12. Фанетыка як раздзел мовазнаўства. Прадмет і задачы фанетыкі. Сувязь фанетыкі з іншымі раздзеламі мовазнаўства.

Фанетыка – раздзел мовазнаўства, у якім вывуч. спосабы ўтварэння гукаў мовы, іх акустычныя ўласцівасці, пазіцыйныя і камбінаторныя змены, спалучальнасць, а таксама склад, складападзел, націск, інтанацыя, асаблівасці члянення гукавой плыні на маўленчыя адзінкі.

Это тіпа задачі:

Можа быць апісальная фанетыка(хар-ка гукавога ладу мовы на пэўным гістарычным этапе яе развіцця), гістарычная(вывучае працэсы відазмянення гукаў мовы,замену адных з іх іншымі гукамі, асаблівасці спалучальнасці на пэўным гістар-ым этапе) і параўнальная(калі ў сферу даследавання ўключаюцца гукавыя сродкі і з’явы розных моў з мэтай іх супастаўлення і выяўлення спецыфічных адрозненняў).

Фанетыка цесна звязана з іншымі раздзеламі мовазнаўства, напрыклад з арфаэпіяй, бо, толькі ведаючы фанетычныя асаблівасці гукаў, можна авалодаць правільным вымаўленнем.Засваенне правіл арфаграфіі будзе эфектыўным, калі зразумець сутнасць і ролю фанетычнага прынцыпу беларускага правапісу. Веданне фанетыкі дапамагае адрозніваць лексічнае значэннеслова, разабрацца ў яго марфемнай будове

13. Маўленчая плынь. Фанетычныя адзінкі: фраза, сінтагма, фанетычнае слова, склад, гук.

Вусная мова(маўленне) ў фанетычных адносінах – гэта ўпарадкаваная гукавая плынь, якая падзяляецца з дапамогай інтанацыі і націску на асобныя часткі – фанетычныя адзінкі(фраза, маўленчы такт, фанетычнае слова, склад і гук).

Тэкст – гэта вусна аформленная думка, пэўная інфармацыя або раздзел твора, якія характ-цца сэнсавай і структурнай завершанасцю і могуць быць запісаны з мэтай іх узнаўлення, паўтарэння, захавання. Як камунікатыўная адзінка тэкст уяўляе зыходную велічыню фанетычнага члянення маўлення.

Фраза – гэта найбольшая фанетычная інтанацыйна і сэнсава закончаная адзінка моўнай плыні, абмежаванаядзвюма даволі працяглымі паўзамі( дзве нахіленыя рыскі //). Фраза можа складацца з аднаго слова ці спалучэнняў слоў або аднаго ці некалькіх сказаў.Фраза як сэнсава закончанае выказванне – з’ява фанетычная, а сказ – граматычная, таму яны адносяцца да розных узроўняў мовы.Так , тэкст Год адзiнаццаць, а можа, дванаццаць / Сэрца балiць, / што не здолеў спаткацца, // Сэрца нязменна хвалюе дакор // Пахне чабор // Пахне чабор інтанацыйна чляніцца на чатыры фразы.

Маўленчы такт, або сінтагма – гэта частка фразы аднаго ці некалькіх слоў, якая гучыць без закончанай інтанацыі, без перапынку або з непрацяглымі паўзамі і аб’ядноўваецца адным націскам(выдзяляюцца адной рыскай /). У маўленчым такце могуць вылучацца фанетычныя словы – гукавыя адзінкі, з’яднаныя адным слоўным націскам.Фанетычнае слова падзяляецца на склады, а склады на гукі.

Склад – найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая ўтвар. з галоснага гука або са спалучэння галоснага і зычнага.

Гук – гэта найменшы членараздзельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю.

14. Склад і складападзел. Будова склада. Закон узрастання гучнасці.

Склад – найкарацейшая адзінка моўнай плыні, якая ўтвар. з галоснага гука або са спалучэння галоснага і зычнага: а-рэ-лі, а-ры-я, ба-ра-вік, па-да-рож-жа, пе-ра-бі-ран-ка, аб-дым-кі, са-сон-нік. У слове столькі складоў, колькі ў ім галосных гукаў. Колькасць жа зычных і размяшчэнне іх у складах могуць быць рознымі. У залежнасці ад месца галоснага ў складзе адрозніваюць адкрытыя і закрытыя, прыкрытыя і непрыкрытыя склады. Адкрыты склад заканчваецца галосным гукам(ра-дзі-ма, лі-та-ра-ту-ра), а закрыты – зычным(бон-дар, ад-наў-ляць).

Склад, які пачынаецца з зычнага, - прыкрыты (ве-ра-сень, пе-ра-ле-сак), а з галоснага – непрыкрыты (а-га-род, э-по-ха).

Вызначэнне межаў паміж складамі ў слове і на стыках слоў называецца складападзелам. У беларускай мове складападзел праводзіцца з улікам узрастаючай гучнасці. Найбольш гучнымі з’яўляюцца галосныя, пасля іх ідуць санорныя, за імі - звонкія зычныя, затым – глухія зычныя.Таму, падзяляючы словы на склады, трэба кіравацца наступнымі правіламі:

1) Адзін зычны гук, які знаходзіцца паміж галоснымі, заўседы адносіцца да наступнага склада: бя-ро-за, ма-ла-ды, са-ка-ві-ты, ра-са;

2) Калі паміж галоснымі знаходзіцца спалучэнне шумных зычных або спалучэнне шумных з санорнымі, усё спалучэнне адносіцца да наступнага склада: до-шка, до-бра, ле-сві-ца;

3) Калі паміж галоснымі гукамі размешчана спалучэнне санорнага і шумнага зычных, то санорны адносіцца да папярэдняга склада, а шумны – да наступнага: баль-зам, мін-ча-нін, мар-скі, тор-маз, шар-сця-ны;

4) Калі паміж галоснымі знаходзяцца спалучэнні двух санорных, то санорныя могуць раздзяляцца або адносіцца да наступнага склада: зер-не і зе-рне, нор-ма і но-рма, пар-ла-мент і па –рла-мент;

5) Зычныя [й],[ў] заўсёды адносяцца да папярэдняга склада: бай-дар-ка, най-паў-ней-шы, сай-ка, сей-біт, ваў-нян-ка.

Падзел слова на марфемы можа не супадаць з фанетычным падзелам на склады.