Шылаулар (Служебные слова)

Өз алдына жеке мағынасы болмайтын, сөйлем мүшесі қызметін атқармайтын, бірақ басқа сөздерге көмекшілік қызметте жұмсалатын сөздер шылау сөздер деп аталады.

Мағынасына қарай шылаулар үш топқа бөлінеді:

жалғаулықтар (союзы)

септеуліктер (послелоги)

демеуліктер (частицы)

Жалғаулықтар

Салаластырғыш (сочинительные)		Сабақтастырғыш (подчинительные)
Түрлері (типы)	Жалғаулықтар (союзы)	Түрлері (типы)	Жалғаулықтар (союзы)
Ыңғайластық (соединительные)	Мен, бен, пен, әрі, да, де, та, те, және (и)	1.Қарсылықты (противительные)	Бірақ, алай да, дегенмен, әйтсе де, ондада, сонда да, сөйтсе де
Талғаулықты (разделительные)	әлде, біресе, бірде, не, немесе, яки, болмаса	2. Себеп-салдар (причинно-следственные)	Себебі, өйткені, неге десең, не үшін десең, сондықтан, сол себепті, сол үшін
		3. Шарттық (условные)	Егер, егер де
		4.Айқындағыш (уточняющие)	Яғни, демек
		5. Ұстастырғыш (присоединительные)	Ал ендеше, ендеше, олай болса, онда, демек

Септеуліктер (послелоги)

(Белгілі бір септікте тұрған сөзбен тіркеседі)

Меңгерілетін септіктер (Падежи)	Септеуліктер (Послелоги)
1. Атау (Именительный)	Арқылы, туралы, жайында, жайлы, жөнінде, сияқты, секілді, бойы, бойда, бойынша, бойымен, сайын, үшін, шамалы, шақты, қаралы (ғалым туралы, күн сайын, сен үшін)
2. Барыс (Направительно-дательный)	Дейін, шейін, төмен, қарай, қарсы, торта, жуық, таяу (тауға қарай, мектепке дейін, беске таяу, онға жуық)
3. Шығыс ( Исходный)	Бері, кейін, соң, бұрын, әрі, басқа, бөлек, өзге (сабақтан соң, үйден әрі)
4. Көмектес (Творительный)	Қатар, бірге, қабат, қоса (әкеммен бірге, көбейтумен қатар)

Демеуліктер (Частицы)

Түрлері (Типы)	Демеуліктер (Частицы)
1. Сұраулық (вопросительные)	ма/ме, ба/бе, па/пе, ше
2. Күшейткіш (усилительные)	-ақ, -ау, -ай, шы, ші
3. Нақтылық (достоверности)	қой (ғой), ды (ді, ты, ті)
4. Шектік (ограничения)	қана (ғана), тек
5. Болымсыздық (отрицания)	түгіл,
6. Көңіл-күй (эмоциональные)	-мыс (-міс), екеш

Еліктеуіш сөздер (Подражательные слова)

Түрлі дыбыстарға еліктеуді немесе құбылыстар мен қимыл-қозғалыстарды бейнелеуді білдіретін сөздер еліктеу сөздер деп аталады.

Түрлері ( Типы)	Мысалдап (Примеры)
Мағынасына қарай (по значению)	1. Еліктеуіш (звукоподражательные)	тарс, ар, қарқ, сарт, саңқ, салдыр-күлдір
	2. Бейнелеуіш (образоподражательные)	зып, бүлк, қалт, селк, желп
2. Тұлғасына қарай (по способу образования)	1. Негізгі (непроизводные)	дұрс, ар, лып, морт, солқ
	2. Туынды (производные)	томп-аң, елп-ең, бұр-алаң
3. Құрамына қарай (по составу)	1. Дара (простые)	шалп, сарт, сырт, көлбең
	2. Күрделі (сложные)	а) маң-маң, гүр-гүр, дір-дір
		ә)арс-ұрс, былқ-сылқ, жарқ-жұрқ

Ескерту. Еліктеуіш сөздердің көру арқылы қабылданып айтылғандары еліктеуіш сөздер деп, есту арқылы қабылданып айтылатындары бейнелеуіш сөздер деп аталады.

Бекіту

№1-жаттығу

Шылауларды тауып, мағыналарын ажыратыңдар.

1. Қыс пен жаз, күн мен түн, тақ пенен жұп, жақсылық пен жамандық - болды сегіз.

2. Жақып Рабиғаны пәтеріне дейін шығарып салатын болды.

3. Ит иесі үшін жүгіреді, құс тамағы үшін ұшады. 4. Жарлы болсаң да, арлы бол.5. Балам, сен конькиіңді жоғалтқан соң, канша жүрдің? 6. Алыстан дыбыстар ғана естіледі.7. Әскерде командир айтты бітті, ал мұнда басқаша. 8. Егер мен Президент болсам, халықтың жағдайын өзгертер ем. 9. Қыста алтыға таман қараңғы түсе бастайды.10. Арамзаның құйрығы бір-ақ тұтам.11. Сен қазақтың белгілі әншілерін білесің бе? 12.Өмірден өз орнын тапқан-ды.13. Айтқанына сенгің келеді-ау, бірақ сөздері шындықтан алыс.

№2-жаттығу

Сөйлемдердегі көп нүктеннің орнына жақша ішіндегі шылау сөздердің аудармасын жаз.

Ағылшын тілін бұрын оқыған жоқпын, ...(потому-что) басқа мектепте оқыдым. Сен қазақтың белгілі батырларын білесің ...(ли)? Өткен сабақта болған жоқпын,...(поэтому) үй тапсырмасын орындай алмадым. Мен қазақша түсінемін, ...(но) сөйлей алмаймын.Мен Абай ...(об) реферат жаздым. Бұл кітап орыс ... (и) неміс тілдерінде басылып шықты. Мен бүгін ...(или) киноға барамын, ..(или) театрға барамын. Ол мені үйге ...(до) шығарып салды. Мектептен ...(после) мен университетке түсемін.Көкөністер татымды емес, ...(вместе с тем) өте пайдалы. Әміре Қашаубаев Париждегі концерттен ...

(после) Еуропаға белгілі болды. Отан ...(для) отқа түс, күймейсің. Шешендік сөздерді оқығаннан ...(после) әдебиетке қызығып жүрмін.

№3 –жаттығу

Сөйлемдерді көшіріп жаз, шылау сөздердің астын сыз. Оларды түрлеріне қарай ажырат.

Мақтасақ – әйелді мақтайық та, құрметтейік те әйелді...Отыз жыл бойы Темір бір рет езу тартқан емес-ті... Содан бері отыз жыл бойы Темірдің жүрегі ...мүлде жабылып қалған! Әңгіме осы Ақсақ барыс жайында!.. Әйтпесе, жер тәңірісі Темірдің ала шатырын жел ұшырып әкету де мүмкін емес пе? Бұл тастар оның үстінде бес-ақ мыңдай екен... Ол мың рет қанға батып шықты ғой. Сондықтан, қаннан қалған тоттың ізі ап-айқын. Сонан соң сөзін бастады. Аңдар адамнан гөрі де, өз баласын артық сүйеді. Аристотельді де, Фирдоусиді де ана тапты. Ескендір мен соқыр Гомер де ананың баласы. Бұл шындық қой. Мұнымен бірге мен де күтіп отырамын. /Ғабит Мүсірепов «Өлімді жеңген ана» /

№4-жаттығу

Шылау сөздерді пайдаланып қазақ тіліне аудар.

1. Правда ли, ложь ли?

2. И стар, и млад –он.

3. Ты же настоящий герой.

4. Дайте ему в руки только домбру.

5. Река Или после Капчагая впадает в Балхаш.

6. О роли пословиц-поговорок нам рассказала учительница.

7. Ради Родины в огне не сгоришь.

8. До открытия памятника здесь ничего не было.

9. Вместе с тем это очень полезно.

10. В наурыз коже добавляют семь компонентов, потому что цифра «семь» для казахов священное число.

11. После чтения образцов ораторского искусства меня заинтересовала қазахская литература.