4. Нацыянальная беларуская мова: сацыяльна-функцыянальная дыферэнцыяцыя.

Беларуская нацыянальная мова – гэта мова беларускага народа, найкаштоўнейшы скарб яго, які непадзельна звязаны з дух-ай сутнасцю беларусаў.Усе асаблівасці жыцця, гісторыя і грамадскі вопыт, інтэлект, маральныя і эстэтычныя каштоўнасці, менталітэт нашага народа адлюстрованы ў яго нацыянальнай мове. Беларуская мова з’яўляецца адной з форм, найважнейшым элементам культуры народа, сродкам яе ўвасаблення.

Нацыянальнай называецца мова, якая з’яўляецца сродкам пісьмовых і вусных зносін нацыі. Нацыянальная мова – катэгорыя гістарычная: яна складваецца ў перыяд пераўтварэння народнасці ў нацыю, таму што нацыя як гістарычная супольнасць акрамя агульнай тэрыторыі, эканамічнага жыцця і псіхічнага складу характарызуецца і агульнасцю мовы. Мова – найважнейшы сродак зносін паміж людзьмі, і агульнасць мовы з'яўляецца важнай умовай эканамічнай і палітычный канцэнтрацыі жыцця грамадства ў перыяд складвання нацыі. У склад нацыянальнай мовы ўваходзіць і літаратурная мова, і мясцовыя гаворкі, і прастамоўе, і сацыяльныя дыялекты. Аднак яны не з'яўляюцца раўнапраўнымі.

5. Беларуская літаратурная мова. Унармаванасць і поліфункцыянальнасць як істотныя асаблівасці літаратурнай мовы.

Як і іншыя нацыянальныя мовы, беларуская мова існуе ў дзвюх формах: літаратурнай і дыялектнай.

Беларуская літаратурная мова – асноўная, вышэйшая форма нацыянальнай мовы. Яна апрацоўвалася і творча ўзбагачалася многімі пакаленнямі пісьменнікаў, дзеячаў культуры і вучоных. Літаратурная мова ўжываецца ў розных сферах жыцця і дзейнасці беларускага народа, і гэта абумовіла выпрацоўку ў ёй разгалінаванай сістэмы функцыянальных стыляў.

Адна з істотных прымет літаратурнай мовы – яе ўнармаванасць. «Моўная норма – сукупнасць найбольш устойлівых, традыцыйных элементаў мовы, гістарычна адабраных і замацаваных грамадскай моўнай практыкай у якасці агульнапрынятых правілаў»3. Моўная норма – катэгорыя гістарычная, адносна ўстойлівая і адначасова зменлівая.

Беларуская літаратурная мова, як і іншыя мовы, мае свае нормы:

 акцэнталагічныя нормы – правільная пастаноўка націску.

Напрыклад: выпадак, непрыяцель (вораг), непрыяцель (нядобразычлівец), пасланец і г.д.;

арфаграфічныя нормы – напісанне слоў, якое вызначана пэўнымі правіламі. Так, па-беларуску вымаўляецца гарацк’і [с’н’эх ] [стушка], а пішацца гарадскі, снег, стужка;

 арфаэпічныя нормы – правільнае вымаўленне гукаў і іх спалучэнняў. Напрыклад, нормай з’яўляецца перадача ў вымаўленні мяккіх[ з’] [с’] перад наступнымі мяккімі зычнымі [с’ц’ах], [з’н’эс’ц’і], аглушэнне звонкіх зычных на канцы слова голуп[сат], вымаўленне падоўжанага гука [ч] на месцы спалучэнняў [дч], [тч] [выклачык], [л’очык] і інш.;

 лексічныя нормы – правільны выбар слова і дарэчнасць яго прымянення ў агульнавядомым значэнні і агульнапрынятых спалучэннях. Напрыклад, не ўсе словы, якія ўжываюцца ў беларускай мове, уваходзяць у літаратурную мову. Так, не ўключаюцца словы, якія маюць грубы ці непрыстойны сэнс (боўдзіла, сапляк, плявузгаць), а таксама жаргонныя і вузкадыялектныя словы, ужыванне якіх абмежавана пэўным асяроддзем або мясцовай гаворкай (вуркаган /злодзей/, катлець /мерзнуць/, кропна /жудасна/, гальнік /дзяркач/);

 марфалагічныя нормы – правільнае выкарыстанне формаў слоў. Напрыклад, у беларускай мове назоўнікі м.р. у форме Р.скл. адз.л. могуць мець канчатак -а (-я) або -у (-ю) вучня, аленя, ветру, снегу (параўн. з рускай мовай ученика, оленя, ветра, снега), а таксама неабходна ведаць, што род або лік назоўнікаў беларускай мовы не заўсёды супадае з родам ці лікам назоўнікаў рускай мовы (параўн.: /бел./ гусь (ж.р.) – /руск./гусь (м.р.), сабака (м.р.) – собака (ж.р.), дзверы (мн.лік) – дверь (адз.лік);

 пунктуацыйныя нормы – правільная пастаноўка знакаў прыпынку. Напрыклад, коска ставіцца паміж аднароднымі членамі сказа пры адсутнасці злучнікаў: Добрай раніцы ў полі вятрам-дабрадзеям, каласам умалотным, высокім, рупным жнеям (М.Т.);

 сінтаксічныя нормы – правільная пабудова словазлучэнняў, сказаў, тэкстаў. Напрыклад, у словазлучэннях, дзе галоўнае слова лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры, залежныя словы-назоўнікі ўжываюцца ў форме Н.скл. мн.л.: два берагі,тры сталы, чатыры студэнты. У рускай мове ў такіх словазлучэннях назоўнікі маюць форму Р.скл. адз.л.: два берега, три стола,четыре студента;

 словаўтваральныя нормы – правільнае ўтварэнне новых слоў у адпаведнасці з законамі беларускай мовы. Напрыклад,аддзеяслоўныя назоўнікі найчасцей утвараюцца ад інфінітываў незакончанага трывання. Калі дзеяслоў не мае інфінітыва незакончанага трывання або калі формы інфінітыва абодвух трыванняў супадаюць, то ў аддзеяслоўных назоўніках захоўваецца націск інфінітыва закончанага трывання: спаткáць – спаткáнне, кахáць – кахáнне; прыметнікі на -оўскі ўтвараюцца ад уласных назоўнікаў з націскным канчаткам: Масты – мастоўскі, Літва – літоўскі; стылістычныя нормы – выкарыстанне моўных сродкаў у адпаведнасці з пэўным стылем. Напрыклад, лічыцца стылістычнай памылкай нематываванае ўжыванне ў адным стылі слоў, выразаў,сінтаксічных канструкцый, уласцівых іншаму стылю мовы, найчасцей – выкарыстанне ў адным кантэксце рознастылёвай (кніжнай –гутарковай) лексікі: 1. Я працавала ў школе амаль цэлы год і вельмі прывыкла да маіх вучняў, да гэтых хітрых мардашак. 2. Пасля купальскіх светкаванняў яшчэ з тыдзень кожны гаспадар шукае свае вароты. Гэта вынік дзейнасці вясковай моладзі.

Моўныя нормы адлюстроўваюць самыя характэрныя рысы нашай мовы і з’яўляюцца абавязковымі для ўсіх, хто карыстаецца ёю. Дзякуючы нормам дасягаецца адзінства мовы, разуменне паміж людзьмі ў працэсе моўных зносін.