- •Мектеп түлектерінің пікірі
- •Фонетика
- •Ассимиляция
- •Мысалдар:
- •15 Әріп, 15 дыбыс
- •Морфологиялық талдау үлгісі:
- •Етістік –глагол
- •Етістіктер көбінесе баяндауыш қызметін атқарады, кей жағдайда көсемше түрі –пысықтауыш, баяндауыш, есімше түрі анықтауыш, баяндауыш, бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Етістіктің түрлері
- •2) Көсемше – етістіктің негізгі түрі. Ол көбінесе күрделі етістіктің құрамында келеді.
- •Етістіктің шақтары- времена глагола
- •Етістіктің райлары – наклонения глагола
- •Есімдік -местоимение
- •Сын есім –имя прилагательное
- •Тұрақты белгілері:
- •Сын есімнің зат есімге айналуы.
- •Сын есімнің шырайлары- степени сравнения прилагательных
- •Сын есімнің синтаксистік қызметі
- •Сын есімнің морфологиялық талдау үлгісі
- •Үстеу (наречие)
- •Шылаулар (Служебные слова)
- •Жалғаулықтар
- •Септеуліктер (послелоги)
- •Демеуліктер (Частицы)
- •Еліктеуіш сөздер (Подражательные слова)
- •Оқшау сөздер (обособленные слова)
- •Синтаксис
- •Сөйлемдер синтаксисі – синтаксис предложений
- •Жай сөйлем түрлері –виды простых предложений
- •Сөйлем мүшелері –члены предложения
- •Құрмалас сөйлем-сложное предложение
- •Пайдаланылған әдебиеттер
- •Мазмұны
Фонетика
Фонетика –тіл дыбыстары туралы ұғым, ол дыбыстардың құрамы мен түрлерін, дыбыстардың үндесуін, екпін, тасымал, буын мәселелерін зерттейді.
1. Қазақ тілінде дауыстылар саны -15 - а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, и, у, + э, ё, ю, я.
2. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар саны -25 –б, в, г, ғ, д, ж, з, й, қ, л, м, н ,ң, п, р, с, т, (у) һ, ф, х, ц, ч, ш, щ.
3. Қазақ тіліне тән тыбыстар саны – 10 -ә, ө, ұ, ү, і, ы, ғ, ң, қ, һ.
4. ь –жіңішкелік белгісі, ъ – айыру белгісі дыбыс қатарына жатпайды.
Дауысты дыбыстардың жіктелуі
(Тілдің қызметіне қарай) (Жақтың қызметіне қарай) (Еріннің қызметіне қарай)
жуан |
жіңішке |
ашық |
қысаң |
еріндік |
езулік |
а, о, ы, ұ(и,у) |
ә, ө, ү,і,е(и,у) |
а, ә, е, о, ө, э |
ы, і, ұ, ү, и, у |
о, ө, у, ұ, ү |
а,ә,е,э,ы,і(и) |
Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі
ұяң |
үнді |
қатаң |
б, в, г, ғ, д, ж, з, һ |
й, л, м, ң, н, р, (у) |
к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ |
Буын түрлері –виды слогов
ашық буын |
тұйық буын |
бітеу буын |
а-та, ә-ке, мы-на-ны
А. ВА А-дауысты В-дауыссыз |
ат, өт, өр, ұн, ант, өрт, ұлт АВ, АВВ А-дауысты В -дауыссыз |
мал, сол, құс, тіс, төс, төрт,тарс, тырс,мырс ВАВ, ВАВВ А-дауысты В -дауыссыз |
Тасымал-перенос
1. Бір дыбысты ашық буын тасымалдауға келмейді: а-та, ә-ке.
2. Екі, үш дыбысты тұйық буын тасымалданбайды: ат, ән, ант, өрт.
3. Бітеу буынды бөліп-жаруға болмайды: мал, той, төрт, жалт.
4. Бас әріппен қысқарған сөздерді бөліп тасымалдауға болмайды: ҚР, ШҚТМУ.
5. Адам атының, әкесінің атының қысқартылып алынған әрпін фамилиядан айырып жазуға болмайды: А.С. Пушкин, А. Құнанбаев.
Екпін –ударение
Қазақ тілінде негізінен екпін соңғы буынға түседі: шеге, кереге, балта.
Екпін түспейтін буындар:
а) жіктік жалғауына – оқушымыз, барамыз.
ә) болымсыз етістік жұрнақтарына: (ма, ме, ба, бе, па, пе) –айтпа, барма.
б) шылау сөздерге –үй де, мал да – бәрі де аман.
в) көмекші сөздерге - кейін, шейін.
Үндестік заңы –закон сингармонизма
Дыбыс үндестігі (звук. сингарм.) |
Буын үндестігі (слогов. сингарм) |
1) қатаң; ұяң - б, в, г, д + қатаң бас-тық, доп+ты 2) ұяң (б, в, г, д дыбыстарынан басқа) + ұяң, үнді ауыл+ға, өзен+ге, жаз+ға, нан+нан 3) к---г шелек+і ---шелегім п---б кітап+ы---кітабым қ---ғ тарақ+ы---тарағы |
|
Ассимиляция
Прогрессивтік ассимиляция Регрессивтік ассимиляция
Ілгерінді ықпал |
Кейінді ықпал |
сөз ішінде не сөз арасында алғашқы дыбыстың өзінен кейінгі дыбысқа әсерін ілгерінді ықпал дейміз |
сөз ішінде не сөз арасында кейінгі дыбыстың өзінің алдындағы дыбысқа әсерін кейінді ықпал дейміз |
б, в, г, д дыбыстарына аяқталған сөздер айтылуда п, к, т, ф М: клубта – клупта, геологпен – геолокпен Ивановта – Иванофта |
к, қ, п дыбыстарына аяқталып, қосымша дауысты дыбыстан басталса. тарақ – тарағы, доп -добы |
ш дыбысына аяқталған сөздер қосымшаның басқы дыбысы с болса шашса –шашша, ішсін – ішшін |
түбірдің соңғы дыбысы н, б, п дыбыстарының алдынан келсе, н дыбысы м дыбысына айналады сен-бе - сембе, Құрман-бек – Құрмам-бек
|
алғашқы сөздің соңғы дыбысы дауысты, үнді, ұяң , кейінгі сөздің басқы дыбысы к, қ болса. қара қой –қара ғой, боз құнан – боз ғұнан атың кім – атың гім |
түбірдің соңғы н дыбысы к, қ, г, ғ дыбыстарының алдынан келсе, н дыбысы ң дыбысына айналады. бір күнгі –бір күңгі, Аман-гүл –Амаң-гүл |
алғашқы сыңарлары қатаң дыбыс, екіншісі ұяң дыбыстан басталса. Қамыс-бай – Қамыс-пай Жүнісбек -Жүніспек |
түбірдің соңғы дыбысы с, з ш дыбысының алдынан келсе, с дыбысы ш дыбысына айналады колхозшы -колхошшы |
|
түбірдің соңғы з дыбысы с дыбысының алдынан келсе. көз сал –көс сал, тұз-сыз – тұс-сыз |