3. Зерттеудин негизги адистери, олардын сипаттамасы.

Алеуметтануда акпарат алудын манызды куралы, кози жане адиси кужаттар болып есептеледи. Алеуметтануда кужат деп акпаратты сактау мен жеткизу ушин адамнын арнайы жасаган затын айтады. Кужаттарда жеке адамнын, ужымнын, халыктын улкен тобынын жане жалпы когамнын кызмет процестери мен онын натижелери жонинде маглуматтар жинакталады. Сондыктан олар алеуметтанущылар ушин аса манызды. Кужаттарды турине карап бес топка боледи:

I/. Акпаратты белгилеу тасилине карай болинген кужаттар, буган жазба, баспа, кино - бейнелеу таспасына тусирилген жазба, магнит таспасындагы жазбалар жатады;

2/. Максат-миндетине карай болинген кужаттар, буган зерттеу багдарламасына сайкес зерттеушилердин кушимен алган мате-ришщар, баска да максаттар ушин жасалган кордагы кужаттар саяды;

3/. Арнайы кужаттыгына орай болинген кужаггар, о;шрга жеке адамнын. Кунделиги, хаттары статастикалык материалдар, баспасоз малиметгери, жиналыстын хаттамалары т.б. жатады;

4/. Кужаттын тупнускасында статусына карай болингендер болады.- олар ресми жане ресми емес болып болинеди. Ресми кужаттарга: мемлекеттик статистика мея мемлекеттик архив мали-меттери ресми емес кужаттарга: жеке азаматгар жасаган кужаттар т.б. жатады;

5/. Акпараттын алыну козине орай болингеняер: бастапкы кужаттар жане екинши катардагы кужаттар больт болинеди. Бас-тапкы кужаттар тикелей бакшиаудын немесе сурак-жауалтын негизинде алынган малиметгар; екинши катардагы кужаттар, ягни бастапкы кужаттарды сипаттаушы немесе -корытындылаушы^

Кужаттармен жумыс истегенде зерттеутпи олардын сенимдилигине назар салуы кажет. Осыган орай кужаттан алынар акикаттын сенимдилигин тексеристен еткизетин ережени билу шарт.. Мундай ережелерге мыналар жатады:

I. Окигаларды суретгеуден оларга берилгек баганы ажырата билген дурыс, окигаларга берилген багадан фактилер алде кайда сенимди болады. Кейде кужаттарга берилген бага болады, бирак оларды суреттейтин жагдай толык берилмеген болып шыгады. Мундай кужаттарга сенимсиздикпен карау керек.

2. Кужатты кураушынын оны дайындаудагы ниетин, мотавин аныктаган жон. Жумысы туралы есеп беруши автор озинин синирген енбегин асыра корсетуге тырысады. Ал бакылаушы органдар, керисинше жумыстагы кемшиликтер мен кателиктерди терип жазады.

Кужатты азирлеуши адамнын фактилерди т.б. ириктеп алу адисин де билген жон. Бастапкы кужат екинши рет жасалган кужатка караганда сенимди болады.

Кужатты дайындау кездеги елдик, ужымнын т.б.жагдайын билу шарт. Сонда гана кужатгын сол уакыттагы жагдайды объективти берип немесе бермей отыргандыгы аныкталды. Кужаттарды тал- дау дастурли жолмен жане формалды турде журеди. Барлык кужаттар турлерин окып-уйрену сын тургысынан карауды талап етеди.

7-билет.

1.Алеуметтик байланыс, алеуметтик кауымдастык. Гылымнын ишки логикасын, онын пани мен адистеринин сипатын ашатын, алеуметтик кубылыстар мен процестердин манин танып билудин кереги -социологиянын категориялары жане зандары. Категориялар - алеуметгик болмыстын манди жактарын, касиет-белгилерин, курылымдык элементтерин бейнелендиретин негизги гылыми угымдар. Социологиянын ен негизги, мазмуны жагынан колемди категориясы "алеуметтик" угымы. Бул угым "алеуметтик жуйе", "алеуметтик курылым", "алеуметтик топ", "алеуметтик арекет", "алеуметтик минез-кулык" т.б. колемди угымдарды камтиды. "Алеуметтик кауымдастык" социологиянын негизги категорияларынын бири. Алеуметгик кауымдастык - бкл, индивидтер мен кез келген адамдар топтарынын жай гана косындысы емес, керисинше ол туракты жане тутас алеуметтик тузилим, онын субъектилери ортак муддесимен бириккен жане озара бир-биримен арекетке туседи.

Алеуметтик кауымдастык адетте турли алеуметтик кауымдастыкка киретин жане оларда турли алеуметтик рол аткаратын индивидтин алеуметтик болмысынын букил турлери мен формаларын камтиды. Ол тулга мен когамнын озара байланысы мен озара арекетин жанама турде береди. Алеуметтик кауымдастык категориясы, социологиянын мани мен ерекшелигин тусину ушин оте манызды кубылыстар мен процестердин субъективтик кызмет жагын айырыкша болип корсетеди. Алеуметтик кауыйдастыктарды озинин типи жагынан кенистик - мезгилдик масштабтагы (мысалы, адамдардын алемдик кауымдастыгы жане олардын мемлекеттик кауымдастыгы; ар турли масштабтагы коныстын кауымдастыктар; социодемографиялык кауымдастыктар) жане олардын мудделеринин мазмунымен биригетин тип (мысалы, алеуметтик - таптын, алеуметтик - касиби, этноулттык, т.б. кауымдастыктар) болып болинеди.

Алеуметтик арекеттин субъектиси ретинде тулга да, алеуметтик институттар да, таптар да болса алады.

Жалпы бирликтин омир суру процесинде коптеген шексиз алеуметтик байланыстар калыптасады. Ол байланыстар белгили бир занга, зандылыктарга суйенеди, сонын негизинде иске асады. Алеуметтик зандар - алеуметтик процестер мен алеуметтик .арасында болатын кажетти, манди, туракты, кайталанатын катынастар мен байланыстардын зандары. Алеуметтик зандар букил когам мушелеринин ис-кимылынын жиынтыгы ретинде калыптасады. Бул зандар когамдагы ар турли алеуметтик топтардын мудделеринин сайма-сай келмеуин де корсетип отырады. Соган карамастан адамдар алеуметтик зандарды оз кызметтеринде саналы турде пайдаланып, зандардын арекет ету формалары мен шарттарын озгерте алады.

2. Алеуметтик стратификация жане алеуметтик мобильдик.Латын тилинде «страта» сози кабат, катпар магынасын билдиреди. «стратификация» угымы когамдагы алеуметтик топтардын, жиктердин кат-кабатка багынушылык ретимен, тик бир издиликпен жиктердин орналасуын корсетеди. Страта сози кен магынада тап, топ мазмундарында колданылады. Коптеген социологтар жиктелудин негизин издеумен шугылданды. Маркс алеуметтик жиктелудин табигатын талдауда алгашкы кадам жасады. Ол капиталистик когамындагы алеуметтик жиктелудин басты себебин ондирис куралдарын иеленуши, канаушы – буржуазия, капиталиске жане оз енбегин сатушы, жалданушы – жумысшы табы, пролетариатка болинуден деп корсеткен. Маркстин пикиринше еки топтын келиспейтин мудделери жиктелудин негизин курайды. Бул – алеуметтик жиктелудин бир олшемди амалы. Социологтар стратификациялык курылымнын негизи – адамдардын табиги жане алеуметтик тенсиздиги деген козкарасты тугелдей жактайды. Биракта тенсиздикти уйымдастыру тасили ар турли болуы мумкин. Вебер ар турли страттарга жаткызудын критерияларынын санын кобейте тускен. Экономикалык меншикке катынастын жане табыстын дарежесинен баска да критерияларын усынды. Олар алеуметтик атак жане белгили саяси партияларга жататындыгы. Атак дегенимиз жеке адамнын туысынан немесе жеке сапасына сайкес кабылдаган алеуметтик мартебеси, ол оган когамда белгили орын алуына мумкиндик береди.Стратификация критерийлерин Сорокин ол да ари терендете туседи. Кандай да бир болмасын стратка жаткызу ушин критериялардын биртектес жиынтыгы болуы мумкин емес дейди. Соган сайкес когамда уш стратификациялык курылымнын бар екендигин корсетеди: экономикалык, касиби жане саяси. Курдели байлык жане экономикалык биликпен иеси формальды турде саяси биликтин курылымына енбеуи де мумкин. Керисинше, курдели саяси атакка ие болган саясаткер меншик иеси болмау да мумкин. Кейинги уакыттарда социологтар стратификациалаудын критерийлерин кенейту туралы турли ойлар косты. Мысалы, оган билим дарежесин косу, т.б. Ашык индустриалды когамда стратификациялык критерийлер коп жоспарлы.