2 сағат
Мемлекеттің отбасын дамыту саясаты, оның Қазақстан Республикасында жүзеге асыру жолдары.
2. Қазақстан Республикасының мүгедектер, қарт адамдар, жастар жөніндегі әлеуметтік саясаты.
Мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстандық әлеуметтік саясаттың қалыптасу ерекшеліктерін көрсету.
Қазақстанда «Әлеуметтік доктринаны» жасақтау мәселелері қарастырылуда. Аталмыш құжаттың негізгі идеясы – республика халқының әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін мемлекеттік саяси тетіктерді қалыптастыру. «Әлеуметтік доктрина» қоғамдағы ең басты әлеуметтік тұрақтылықты нығайтуға басымдық бере отырып, инновациялық жолдарды талап етеді. Бұл бағытта уақыт оздыруды көтермейтін іс-шаралар күтіп тұр. Олардың барысы елдегі азаматтардың саяси мәдениеті мен демократиялық санасын арттыру болмақ.
Қазақстанның әлеуметтік саладағы реформаларының таяу жылдардағы басты мақсаттары мыналар болып табылады:
демографиялық өсімді ынталандыру және өлім-жетім деңгейін төмендету мен салауатты өмір салтын насихаттау есебінен күтілетін өмір жасын ұзарту жөніндегі шараларды қамтамасыз ету;
медициналық қамтамасыз етуді жақсарту және тұрмыста әрі өндірісте жарақаттануды азайту;
сондай-ақ көші-қон процестерінің реттелуіне қол жеткізу жолымен демографиялық жағдайды жақсарту;
әйелдердің қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты гендерлік теңдікке қол жеткізу;
халықтың тұрмысы төмен топтары үшін экономикалық өсуді ынталандыру жолымен экономикалық мүмкіндіктерді кеңейту – еңбекке қабілетті халықтың неғұрлым жоғары әлеуметтік тұтыну деңгейін қамтамасыз етіп, табыс табуына мүмкіндік беретін экономикалық жағдай туғызу;
экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
халықтың экономикалық және әлеуметтік жағынан әлсіз топтарының тиімді жүйесін құру;
халықтың тұрмыс деңгейін, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлік деңгейін төмендету;
медициналық қамтамасыз етудің, жалпы кәсіптік және жоғары білім берудің жалпыға бірдей қол жетімділігін қамтамасыз ету;
ұсынылатын әлеуметтік игіліктер мен қызметтердің жоғары сапасы мен оларды халықтың кеңінен таңдау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету;
Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін қаржыландырудың жаңа көздерін айқындау және қазіргілерін неғұрлым тиімді пайдалану [11, 44б.].
Мемлекеттегі әлеуметтік ахуалды жақсартуда қоғамдық институттар мен бизнес құрылымдарының қайырылымдық шараларды өткізуді дәстүрге айналдырғаны жөн. Себебі қайырылымдылық шаралары қоғамдағы әлеуметтік ахуалды жақсартуға ғана емес, қоғамдағы гуманистік құндылықтарды насихаттау жұмыстарына да зор үлес қосары сөзсіз. Бірақ қайырымдылық шаралары саяси ұпай жинаудың құралына айналмауы керек. Дегенмен қазіргі кезеңде Қазақстан азаматтарының мемлекет көмегін күтіп қол қусырып отырудан гөрі, ендігі жерде жұмыс іздеп табуда белсенді қимылға көшкенін көреміз. Бұл халықтың әлеуметтік масылдық психологиясынан бірте бірте айығып келе жатқанын байқатады. Бұл Қазақстанның әлеуметтік саясатындағы өте маңызды жағымды құбылыс деп есептеймін. Тұтас алғанда еліміз бойынша еңбек нарығындағы ахуал тұрақтанып келе жатқаны байқалады.
Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүзеге асыру барысында әлеуметтік қамсыздандыру міндетінің кезек күттірмейтін мәселе екендігі дәлелденді. Ол – мемлекеттің алғаш заңдастырылған міндеттері болғандықтан қоғам және тұлға қатынастарының өзгеруінің бастамасы болды. Сондай-ақ әлеуметтік қамсыздандыру өндірістегі материалдық игілік жасына, жынысына, денсаулығына және тағы да басқа жағдайына қарамастан, қоғамның барлық мүшесіне тиісті болуы керек. Әлеуметтік қамсыздандыруды қалыптастыру кезеңі оның құқықтық негізінің пайда болуы мен әлеуметтік үрдістердегі құқықтық реттеу қызметін мемлекеттің өз міндетіне алуымен тікелей байланысты. Одан әрі бұл қызмет әлеуметтік бағдарламаны бюджеттік қаржыландыру арқылы және әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік құрылымын құру барысында жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік әлеуметтік саясатты жүзеге асыруының бағдарламалық құжаттарының иерархиясы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі ұзақ мерзімді Стратегиясы;
2010 жылға дейінгі ұзақ мерзімді стратегиялық жоспары;
жыл сайынғы Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы;
Үкімет бағдарламалары;
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы индикативтік жоспары;
мемлекеттік бағдарлама;
салалық бағдарлама;
аймақтық бағдарламалардан құралған.
Қоғамның әлеуметтік дамуы жөніндегі мемлекеттің жобаларын қарастырсақ, айтылған мемлекеттік бағдарламаның құжаттарында Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты мен халқының әлеуметтік қорғалуына ерекше мән беріліп отыр. Әсіресе әлеуметтік саясаттың жүзеге асырылуы мен жасақталуы үшін ерекше ұстанымдар қажет. Әлеуметтік саясаттың стратегиялық мақсаттарына мыналарды жатқызуға болады:
яғни халықтың жұмыспен тиімді қамтылуын қамтамасыз ету;
халықтың өмір сүру деңгейін айтарлықтай жоғарылату;
отбасылардың, әйелдердің, балалардың, жастардың, барлық азаматтардың еңбек саласында, денсаулық сақтау, білім, мәдениет, тұрғын үймен қамтамасыз етуде конституциялық және әлеуметтік кепілдіктерді орнату;
елдегі демографиялық жағдайды жақсарту және қолдау;
халықтың санының азаюын, әсіресе бала шетінеуін, ана өлімін азайту.
Қазіргі кезде Қазақстан Халықаралық Еңбек ұйымының толық мүшесі. Аталмыш ұйымға мүше болған елдерде оның негізгі қағидаларының орындалуы талап етіледі және сол бағытта ауқымды іс-шаралар жасалады. Мысалы, тұрақты төленетін еңбек әрекетінде ынталандыру шаралары; негізгі әлеуметтік төтенше жағдайларда әлеуметтік сақтандырулар механизмдерінің көмегімен кіріс бөлігінің орнын толтыру және алдын алу; әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын халықтың әлсіз топтарына әлеуметтік көмек механизмін көрсету; білім және медициналық көмек алуда азаматтардың басты құқықтар мен қызметтерге қол жеткізуіне жағдай жасау.
Әр түрлі әлеуметтік топтар мен категорияларға қатысты әлеуметтік қорғау механизмі төмендегідей қорғау мен қолдауды жүзеге асырады.
Біріншіден, халықты негізгі өмірлік қолдау қызметімен барлық тұрғындарды қамтамасыз ету;
Екіншіден, азаматтардың жұмыспен қамтылуында олардың құқықтарын жүзеге асыру;
Үшіншіден, халықтың әлеуметтік әлсіз топтарының қажетті тұтыну деңгейіне көмек көрсету мен қолдау білдіру.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№12-13 дәріс. Әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың қаржылық және білікті мамандармен қамтамасыз ету мәселелері. 4 сағат
Әлеуметтік саясатты қаржыландыру принциптері.
Адам-әлеуметтік саясаттың объектісі ретінде.
Жұмыс күшінің сапасы. Персоналдың біліктілігі.
Мақсаты мен міндеттері:
- Әлеуметтік саясаттың жүзеге асу механизмдерін айқындау.
Әлеуметтік сала қай кезде де, қандай жағдайда да кез келген мемлекетті толғандыратын мәселе. Бүгінгі күні экономиканың тұрақтанып еркендеуінің арқасында еліміз әлеуметтік салаға түбегейлі бет бұруға мүмкіншілік алды. Әлемдік экономикалық тәжірибеде жүргізілетін реформалардың табысты болуы, тиімді әлеуметтік саясат ұстанғанда ғана мүмкін болатынын көрсетіп берді. Әрбір мемлекетте әлеуметтік саясат пен әлеуметтік дамудың түпкілікті бағыттары қоғамдағы барлық іс-әрекеттің ең жоғары деңгейдегі жетістіктері болып табылады.
Қазіргі таңда кез келген елдің экономикасы, халықтың рухани және материалдық игіліктерінің артуы, ең алдымен сол елдегі ғылым мен білімнің, мәдениеттің тұрақты дамуына тікелей байланысты. Жеті басымдықтан тұратын биылғы Жолдаудың әлеуметтік бағыттағы үшінші басымдығы: «Халықтың неғұрлым әлжуаз» топтарын қорғайтын және экономиканың дамуына қолдау керсететін осы заманғы әлеуметтік саясат - осы саланы одан әрі жаңартудың барынша басым бағыттарына мемлекет тарапынан қаражат бөлінетіндігі, халықты жұмыспен қамту, қоғамның шын мәнінде көмекке зәру «әлжуаз» мүшелеріне қолдау көрсету, эейнетақы мен әлеуметтік төлемдерді уақытында алу, халыққа қызмет көрсетудің мемлекеттік стандарттарын енгізу және олардың сапасын арттыру мәселелері қамтылған.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық саяси қатынастардың тиімділігінің нәтижесін халықтың өмір деңгейімен, материалдық қажеттіліктерімен, білім беру, денсаулық сақтау саласының қызметіне жеткілікті түрде қол жеткізу жағдайымен сипаттауға болады. Аумақтарға мемлекеттік тұрғыдан қолдау керсете отырып, іс-тәжірибелерді белсенді түрде пайдалану арқылы республика аумақтарының өзіндік саясатын қалыптастыруы қажет әрі оны мемлекет пен аумақтардың саяси, ұйымдастырушылық, материалдық және қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес жүргізу керек. Мұндай зерттеулер мен тәжірибелерді жергілікті билік органдары мен қауымдастықтар бірлесе отырып іске асырады. Бұл жергілікті мәмлекеттік басқару жүйесінің әлеуметтік, экономикалық, экологиялық мақсаттары мен бағдарламаларының өзара келісілген жиынтығы және олардың жетістікке жету мүмкіндіктері болып табылады. Сондықтан әрбір мемлекет артта қалған өңірлердегі халықтың тұрмыс-тіршілік деңгейін жақсартуға, яғни олардың жағдайларын теңестіруге және даму деңгейін арттыруға бағытталған өңірлік саясат жүргізуге ұмтылады.
Өңірлік экономикалық және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын арттыруда жалпы мемлекеттік саясаттың құрамды бөлігі болып келесі бағдарламалық шараларды іске асыру қажет:
әрбір өңірлердегі халықтың нақты табысы мен өмір сүру деңгейі бір-біріне қарайлас болуы керек;
еліміздің өңірлерінде өмір сүру деңгейінің сапасын сақтау және арттыру жөнінде шаралар жүргізу;
аумақтардың әлеуметтік-зкономикалық шектен тыс ала-құлалығын еңсеру;
халықтың экономикалық және әлеуметтік жағынан қауқарсыз жіктеріне мемлекеттік тиімді әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету;
еңбекке жарамды халықтың неғұрлым жоғары тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін табыс табуына мүмкіндік беретін экономикалық жағдай жасау;
экологиялық апат өңірлерінде экологиялық дағдарыс жағдайын сауықтыру жоспарларын іске асыру;
орташа еңбек ақы мөлшері мен еңбек зейнетақысын күнкөріс минимумы деңгейіне дейін жеткізу;
өңірлік саралауды ескере отырып, өмір сапасын өзгертумен бірге, бюджеттік деңгейде жалақыны реттеуді индекстеу;
• өңірлік бюджеттер кіріспен қамтамасыз етілуі жағынан қарайлас деңгейде болуы және өз шығыстарын қаржыландыру мүмкіндіктері бірдей шамада болуымен сипатталуы тиіс.
Бұл мәселелерді шешу үшін шетелдің тәжірибесіне сүйене отырып, еңбек нарығын жүйелі түрде талдау, ондағы болып жатқан өзгерістерді бағалау, әрбір өңірлердің өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, еңбек ресурстары жүйесін жетілдіру нәтижесінде басқаруды орталықсыздандыру саласында реформа жүргізген жөн. Бұл үшін алдымен өңірлік және жергілікті деңгейлерде институттық алғышарттар жасау, қаржылық базаны, ұйымдық, кадрлық және басқару әлеуетін нығайту кезделеді. Елдің барлық аумақтарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін түрлі шараларды қамтитын үйлесімді аумактық бағдарламаларды талдап жасау қажет. Оларда жергілікті жерлерде әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуалды жақсарту жөніндегі жаңа жобалар бастамалары, даму басымдықтарының өзгеруі, жергілікті органдар қызметінің жаңа түрлерін енгізу, аумақтар дамуының ресми және ресми емес жоспарларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу көрініс табуы тиіс. Аумақтық бағдарламалардың тұрақты дамуын жүзеге асыру үдерісіне жұртшылықты мейлінше көптеп тарту қажет
Бүгінгі таңда экономиканың хал-ахуалының кіріктірілген көрсеткіштері немесе оның макрокөрсеткіштері бізге жақсы мәлім. Бұлар, атап айтқанда жалпы ішкі өнім, елдің оңды төлем балансына қол жетуі, қаржылық тұрақтылық, инфляция мен жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі. Жұмыспен толық қамтылуға қол жеткізу жаңа жұмыс орындарының пайда болуымен, жұмыссыздық деңгейінің төмендеуімен, өмір сүрудің жақсаруымен, сайып келгенде, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылыктың қалыптасуымен тікелей байланысты. Еліміздің экономикалық әлеуетін бағалаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі жалпы ішкі өнім көрсеткіші (ЖІӨ) болып табылады. 2006 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша ЖІӨ - 110,6 пайызға, өнеркәсіптік өндіріс - 107,0 пайызға, ауыл шаруашылығы - 107,0 пайызға, негізгі капиталға инвестиция - 110,6 пайызға артты. Сондай-ақ ЖІӨ мен өнеркәсіптік өндіріс көрсеткіштерінің барлық саласында халықтың әл-ауқаты мен табыстар әралуандығымен, тұтыну, тұрмыстық әлеует, әртүрлі әлеуметтік топтар мен санаттағылар деңгейінде әлеуметтік қызмет пен материалдық қажеттіліктердің қол жетерлігімен сипатталады.
Еліміздің әлеуметтік саясаты дамуының жалпы беталысы өңірлер ықпалында, алайда әрқайсысының ез ерекшеліктері бар. Оларды негізгі үш топқа жалпы қосылған қүн, өнеркәсіп өнімі көлемінің индексі, негізгі капиталға жұмсалған инвестиция көлемінің керсеткіштеріне қарай бөлуге болады. Бірінші топқа экономикалық өсім байқалған облыстар кіреді. Мұндай жағдай мұнайы бар, экспорттық өнімдер өндіретін өңірлерге тән. Ең тұрақты даму (соңғы жылдары) Атырау облысында байқалады. Одан соң Маңғыстау, Қарағанды, Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстары. Екінші топқа даму қарқыны республикалық деңгейдегі, бірақ тұрақты экономикалық өсуге мүмкіндігі бар деген өңірлерді жатқызуға болады. Бұл өңірлерге Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Алматы, Павлодар облыстары кіреді. Үшінші топқа Қостанай. Оңтүстік Қазақстан, Ақмола, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан облыстары кіреді.
Өнеркәсіп орындары дамымаған өңірлерде арзан жұмыс күшін қолдану арқылы шағын және орта бизнесті дамыту және олардың бәсекелестік қабілетін көтеру мүмкіншілігі бар. Осы бағытта өңірлердің ерекшеліктерін ескере отырып қалыптасатын кластерлер және кластердің ішіндегі нақты жобаларды жүзеге асыру да өңірлердің ары қарай дамуына ықпал етеді. Бұл жасалып жатқан реформалар қоғамның басқару механизмдеріне ғана емес, жеке адам мен еңбек ұжымдарының, әлеуметтік топтардың кәсіптік өміріне жан-жақты терең әсерін тигізеді.
Соңғы жылдардағы макроэкономикалық көрсеткіштердегі байқалған оң жылжулар табыс саласы көрсеткіштерінің әлеуметтік-экономикалық қатарының жақсаруына әсерін тигізіп отыр. Мысалы халықтың нақты ақшалай табыстары 2,2 есе ұлғайып, халықтың табыс көзінің негізін құрайтын еңбек ақы 2,5 есе өсті. Мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды бағыты болып бюджет саласы қызметкерлері еңбекақысының жоғарылауы, зейнетақы мөлшері, жәрдемақы мен әлеуметтік төлемдер, ең төменгі жалақы деңгейі болып отыр. Халықтың табысының өсуі, халықтың төлем сұранысының артуына тікелей байланысты, жеке тауар алмасудың көлемі табиғи қалыпта 4 есе есті, халықтың жан басына шаққандағы орташа тұтыну тауарларын сату 2006 жылы 109,1 мың теңгеге артты. Осының барлығы халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталған шаралар және осы бағыттар аясында әлі де тұрақты жұмыс жасау қажеттігі туып отыр. Бұл әлеуметтік саланың біршама тұрақтанып келе жатқандығын көрсетеді.
Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстарын өңірлік саралау әлеуметтік-экономикалық, сондай-ақ өңірлік және макроэкономикалық қажетті мәселелердің бірі. Өңірлердегі халыктың ақшалай табысын жалпы халықтың саны мен орта есеппен жан басына шаққандағы табыстарымен қарауға болады және ол біршама тұрақты. Сондықтан халықтың ақшалай табыстарын өңірлік саралаудағы өзгерістері халықтың жалпы ақшалай табыстарын бөлудегі негізгі факторларында бой көрсетеді. Халықтың ақшалай табыстары деңгейіндегі саралану өсімі күнкөрісі төмен минимум деңгейіне байланысты. Орташа айлық жалақы жан басына шаққанда 2006 жылы 40790 мың теңгені құрап, былтырғы жылмен салыстырғанда 14 пайызға, ал оның деңгейі күнкөріс минимумы үлесінен 6 есеге артты. Республикадағы ең төменгі күнкөріс деңгейі 2006 жылы айына 8410 теңге болды, одан азық-түлікке - 59350 теңге, немесе 39 пайыз, басқа тауарларға - 45901 теңге, немесе 30 пайыз, ақылы қызметке - 37079 теңге, немесе 25 пайыз. Халықтың жоғары ақы төленетін 10 пайыздық тобының табысы мен ең төмен ақы төленетін 10 пайызды халық табысының ара қатынасы 7,4 пайызды құрап отыр.
Республикада индустриалды-инновациялық стратегия негізінде, өңірлердің ішінде бәсекелестік қабілеті жоғары және экспортқа бейімделген секторларды анықтау арқылы, жалпы өңірлердің дамуына институционалды қолдау керсету бүгін мемлекеттің негізгі мақсаты болып отыр. Қазіргі кезеңдегі өңірлік әлеуметтік саясаттың негізгі міндеттері еліміз өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін және тұрмыс сапасы стандарттарын арттыру. Осы бағытта мынадай шараларды жүзеге асыру қажет:
халықтың нақты ақшалай табыстарын арттыру, өңірлердегі нақты шынайы өмір баламасы; қоғамның әлеуметтік-экономикалық бағытында кедейлік ауқымын елеулі қысқарту, орта топтағыларды қалыптастыруға жағдай жасау;
халықтың денсаулығын жақсарту, еңбекке қабілеттіліктің өмірлік кезеңін арттыру; халықтың экономикалық және әлеуметтік жағынан қауқарсыз жіктеріне мемлекеттік тиімді әлеуметтік қолдауды қамтамасыз ету;
халықтың күнкөрісі төмен жіктері үшін экономикалық мүмкіндіктерді кеңейту; еңбекке жарамды халықтың неғұрлым жоғары тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін табыс табуына мүмкіндік беретін экономикалық жағдай жасау;
• медициналық қызмет көрсету мен жалпы білім алудың оңтайлылығын және халықтың берілетін игіліктер мен көрсетілетін қызметтің түрлерін таңдап алуының мүмкіндіктерін және олардың сапасын қамтамасыз ету.
Бұл мақсаттардың бәрі де маңызды, өйткені олар қоғамдық ортаны айқындаушы фактор болып табылатын орташа таптың ауқымды жігін қалыптастыруға қолайлы жағдай жасаумен қатар, заңдар мен нормативтік-құқықтық актілер арқылы өңірлердің экономикалық мүмкіндіктерін жүзеге асыруға, экономикалык реформаларды жандандыруға жағдай жасайды. Әлеуметтік-экономикалық саясаттың басты және соңғы мақсаты - халықтың тұрмыс сапасын арттыру, жергілікті құрылған қауымдастық пен барлық қоғамның дамуының оң үлесін арттыру және өңірлік саясаттың теориялық негізінде өзінің мәселелерін шешу арқылы әкімшілік-аумақтық реттеу шараларын дамыту механизмдерін құру бойынша қарастырылады.
“Қазақстан-2030” бағдарламасының он жылдығында ел экономикасының және мемлекетіміздің берік іргетасы қаланып, дамудың жаңа кезеңіне көштік. Халқымыз ішкі тұрақтылыққа, дамудың әлеуметтік іргесінің беріктігіне қол жеткізді. Бүгінде экономиканың қарқынды дамуы әлеуметтік жағдайдың жақсаруына ықпал етуде.
Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді жоспарында айқындалған басымдықтардың ішінде адами капиталды дамытып, халықтың өмір сүру сапасын арттырудың орны бөлек. Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің мақсаты халықты әлеуметтік қамсыздандыру деңгейін арттыру және осыған сәйкес заңнаманы одан әрі жетілдіру болып табылады. Мұны жүзеге асыру үшін бірқатар міндеттерді шешу қажет.
Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау саласын реформалау мен дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы халықтың денсаулық жағдайын жақсартуға бағытталған. Бұл салада да бірқатар әлеуметтік мәні бар міндеттерді шешу қарастырылып отыр.
Білім беруді дамыту және мамандар даярлау сапасын арттыру үшін 2008-2010 жылдары төмендегі іс-шаралар кешені қарастырылған:
балаларды мектепке дейінгі мекемелермен қамту деңгейін ұлғайту;
12 жылдық білім беру жүйесі үшін педагогтарды қайта даярлау жұмысы;
сонымен қатар, 12 жылдық жалпы орта білім беруге кезең-кезеңмен көшуді жүзеге асыру;
отандық электрондық оқулықтарды әзірлеу мен енгізу;
жоғары және одан кейінгі кәсіптік білім беруді үш сатылы: бакалавриат – магистратура – докторантура моделіне ауыстыру;
жоғары оқу орындарын аккредиттеудің халықаралық моделіне көшу;
республикада үш жылдың ішінде 228 мектеп салу қарастырылған.
Мәдениетті дамытудың мақсаты – мәдениет саласының бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізу жағдайын қалыптастыру, ұлттың рухани-адамгершілік әлеуетін іске асыру. Бұларды іске асыру үшін:
елдің тарихи-мәдени мұрасының сақталуын, тиімді пайдаланылуын, оған қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз ету;
шетелдерде отандық мәдениет пен өнерді танытып, әлеуметтік маңызды әдебиет түрлерін шығару арқылы халықтың рухани-білім деңгейін арттыру қажет;
сонымен қатар, мемлекеттік тілдің рөлін нығайту;
мемлекеттік тілді пайдалану саласын кеңейту, басқа да тілдерді дамыту;
ақпараттық кеңістіктің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
үкіметтік емес ұйымдармен мемлекеттің әріптестік тетігін жетілдіру;
ұлтаралық және конфессияаралық келісімді, ішкі саяси тұрақтылықты арттыру көзделген.
Халық денсаулығын нығайту, сондай-ақ халықаралық спорт аренасында қазақстандық спортшылардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін дене тәрбиесі мен спорттың тиімді жүйесін құру керек. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін де бірқатар мәселелер өз шешімін күтуде. Олар:
салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында спорттың ұлттық түрлерін, жалпы бұқаралық спортты дамыту;
аудан мен қалаларда дене шынықтыру-сауықтыру кешендерін салу;
спорт резервін, халықаралық дәрежедегі спортшыларды даярлау жүйесін жетілдіру және жоғары жетістіктер спорты үшін қазіргі заманғы инфрақұрылымдар құру шаралары қолға алынуы тиіс.
Аталған міндеттерді орындау үшін Қазақстан Республикасында Дене тәрбиесі және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-2009 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын жүргізу қажет.
Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту негізіне кедейшілік деңгейін төмендету, жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету, өмір сүру сапасын арттыру кіреді. Осыған байланысты бүгінгі күні халықты жұмыспен қамтуға бағытталған 2008-2010 жылдарға арналған шаралар кешені әзірленуде. Осы ретте тұрғын үй алуға қол жеткізуін қамтамасыз ету қазір көкейкесті проблеманың бірі болып отырғанын ерекше айту ләзім. Бұл мәселені шешу үшін бірнеше міндеттер жүзеге асуы керек. Тұрғын үйдің толыққанды теңгерімді рыногын құру, жеке инвестицияларды тұрғын үй құрылысына тарту, құрылыс индустриясының тиімді рыногын қалыптастыру, ипотекалық кредитке қол жеткізу мүмкіндігін арттыру, тұрғын үй салынатын аудандарды инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымдармен қамтамасыз ету және тағы басқа міндеттер орындалуы тиіс. Әсіресе, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына жас азаматтарды белсенді тарту мақсатында жастар үшін әлеуметтік қызмет көрсетудің өлшемдері мен индикаторларын әзірлеу, жастардың экономикалық бастамаларын іске асыру, әрбір облыста жастарға арналған әлеуметтік қызметтердің жұмысын одан әрі қамтамасыз ету жоспарланған.
“Қазақстан-2030” бағдарламасында өткен онжылдықтың қорытындысы шығарылған және ұзақ мерзімді болашақтағы нақты міндеттер белгіленген. Өтпелі кезең аяқталды. Азаматтардың көптеген санаттарына елеулі әлеуметтік төлемдерді көздейтін әлеуметтік топтамасына ерекше назар аудара отырып, Президент биліктің осындай күш-қимылы халықтың мемлекеттік органдарға деген сенімін арттыратынын көрсетті. Елбасы “Қазақстан енді үшінші әлем елі емес – бұл барша Қазақстанның өткен он жылдағы жұмысының басты нәтижесі” деп атап өтті. Көптеген отандық және шетелдік сарапшылар “Қазақстан-2030” бағдарламасын аса маңызды құжат деп бағалады.
Алдымызға қойған осынау биік мақсаттарға қол жеткізуге қазіргі заман бізден қосымша күш-жігермен жұмылуды және барлық органдар мен билік институттарынан, жалпы ел халқынан жаңашыл, шынайы көзқарас пен тәсілдер қолдануды талап етеді.
Әдебиеттер тізімі:
Григорьев С.И. Теория и методология социальной работы. М., 1994.
История социальной работы // Кузьмин К.В., Сутырин Б.А. М., 2002.
Введение в теоретическую основу социальной работы. М., 1997.
Бабосов Е.М., Борковская Е.А., Веэрмен Р.К. Нравственный облик социального работника. М.: Наука и техника, 1995.
№14 дәріс. Әлеуметтік саясатты ақпараттық қамтамасыз ету. 2 сағат
Әлеуметтік саясатты ақпараттық қамтамасыз етудің теориялық әдістемелік негіздері.
Әлеуметтік ақпараттық сипаты, белгілері, функциялары.
Әлеуметтік статистика.
Социологиялық сұхбат жүргізу.
Әлеуметтік саясат – мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың, ұйымдар мен мекемелердің өмір сүруге қажетті жағдай жасауға, халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, қоғамдық ортада қолайлы әлеуметтік атмосфера туғызуға бағытталған теориялық ұстанымдар мен тәжірибелік шаралардың жиынтығы. Мемлекет пен басқа да саяси және әлеуметтік институттардың қоғамның әлеуметтік саласының дамуына, адамдардың өмір сүру салты мен сапасын жетілдіруге, олардың өмірлік қажеттіліктерінің белгілі бір бөлігін қамтамасыз етуге, азаматтарға тиісті әлеуметтік қолдау, көмек көрсетуге және ол үшін қаржылық немесе өзге де қоғамдық әлеуетті қолдануға бағытталған іс-әрекеті.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты. Ол елдегі жалпы экономикалық жағдаймен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамның барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы кемиді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік саясат қоғамның әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс деңгейін қамтамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамның әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін толық іске асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру денгейі сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін өлшеп-сипаттайтын көрсеткіштер кұрамасы мынандай: жиынтық ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ) тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша анықталған нақты тұтыну үлгісі (стандарты); еңбек жағдайы және еңбекпен қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы; әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығы; тұрғын үймен және тұрмыс қызметтерімен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс тағы басқалар) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және басқалар.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000-2003 жылдарға арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып өсуіне қарай жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып, жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемделіп, ұсақ кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығында белсенді де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау; әлеуметтік нормативтердің негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың мемлекеттік стандарттары (үлгілері) алынады; әлеуметтік қызмет көрсетуші мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру; әлеуметтік қызмет көрсетуде монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру (лицензиялау) негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту және оны пайдалану; әлеуметтік іс-шаралардың нақты бағдарламасын жасау, олардың нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін тұрақты қадағалап, тексеріп отыру.
Әлеуметтік саясатта халықты әлеуметтік қорғау механизмінің орны ерекше. Өтпелі кезеңде экономика дағдарысқа ұшырап, қоғамда жұмыссыздық пен кедейшілік қалыптасқан кезде халықты мемлекет тарапынан жаппай қаржыландыру мүмкіншілігі қысқарды. Сондықтан, әлеуметтік қамсыздандыру механизмін нарық жағдайына икемдеу және оны реформалау мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі әлеуметтік қорғау, көмек және қамсыздандыруды қажет етеді. Қазақстан Республикасының Статистика және сараптау комитеті ай сайын қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы статистикалық бақылау және зерттеу жұмыстарын жүргізеді. «Қазақстан - 2030» ұзақ мерзімдік даму стратегиясында халықты әлеуметтік қорғау, жұмыссыздық пен кедейшілікті жою бірінші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік мәселе ретіңде атап көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 2007 жылы орташа табыс деңгейі 34024 теңге болған және 2006 жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен. 2001 жылдың соңында (желтоқсан айы), орташа табыс деңгейі 13195 теңгеге жеткен, бұл 2006 жылдың желтоқсан айындағы көрсеткіштен 15% жоғары. 2006 жылы тұтыну шығындары орта есеппен 33193 теңге болған екен. Бұл мәліметтер нені көрсетеді? Орташа табыс (2007 жылы) 34024 теңге болса, оның 33193 теңгесі тұтынуға және басқа төлемдерге шығындалған, яғни сақталған табыс деңгейі 831 теңгені құраған. Осыдан енді халықтың (ұлттық шаруашылықтың) қор жинау нормасын анықтауға болада, оның деңгейі 2,4%. Дамыған елдерде орташа қор жинау нормасы 20-25%, ал Жапонияда - 30%. Бұл – Қазақстанның ішкі инвестициялық мүмкіншіліктері шектеулі деген сөз. Енді осы тұтыну шығындарын талдап көрейік. Тұтынуға жұмсалған 33191 теңге 83-85% тұтыну тауарлары мен тұрмыс қызметтеріне жұмсалған екен. Тұрмыс қызметтеріне жұмсалған шығынның 55% тұрғын үй төлемдерін құраған. Батыс елдерінде қолданылатын әдістеме бойынша, егер табыстың 1/3 азық-түлік тауарларына жұмсалған болса, онда бул кедейщіліктің өлшемін білдіреді екен. Осы кундері АҚШ-та табысы төмен тұрғындардың үлесі -14% деңгейінде. 1960 жылы бұл көрсеткіш 22% болған. Әрине АҚШ-та кедейшілік деп есептелетін тұрмыс деңгейін дамушы елдерде қолданылатын көрсеткіш мөлшерімен салыстыруға болмайды. Бірақ, жұмыссыздық пен кедейшіліктің проценттік үлесін статистикалық салыстырмалы талдауда қолдануға әбден болады.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең өткір проблемаға айналып отыр. Қазақстанның ұзақ мерзімдік стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздық пен кедейшілікті толық та тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан экономикасында күрделі де қарқынды өндірісаралық құрылымдық өзгерістер жүруі қажет. Осы құрылымдық даму стратегиясы бір-бірімен байланысты жалпыұлттық экономикалық, әлеуметтік және технологиялық мақсаттар мен міндеттердің орындалуын көздеген. Қазақстанда еңбек сыйымдылығы (трудоемкость) жоғары өндіріс салаларын қалыптастыру және дамыту; ауыл шаруашылық шикізаттарын терең технологиялық өңдеу және түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет тарапынан басым түрде қолдап-дамыту мақсаты және міндеті анықталған. Бұл міндетті іске асыру біріншіден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол ашады; екіншіден, еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек өнімділігі және жалпы экономика тиімділігі артады; үшіншіден, жалпы ұлттық өнімнің құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; төртіншіден, салық төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік-экономикалық және құрылымдық даму бағдарламасы екені түсінікті. Ал нақты әлеуметтік жағдайлар, оның ішінде, жұмыссыздық пен табыс табу мәселесі күнделікті және тоқтаусыз шешімдер мен іс-әрекеттерді қажет ететіні де белгіді. Сондықтан, Президенттің Үкімімен орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер алдына басым міндет ретінде жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюдың жалпы мемлекеттік және әрбір жеке аймақтың орта мерзімдік (2009-2011 жж.) және қысқа, әрбір кезекті жылға арналған арнайы бағдарламаларын жасау, олардың орындалуын қамтамасыз ету, Үкімет пен Президент Кеңестерінің кеңейтілген мәжілістерінде есеп беру тәртібі белгіленді.
Сонымен, бүгінгі күндері Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғаудың және халыққа әлеуметтік кепілдік берудің жаңа механизмдері қалыптасуда. Республикалық және аймақтық деңгейде, өндіріс ұжымдары мен жеке адам деңгейінде әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік кепілдіктер түрлерімен нормаларын анықтау, олардың есептеу-жоспарлау әдістемелерін жетілдіру, заң жүзінде бекіту жұмыстары жүргізілуде.
Әлеуметтік нормативтер жалпы мемлекет, өндіріс, әртүрлі әлеуметтік топтар мен еңбек ұжымдары деңгейінде анықталып, бекітіледі. Әлеуметтік нормативтер жүйесін үш салаға бөліп қарастыруға болады:
1) тұрғындардың барлығына ортақ әлеуметтік-экономикалық кепілдіктер мен әлеуметтік қорғаулар;
2) қоғамның экономикалық белсенді мүшелеріне, яғни еңбекпен қамтылғандар мен уақытша жұмыссыздарға арналған әлеуметтік кепілдіктер мен қорғау шаралары;
3) қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің .мүддесін қорғайтын және оларға белгілі мөлшерде әлеуметтік кепілдік беретін мемлекет шаралары.
Нақты алғанда бұлар: мемлекет тарапынан кепілдік берілетін және анықталып, заң жүзінде бекітілетін жалақының, окладтар мен ставкалардың, зейнетақы мен әлеуметтік жәрдем-төлемдердің шекті (ең төменгі) мөлшерлері. Мысалы, 2002 жылғы Республика бюджетіңде еңбекақы мен зейнетақының минималды мөлшері анықталып, бекітілген. Бұл кұжатта ресми түрде басқа да көптеген әлеуметтік кепілдіктер мен әлеуметтік қорғау механизмдерінің мемлекеттік нормативтері мен әлеуметтік даму индикаторлары анықталған.
Әлеуметтік реформаларды жеделдету үшін нарықтық экономиканың құқықтық Заң негіздерін одан әрі жетілдіріп, дамыту қажет. Құқықтық қорғау біздің елде едәуір дәрежеде қалыптасқаны белгілі. Әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттерді нақты жүзеге асыру үшін әр түрлі деңгейдегі мемлекет мекемелері мен қоғамдық ұйымдардың күш-жігерін жұмылдырып қабылданған Заңдардың үстемділік етуін қамтамасыз ету бір күндік науқан емес, қабылданған стратегиялық бағыт. Нарықтық шаруашылық субъектілерінің, әр түрлі әлеуметтік топтардың және қарапайым қоғам мүшелерінің экономикалық және әлеуметтік мүдделерін қорғайтын, оларды қылмыстық элементтердің озбырлығынан арашалайтын, бюрократиялық кедергілерге тосқауыл қойып, іскерлік пен белсенділікке жол ашатын заңдар жүйесі алдағы үш жыл ішінде (2009-2011 жж.) толық жасалып, қабылданатын болады. Нақты айтқанда, 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы мөлшері орта шамамен 25%-ға, зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа шектеу 25 айлық есептік көрсеткіштен 28 айлық есептік көрсеткішке дейін өсті. Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандырудың көп сатылы жүйесі қалыптасуда. Ендігі уақытта болашақ зейнетақының қалыптасу жауапкершілігі негізінен азаматтардың өздеріне және жұмыспен қамтамасыз етуші кәсіпорындарға (жұмыс берушілерге) ауысады. Қазақстанда қабылданған зейнетақы реформасы дамыған Батыс елдерінің өзінде әлі толық енгізілмеген, бірақ оның қажеттілігі толық мойындалып отырған, өте күрделі де түпкілікті (радикалды) реформа екенін атап айту қажет. Бұл реформаның түпкіліктілігі оның нарық принциптеріне негізделгенінде жатыр. Біріншіден әрбір жеке адам табысының 10%-ын ай сайын таңдаған Зейнетақы қорына аударып отырады. Яғни, зейнетақымен қамсыздандыру негізінен қызметкердің жеке өзіне, оның тапқан табысына тікелей байланысты болмақ. Екіншіден, зейнетақы қорында жиналған қаражат капитал нарығында айналымға шығып, иесіне дивиденд түрінде табыс түсіретін болады. Зейнетақы қорлары және ондағы жиналған қаражат капиталға айналып, капитал нарығының құрамдас бір бөлігін құрайтын болады. Үшіншіден, зейнетақы қорлары несие беруші институт ретінде қызмет атқаратын болады. Төртіншіден, зейнетақы қорларында жиналған қаражат өндірісте капитал ретінде пайдаланылып, ұлттық шаруашылықтың ішкі инвестициялық және даму мүмкіншіліктерін кеңейтеді. Мысалы, бүгінгі күннің өзінде бір ғана ҚР Ұлттық банкі жанында құрылған зейнетақы қорында 16 миллиард теңгеге жуық қаржы жиналыпты. Қазақстанда осы Мемлекеттік қордан басқа оннан артық тәуелсіз акционерлік және жеке меншік зейнетақы қорлары құрылған. Олардың ішінде ең үлкені Қазақстанның Халық банкі жанында ашылған зейнетақы қоры: салым салушылардың саны 251 мың адам, тартылған қаржы сомасы 413 миллион теңге. Осы қордың құрылтайшы-компаниялары: «Қазақстан темір жолы», «Қазақойл», «ҚазТрансОйл», «КЕGОС», «Қазақстанның Халық Банкі».
1998 жылдың соңында Қазақстанда Еңбек туралы Заң қабылданды. Осы Заң шеңберінде еңбекақы мен тариф жүйесі одан әрі жетілдіріле түсті. Әлеуметтік қорғау шараларының жүйелілігі мен кешенділігі ерекше маңызды, сондықтан осы күндері, Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қорғау жуйесін түбегейлі реформалау концепциясы жасалуда.
Концепцияда қоғам мен мемдекет тарапынан ерекше қорғау шараларына мұқтаждарға әлеуметтік қорғаудың ныспылық сипатын, халықтың әлеуметтік-демографиялық, экологиялық және басқа да жағдайларына байланысты өздерін жарамды тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етуге мүмкіндіктері шектеулі топтарына бағытталуын дамыта түсу алдын ала қарастырылған. Осыған байланысты әрбір отбасының табыс деңгейін есептеу жүйесін қалыптастыру көзделген.
Қазақстанда соңғы жылдары БҰҰ-ның арнайы агенттігінің демеушілігімен Халықаралық әрінтестік орталығында адам дамуы бойынша бес рет қатарынан ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілді. БҰҰ-ның жанындағы агенттік әлемнің 174 елінде тұрғындардың өмір сүру жағдайын жан-жақты зерттеп, «адам дамуының индексі» деп аталатын статистикалық мәліметтер бойынша қорытынды баяндамасын жариялап, жыл сайын арнайы конференциялар өткізіп тұрады. Адам дамуының жалпы индексі негізінен төрт интегралды көрсеткіштердің негізінде есептеледі. Олар: тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтығын көрсететін индекс, тұрғындардың орташа білім деңгейін өлшейтін индекс және жиынтық ұлттық өнім деңгейін абсолютті және салыстырмалы түрде өлшейтін индекстер. Мысалы, Қазақстан тұрғындарының білім деңгейі 97,5% және бастауыш, орта және жоғарғы оқу орындарындағы оқушылардың үлесі 67%; бұл көрсеткіштер Қазақстанда орта есеппен тұрғындардың білім денгейі 11,7 оқу жылына тең екенін білдіреді екен, ал білім алу индексі – 0,873. Бұл көрсеткіштер осы күнге дейін көп өзгерген жоқ. Бірақ соңғы жылдары Қазақстандағы ішкі экономикалық және экологиялық жағдайлардың қиындай түсуіне байланысты жалпы өмір сүру индексі (адам дамуының индексі) күрт төмендеп, бұрынғы әлемдегі 54-ші орыннан Қазақстан 63-ші орынға жылжыпты.
Мемлекеттік статистика орталығының мәліметтері бойынша, 1997 жылы ауыл шаруашылығының дағдарысқа ұшырауына байланысты тұрғындардың негізгі азық-түлік түрлеріл тұтыну денгейі ғылыми дәлелденген нормадан біршама төмен қалыптасқан көрінеді. Республикада орташа отбасы табысының жартысына жуығын азық-түлік өнімдеріне жұмсайды екен.