Пунктуацыя
Станаўленне і развіццё пунктуацыйнай сістэмы
Прынцыпы сучаснай пунктуацыі
Класіфікацыя знакаў прыпынку Літаратура
1. Бурак Л.І. Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя. – Мн., 1987.
2. Бурак Л.І. Даведнік па пунктуацыі беларускай мовы. – Мн., 1980.
3. Бурак Л.І. Пунктуацыя беларускай мовы. – Мн., 1982.
4. Валгина Н.С. Принципы русской пунктуации. – М., 1972.
5. Валгина Н.С. Русская пунктуация: принципы и назначение. – М., 1979.
6. Валгина Н.С. Трудные вопросы пунктуации. – М., 1983.
7. Гапоненка І. З гісторыі знакаў прыпынку // Роднае слова. 2004. – № 1 – 12.
8. Иванова В.Ф. История и принципы русской пунктуации. – Л., 1962.
9. Клюсаў Г.Н. Асновы і нормы сучаснай беларускай пунктуацыі. – Гродна, 1993.
10. Шапиро А.Б. Основы русской пунктуации. – М., 1955.
11. Яўневіч М.С., Сцяцко П.У. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. – Мн., 2006.
Пунктуацыя (punctuatio ад лац. рunctum – кропка) – 1) сукупнасць знакаў прыпынку і правілы іх выкарыстання ў пісьмовым тэксце; 2) раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца пунктуацыйная сістэма і заканамернасці яе станаўлення і функцыянавання.
1. Станаўленне і развіццё пунктуацыйнай сістэмы
Дастаткова пэўныя сляды пунктуацыі адносяцца да 3-2 ст. да н.э. Традыцыйна вынаходнікам пунктуацыі лічыцца Арыстафан Візантыйскі. Ён першы, як сведчаць помнікі, стаў ужываць розныя знакі ў гамераўскіх тэкстах.
У пачатку І ст. да н.э. сістэма знакаў прыпынку была ўжо ўсвядомлена і тэарэтычна. Яе выклаў грэчаскі граматык Дыянісій Фракійскі ў кнізе “Граматычнае мастацтва”, дзе адрозніваецца тры знакі прыпынку: кропка – знак закончанай думкі; сярэдняя кропка – ставіцца для таго, каб перадыхнуць; малая кропка – знак думкі яшчэ не скончанай, якой патрабуецца працяг.
У сярэдзіне І ст. да н.э. пасля доўгай барацьбы Грэцыя была падпарадкавана Рыму, стала адной з рымскіх правінцый. Уплыў рымскай навукі адбіўся і на пунктуацыі, аднак рымляне не стварылі абсалютна новай арыгінальнай пунктуацыйнай тэорыі. Яны ў асноўным абапіраліся на палажэнні Дыянісія Фракійскага. Тым не менш, некаторая розніца ў грэчаскай і лацінскай пунктуацыі была, і таму ў гісторыі прынята адрозніваць грэчаскую і лацінскую пунктуацыйныя традыцыі (пазней гэта адлюстравалася ў заходнееўрапейскіх пунктуацыйных сістэмах).
Падчас вынаходніцтва славянскага кірыліцкага пісьма (да Х ст.) у грэчаскіх і лацінскіх рукапісах былі ўжо ва ўжыванні наступныя знакі:
– крыж +
– разнастайныя камбінацыі кропак
– кропка .
– кропка з коскай ; .,
– дзве кропкі з коскай : ,
– коска ,
– група косак ,,,
Эпізадычна ў рукапісах сустракаюцца знакі тыпу сучаснага двукосся (»), перавернутая коска (‘).
У рускіх рукапісах старажытнага перыяду ўжываюцца камбінацыі кропак, крыж, двукроп’е, кропка, хвалістая вертыкальная рыска (яна і крыж пазней выйшлі з ужытку).
Рускім рукапісам да ХVІ ст. не быў вядомы падзел на словы. Кропкі ставіліся ў інтэрвалах паміж нерасчлянёнымі адрэзкамі тэксту (у цяперашнім варыянце – паміж сінтагмамі), на ўзроўні сярэдзіны літраы ці знізу.
У ХV ст. з’яўляецца коска, напачатку раўназначная кропцы. Лічыцца, што і кропка з коскай з’явілася ў гэты час. Абодва знакі былі запазычаны з грэчаскага пісьма праз паўднёваславянскае.
Звесткі пра новыя знакі даходзілі павольна, і таму ў многіх рукапісах ХV-ХVІ стст., акрамя кропак, нічога няма. Найбольш багатым на пунктуацыйныя знакі лічыцца “Астрамірава евангелле”, хаця ўзнікла яно раней за іншыя помнікі.
Знакі прыпынку ставіліся і выпадкова, па нейкіх знешніх прычынах (напрыклад, перарваўшы працу, пераписчык мог паставіць кропку нават у сярэдзіне слова).
Першыя спробы тэарэтычнага асэнсавання сістэмы пунктуацыі на Русі належаць Максіму Грэку – вучонаму афонскаму манаху, які прыехаў у Маскву ў 1518 г. з мэтай выпраўлення багаслоўскіх кніг, і князю Курбскаму. Аднак да вынаходніцтва кнігадрукавання не было магчымасцей і ўмоў для паслядоўнага развіцця пунктуацыі. Толькі са з’яўленнем друкаваных граматык стала магчымым упарадкаванне ва ўжыванні знакаў прыпынку. Пачатак быў пакладзены ў граматыцы Л. Зізанія 1596 г. (спец. глава “О точках”): “колико есть точóкъ; шесть…”
– запятая ,
– срока (кропка насупраць сярэдзіны радка)
– двосрочие :
– подстолия ; (пытальнік)
– съединительная - (знак пераносу)
– точка .
Гэтыя знакі не былі новымі, яны былі вядомы і да “Граматыкі”, аднак такія рукапісы, дзе яны сустракаліся, былі рэдкасцю.
“Граматыка” М. Сматрыцкага 1619 г. (раздзел “О препинаниях строчных”):
– черта / (указвала на павышэнне тону голасу)
– запятая ,
– двоточие :
– точка .
– разъятная ٧ (знак для падзелу слоў, якія маглі б зліцца ў адно)
– единитная “ (знак пераносу)
– вопросная ;
– удивная !
– вместная [ ]
– отложная ( )
Сучасная пунктуацыя – вынік доўгага і складанага ўзаемадзеяння пунктуацыйнай сістэмы, усталяванай у шэрагу моў пасля ўвядзення кнігадрукавання, і тых прыёмаў ужывання знакаў, якія выпрацаваліся лепшымі майстрамі літаратурнага маўлення. Пунктуацыйная сістэма рускай мовы склалася да ХVІІІ ст., калі канчаткова склаліся асновы рускай літаратурнай мовы. Так, М.В. Ламаносаў у “Граматыцы” 1755 г. называе наступныя знакі прыпынку: запятая, точка, две точки, точка с запятой, вопросительный знак, удивительный знак, единительный знак (-), вместительный знак ().
Шматкроп’е, двукоссе (іх аўтары невядомыя), працяжнік уводзяцца ў практыку пісьма паступова.
Існуе меркаванне, што працяжнік (рыса) упершыню стаў ужывацца М.М. Карамзіным. Гэтага знака доўга пазбягалі, наконт яго вяліся дэбаты. Часопіс “Украинский вестник”: “Что значит сия чёрная полоса чернил? У Вольтера сто томов книг – а тире нет”.
Шматкроп’е ўпершыню ўпамінаецца ў граматыцы А.Х.Вастокава (знак пресекательный).
Беларускія назвы знакаў прыпынку склаліся пад уплывам пунктуацыйнай тэрміналогіі рускай, польскай і ўкраінскай моў.
Карусь Каганец, “Беларускі лемантар” (1906): кропка, закавыка, кропка з закавыкай, двукроп’е, працяжка, пытаннік, клічнік, недаказ, чужаслоў.
Б. Тарашкевіч: пункт, коска, пункт з коскай, два пункты, працяжнік, пытальнік, клічнік, недаказ (мнагакроп’е), дужкі, чужаслоў (двукоссе).
Тэрмін “кропка” пачынае ўжывацца з 20-х гг.
Канчаткова сучасныя назвы замацаваныя ў 1937 г.
У сённяшняй пунктуацыі ўжываюцца тыя ж знакі прыпынку, аднак пунктуацыя не застаецца статычнай. Пашыраюцца ці нават змяняюцца функцыі некаторых знакаў, адбываюцца зрухі ў суадносінах сэнсавых і граматычных умоў пастаноўкі знакаў прыпынку (прыкметна ўзмацняецца сэнсавае ўжыванне знакаў прыпынку).