Лекцыя № 3

Правілы паводзінаў у маўленчай сітуацыі План

1. Маўленчыя паводзіны чалавека як разнавіднасць яго сацыяльных паводзінаў. Кампаненты стварэння маўленчай сітуацыі.

2. Правілы паводзінаў гаворачага.

3. Правілы паводзінаў слухача.

4. Этыкет тэлефонных размоў.

1. Маўленчыя паводзіны чалавека як разнавіднасць яго сацыяльных паводзінаў. Кампаненты стварэння маўленчай сітуацыі

Без зносін, як без паветра, чалавек не можа існаваць.

Здольнасць мець зносіны з іншымі людзьмі дазволіла чалавеку дасягнуць высокай цывілізацыі, пранікнуць у космас і ў нетры зямлі, апусціцца на дно акіяна.

Зносіны даюць магчымасць чалавеку раскрыць свае пачуцці, перажыванні, распавесці пра радасці і нягоды, пра ўзлёты і падзенні. Без зносін немагчыма фармаванне асобы чалавека, яго выхаванне, развіццё інтэлекту.

Зносіны дапамагаюць арганізаваць сумесную працу, азначыць і абмеркаваць планы, рэалізаваць іх.

Авалоданне мастацтвам зносін неабходна для кожнага чалавека незалежна ад таго, якім відам дзейнасці ён займаецца ці будзе займацца.

На першы погляд, здаецца, што змест паняцця зносіны ўсім зразумела і не патрабуе спецыяльных тлумачэнняў. А тым часам зносіны – гэта вельмі складаны працэс узаемадзеяння людзей. Як справядліва адзначае А. А. Лявонцьеў, у сучаснай навуцы пра зносіны існуе велізарная колькасць несупадаючых азначэнняў дадзенага паняцця. Гэта тлумачыцца полісістэмнасцю і шматграннасцю з'явы. Праблемамі зносін займаюцца прадстаўнікі розных навук – філосафы, псіхолагі, лінгвісты, сацыёлагі, культуролагі і інш. Кожны з іх разглядае зносіны з пазіцыі сваёй навукі, вылучае спецыфічныя аспекты для вывучэння і адпаведна фармулюе азначэнне. Паняцце зносіны набыло міждысцыплінарны характар. Натуральна, што і сярод

навукоўцаў той або іншай навукі таксама існуюць розныя погляды на зносіны.

Адзначым, што нароўні з тэрмінам зносіны шырокае распаўсюджанне атрымала слова камунікацыя. Часцей за ўсё яны выкарыстоўваюцца як сінонімы. Прывядзём слоўнікавы артыкул з "Лінгвістычнага энцыклапедычнага слоўніка": "Камунікацыя (лат. communicatio, communico - раблю агульным, злучаю, маю зносіны) – зносіны, абмен меркаваннямі, звесткамі, ідэямі і г.д. – спецыфічная форма ўзаемадзеяння людзей падчас іх пазнавальна-працоўнай дзейнасці".

Апошнім часам у навуковай літаратуры робяцца спробы развесці сэнс тэрмінаў зносіны і камунікацыя (напрыклад, тэорыя камунікацыі – тэорыя сувязі = тэорыя перадачы інфармацыі па канале сувязі), аднак агульнапрынятага меркавання па дадзеным пытанні не існуе. У нашай кнізе гэтыя словы ўжываюцца як сінонімы.

Чалавечыя зносіны, па дадзеных даследчыкаў, на дзве трэці складаюцца з маўленчых.

Менавіта пры дапамозе гаворкі часцей за ўсё адбываюцца зносіны паміж людзьмі. Маўленчая дзейнасць чалавека з'яўляецца самай складанай і самай распаўсюджанай. Без яе немагчымая ніякая іншая дзейнасць, яна папярэднічае, суправаджае, а часам фармуе, складае аснову любой іншай дзейнасці чалавека (вытворчай, камерцыйнай, фінансавай, навуковай, кіраўнічай і інш.).

Асаблівасць маўленчай дзейнасці заключаецца ў тым, што яна заўсёды ўключаецца ў шырэйшую сістэму дзейнасці як неабходны і ўзаемаабумоўлены кампанент. Так, напрыклад, адукацыя, навучанне, прапаганда ведаў неймаверныя без зносін, без маўленчай дзейнасці.

Прадпрымальнік, кіраўнік, архітэктар, рэферэнт, лекар, будаўнік, прадавец, выконваючы сваю асноўную працу, змушаны штосьці абмяркоўваць, раіцца, весці перамовы, задаваць пытанні, адказваць. Ад таго, наколькі ўмела ажыццяўляецца маўленчая дзейнасць, залежыць поспех любой прафесійнай дзейнасці.

Праблемамі маўленчых зносін займаюцца шматлікія лінгвістычныя дысцыпліны: кагнітыўная лінгвістыка, тэорыя маўленчага ўздзеяння, тэорыя маўленчых актаў (ТРА), прагматыка, псіхалінгвістыка, культура гаворкі і інш.

Паводзіны людзей у грамадстве ажыццяўляюцца ў межах пісаных і няпісаных законаў, якія выпрацаваны шматразовымі паўторамі аднолькавых праяўленняў у стандартных сітуацыях. Такія сітуацыі маўлення штодзённа паўтараюцца, і мы выкарыстоўваем тыя самыя фразы, маўленчыя клішэ: Прашу прабачэння. Скажыце, калі ласка, каторая гадзіна?

Патрабаванні этыкету заўсёды практычныя, ненадуманыя, яны заснаваны на правілах добрага тону, якія выпрацоўваліся стагоддзямі, даказалі сваю жыццёвасць і карыснасць для існавання і развіцця грамадства. Формы этыкету не з'яўляюцца застылымі, прынятымі раз і назаўсёды, яны змяняюцца з развіццём грамадства, сацыяльнага жыцця, псіхалогіі побыту і шмат у чым залежаць ад культуры грамадства, мэт узаемін, умоў жыцця і працы.

Этыкет – гэта заўсёды ўнутраная культура асобы ў арганічным спалучэнні з маральным воблікам чалавека. Што такое культура? Гэта сукупнасць дасягненняў чалавецтва ў вытворчых, грамадскіх і разумовых адносінах. Таму культурны чалавек – гэта той, хто дасягнуў высокага ўзроўню культуры, адпавядае яму. Штодзённа мы ўступаем у кантакты з рознымі людзьмі. Гэтыя ўзаеміны павінны рэгулявацца пэўнымі правіламі паводзін, якія заснаваны на агульнай культуры чалавека. У паняцце "культура" заўсёды ўваходзілі рэлігія, навука, адукацыя, маральныя нормы паводзін людзей і дзяржавы. "Культура – гэта велізарная цэласная з'ява, якая робіць людзей, што насяляюць пэўную прастору, з проста насельніцтва – народам, нацыяй",– пісаў акадэмік Д. С. Ліхачоў. Такім чынам, этыкет засноўваецца як на этычных, так і на культурных прынцыпах. Звод правілаў паводзін у грамадстве, іх захаванне дапамагае ўпарадкаваць адносіны ў калектыве, захаваць унутраную культуру асобы, яе самабытнасць і індывідуальнасць.

Маўленчы этыкет суправаджае чалавека з першага кроку да апошняга "бывай".

Урокі культуры ўзаемаадносін мы пачынаем атрымліваць ужо ў сям'і ад самых родных і блізкіх людзей: матулі, бабулі, бацькі, дзядулі, потым у дзіцячым садку і школе ад выхавальнікаў і настаўнікаў. Не раз дзіця пачуе напамінак "Што трэба сказаць?", пакуль не засвоіць элементарныя, жыццёва неабходныя правілы паводзін, грамадскія звычаі. Формы ветлівасці – словы ўдзячнасці і прабачэння. Хоць яны асабліва ні да чаго не абавязваюць, але з'яўляюцца важным паказчыкам культуры ўзаемаадносін. "Дзякуй", "Прабачце!", "Даруйце, калі ласка!", "Будзьце ласкавы!" – найбольш ужывальныя ў шматлікіх сітуацыях. Чалавек, які пагарджае прынятымі нормамі паводзін, у тым ліку і нормамі маўленчых паводзін, не можа спадзявацца на ўвагу і павагу ад іншых, а гэта значыць, і на поспех у жыцці.

У жыцці маладых людзей існуе шмат сітуацый, якія патрабуюць валодання правіламі маўленчага этыкету.

Зварот бывае афіцыйны або сяброўскі, да аднаго чалавека ці да кампаніі, да знаёмага ці незнаёмага, да мужчыны або да жанчыны, да равесніка або пажылога чалавека. Зварот на "Вы" перш за ўсё сведчыць пра культуру чалавека, падкрэслівае павагу да асобы, з якой размаўляе малады чалавек.

У час прывітання вельмі важныя інтанацыі і тэмбр голасу. Па ім адразу можна вызначыць настрой чалавека, паколькі пачуцці перадаюцца незалежна ад прамоўленых слоў. Звычайна лёгка вызначаюцца гнеў і сум, нервознасць або прыгнечанасць, радасць і захапленне. Маюць свае сігналы сіла і вышыня голасу. Выяўляюць пачуцці моўцы хуткасць маўлення і тэмп. У афіцыйных абставінах карыстаюцца нейтральнымі прывітаннямі: "Добрай раніцы!", "Добры дзень!", "Добры вечар!". З добра знаёмымі дапушчальна і "Прывітанне!", "Салют", "Маё шанаванне!", а таксама добразычлівыя пытанні "Як маешся?", "Як здароўе?", якія дапамогуць вызначыць, ці варта пераходзіць да дзелавой размовы. Могуць быць і дапаўненні да прывітання: "Рады Вас бачыць", "Даўно не сустракаліся" і г. д.

Добразычлівасцю, гасціннасцю, ветлівасцю, сардэчнасцю, спагадлівасцю і памяркоўнасцю ў адносінах да знаёмых і незнаёмых здаўна вызначаецца нацыянальны характар беларускага народа. Прыгадаем беларускія народныя прыказкі: Дзе пяюць, туды ідзі, дзе сварацца – абыдзі. Лёгка пасварыцца, цяжэй памірыцца. Як брыдкае слова сказаць, лепш язык выплюнуць. Трэба з людзьмі па-людску жыць. Прыглядай гасцей, каб хадзілі часцей.

Патрэба чалавека ў добразычлівых адносінах не менш моцная, чым неабходнасць у ежы і пітве. Кожны чакае павагі і дабрыні, таму і імкнёмся мы самі адказаць узаемнасцю на самыя нязначныя праявы ўвагі і клопату. Ідзе час, змяняюцца звычаі і норавы, але ў кожным грамадстве, сярод людзей рознага ўзросту, розных сацыяльных груп нязменнымі застаюцца прытрымліванне правілаў маўленчага этыкету, паважлівае абыходжанне і добрае слова. Ветлівасць, сціпласць, адукаванасць, пачцівасць, далікатнасць, як і іншыя хрысціянскія дабрачыннасці, лічацца ў нашым народзе каштоўнымі маральнымі якасцямі, авалодаць якімі павінен кожны чалавек. Гэтаму старэйшыя рознымі спосабамі вучылі сваіх дзяцей, да гэтага штодзённа заклікае царква. Народны погляд на маўленчы этыкет адлюстраваны ў беларускім фальклоры і мастацкай літаратуры.