1. Жеке адам алеуметтануы.

Адам коптеген гылымдардын зерттеу нысаны болып табылады. Адамнын манин карастырмастан бурын "адам", "индивид", "тулга" угымдарын ажыратып алган жон. "адам" угымы барлык индивидтерге тон, ортак кдсиеггер мен ерекшеликтерди сипаггауда кодданылады. Индивид — биоалеуметтик жан ретиндеги жеке адам. Тулга — когамдык, катынастардын субъектиси. Индивид когаммен нактылы алеуметтик кауымдастыктар, институттар аркылы ыкпалдасканда, олеуметтик манызы бар маселелерди, алеуметтик байланыстарды жузеге асырганда гана барып тулга дарежесине котериле алады. Тулганы алеуметгик тургыдан талдау онын курылымыан аныктаудан басталады. Оны карастырудын турли жолдары бар. Олардын арасынан тулганын курылымынан уш элементти "ол", "мен" жоне олардан жогары "супер эго" туринде карастыратын з.фрейдтин тужырымдамасын болип айтуга болады. "ол" — бул биздин туйсиктеримиз басым, айсберггин коринбейтин белиги сиякгы сана тукпиримиз. "мен" — бул туйсикгермен байланысты, дуркин-дуркин оган кирип отыратын сана. "эго" санасыздыкты когамга ынгайлы калыпта усынуга тырысады, "меннен" жогары, моральдык нормалар мен принциптердин жиынтыгын куратып, адамгершиликтин "кадагалаушысы", ишки бакылаушысы испетти.

Сонынен тулга биологиялык пен алеуметтиктин шегинде орналаскан курдели нысан. Тулгаларда кайталанбас, тек соган гана тан касиеттермен бирге копке ортак сипаттар бир-биримен уштасып жатады. Алеуметтик жуйенин белсенди курамдас болиги болатын тулгалар. Колдагы бар мумкиндиктерден кажеттисин тандап алу еркиндигин пайдаланып, болашак омиринин жобаларын жасайды; алдына максат койып, оган кол жеткизу ушин бар куш-жигерин жумылдырады; объективти алеуметтик курылымдарда, алеуметтик байланыс жуйесинде туракгы озгеристерге кол жеткизеди, оз кезегинде объективти алеуметтик болмыс, коби-несе, туяганын озин-ози жетилдиру процесинин багыты мен мазмунын аныктап отырады. Когамнын стратификация-лануы тулгалардын турли типтерин (жумысшы тулгасы, зиялы тулгасы, жетекши тулгасы, даригер тулгасы, инже-нер тулгасы, т.б.) калыптастырады. Базистик тулга (когам-дагы кенинен таралган сипаттарга ие тулга) мен идеал тулга (когамда эталон ретинде жарияланган тулга) угымдары да бар.

2. Казак ойшылдарынын алеуметтик саяси козкарастары.

Xx гасырдын алгашкы ширегиндеги казакстандагы когамдык ойдын ири окилдеринин бири ахмет байтурсынулы. Казакты артка тартып отырган аса киын маселенин бири – ел ишиндеги надандык пен жалкаулык. Ахмет байтурсынулы: «надандыктын кесапаты ар жерде-ак мандайымызга тисе де, ата жолдасымыз болган сон, биз де киып айырылмай келемиз. Олжалы жерде улестен кагылганымыз – бари надандык кесапаты» деп налыды. Ол онер мен гылымнын кадирине жеткен озге елдерди онеге ете отырып, онер-билимнин тендикке жеткизетинин, алсиздерге куш беретинин, турмысты тузететинин, оган кол жеткендердин баскалардын аяк астында жаншылмайтынын, олармен терезеси тен болатынын айтты. Тарихи даму денгейи феодалдык-рулык сатыны сактаган казак когамын мейлинше жетик билетин ол: «осы дарынды, акыл иеси мол халыкка казир, кешикпей турып рухани жане когамдык даму жолына тусетин дурыс багыт беру, калай дегенмен, аса кажет болып отыр» — деп, казактардын неге муктаж болып отырганын дал тауып жазды. Ыбырай алтынсарин осы миндеттерди дурыс шешу аркылы гана казак, когамынын оркениетти елдер катарына косылатынына камил сенди. Осымен байланысты казактарга билим беруди колга алатын манызды шаралардын бирине, дамудын негизги куралына балады. Билимсиздиктин етек алуынан казак когамын надандык жайлап отырганын айта келип, журтты билим алуга шакырды. Сондыктан да ол озинин жиырма бес жылдык омирин жеткиншектерге билим беруге арнады. Хх гасырдын алгашкы ширегиндеги казакстаннын когамдык ойындагы ири тулга алихан бокейханов. Ол еркек балаларга арналган казак мектебинде окып журип уш кластык каркаралы училищесин битирди. Бираз уакыт Омбынын техникалык училищесинде окыганнан кейин ол санкт-петербургтын орман шаруашылыгы институтынын экономика факультетине окуга тусти. Сол студент кезинде-ак алихан студенттер козгалысына катысты, марксизмди де окыды. Ол казак когамындагы алеуметтик катынастармен танысып, зерттеу ушин орыстын демократиялык адебиетимен танысты, оны казак тилине аударды. «коммунистик жар» деген атпен «коммунистик партиянын манифесин» казак тилине аударды. Маман экономист ретинде ол патша окиметинин коныс аудару саясатын, онын алеуметтик сипатын зерттеди. Сонын натижесинде алихан казактардын ата мекен кунарлы жерлеринен ыгыстырылып, шол, шолейт жерлерге куылып жатканын байкады. Шурайлы, ири озендер мен сулар манындагы жерлер, орманды жане казбалы байлыгы мол жерлер мемлекет карауына алынып, казына меншиги деп жарияланды. Ал мундай отарлау саясатынын натижесинде казак халкы жарлыланып, алеуметтик жагдайы нашарлап кеткен еди. Казак когамын терен зерттей келе алихан казактардын саяси жане экономикалык кукыксыздыкка душар болып отырганын, олардын езгиликке, дарменсиздикке ушырап, озин-ози коргау мумкиншилигинен айырылып калганын айкындады.

3.

10-билет.