3.Багдарламанын курылымы.

Социологиялык зерттеулер жоспарлаудан басталады. Ол тубегейли кужат болып саналады. Жоспардын торт топка болинеди биринши кезенде зерттеуди талкылау мен бекиту тэртиби белгиленеди. Ен алдымен: а) багдарламасы дайындалады; б) зерттеу курал-сайманы азирленеди; в) бастапкы мэлиметти жинайтын топты курады жэне дайындайды; 1)барлаушы зерттеу откизиледи; д) онын нэтижесинде курал-сайманнын кемшиликтерин тузетеди; е) курал-сайманды кобейтеди; ж) зерттеуге кажетти каржыландыру есеби дайындалады.

Екинши топка жоспарда белгиленетин барлык уйымдык жэне эдистемелик жумыс турлери киреди; Ушинши топка есептеу машинага бастапкы жинаган деректерди азирлеу тэсилдери мен кимылдардын жиынтыгы жатады. Тортинши топка малиметтерди ондеп, алынган натижелерин сараптау жумыстарынын барлык турлери киреди. Корытындысында есеп жэне нускаулар жазылды. Зерттеу багдарламасынын курылымы еки негизги боликтерден турады: 1. Тасилнамадык (методикалык) жэне эдистемелик. Осы екеуин жан-жакты, ари терен ойластырылганда гана зертгеу жогары сапалы денгейде жургизиледи. Зерттеудин тэсилнамалык болигинде: 1) элеуметтик мэселени тужырымдау мен негиздеу; 2) зерттеудин муддесин корсету; 3) объектиси мен такырыбын аныктау; 4) негизги угымдарды кисыиды талдау; 5) жумыстык болжамдар мен максаттарды корытындылау жасалынады.

15-билет.

1. Отбасы алеуметтануы.

Отбасы - ертеректен келе жаткан алеуметтик институттардын бири. Ол алгашкы кауымдык курылыстьн топырагында таптардан, улттардан жане мемлекеттен бурын пайда болды. Отбасынын когамдык кундылыгынын шарты тикелей омирди жалгастыруда урпактар акелу, балаларды тарбиелеу жане олардын озиндик сапасын калыптастыру болып табылады. Ен коне отбасынын тури - топтык некеге негизделген еди. Балалар мен ажелер, акелер мен шешелер, балалар тобында - агалы-инилер, апалы-синилилер немере туыстар бирине-бири ерли-зайыпты, ягни ер урпактын бир -бирине агалы-карындас бола тура некелес болатын. Отбасы алеуметтик институт ретинде адамзат когамынын калыптасуымен бирге пайда болды. Отбасынын калыптасу жане кызмет жасау процеси кундылык нормалык жуйелермен белгилешен. Мемлекеттин пайда болуымен отбасы омирин реттеу зандылык сипат алды. Некени занмен бекиту мемлекетке де белгили бир миндет жуктеди. Енди алеуметтик бакылау мен зандылыкты иске асыруда когамдык кезкарастармен катар мемлекеттик уйымдарда катысатын болды. Отбасын алеуметтик институт ретинде тусинуде отбасындагы ролдер катынасына талдау жасаудын улкен манызы бар. Отбасылык-адамнын когамдагы алеуметгик ролдеринин бир тури болып табылады. Отбасы адамнын оз омиринин негизги процестерин бастан кеширетин киши алеуметтик топ болып табылады. Социология гылымы отбасыны былай аныктайды: отбасы дегенимиз тарихи озгерип отыратын алеуметтик топ - онын жалпы белгилери - ботен адаммен жыныстык орнату, туыскандык катынастар жуйеси, адамнын алеуметтик жане жеке дара адамгершилик сапаларын калыптастырып дамыту, белгили бир экономикалык кызметти иске асыру. Отбасы - бул озара махаббат, туыстык сезим, максаттары мен умтылыстары бир, бир-бирине жане отбасы мушелерине жауапкершиликтери бар, зан жузинде неке шартына отырган адамдар тобы. Огбасынын пайда болуы жане ыдырауы, отбасындагы бала жане ересектерди тарбиелеу адистери, жубайлардын озара карым-катынас. Ерекшеликтери жане отбасылык жанжал себептери алеуметтик мадениет жане алеуметтик-экономикалык асерлер процестери, мине осы толык емес отбасы проблемаларынын тизими казирги отбасы омирин бейнелейди жане алеуметтанушылар алдындагы басты проблемалар. Отбасы тусиниги отбасынын негизги кызмети, онын курылымы жане онын мушелеринин орны кандай деген тусиниктер аркылы бериледи. Отбасынын негизги кызмети - отбасы мен когам арасындагы карым-катынасты бир жагынан, ал екинши отбасы жане жеке адам арасыадагы жуйелик карым-катынас. Когамнын дамуына жане отбасынын деген талаптардын озгеруине байланысты онын алеуметтик кызметтери де озгерди. Отбасы курылъгм - негизинен онын мушелеринин бир-биримен тыгыз карым-катынасы, буган коса туыстык катынас, дини, алеуметтик катынастар жуйеси, сонын ишинде билик, авторитет жане сол сиякты катынастардан турады. Ар уакытта барлык бага жетпес байлык, адам бакытынын негизги шарты болып келди. Бирак та ор турли когам мен мадениеттерде отбасынын алатын орны алуан турли, сондыктан талдау жасау ушин буларды ескермеуге де болмайды. Галымдардын болжамдары отбасында да озгеристерин ешизуге, жане де бул озгеристер экономика жане баска да когамдык сфера мен институттардын асеринен болып отыр. Онеркасип пен озгеристин дамуы отбасы кызметтеринин болашакта жойылуына акелип согады

2.Билим беру социологиясы. Əлеуметтик кубылыс ретинде танылган билим – ен алдымен шынайы когамдык кундылык. Əркандай когамнын адамгершилик, интеллектуал, гылыми-техникалык, рухани-мəдени жəне экономикалык мумкиндиктери билим беру саласынын даму денгейине тəуелди. Билим – салыстырмалы дербес жуйе. Онын кызмети – накты гылыми биликтерди, идеялык – изгилик кундылыктарды, ептиликтер мен дагдыларды, əрекет-кылык нормаларын игеруге багытталган когам мушелеринин тəрбиеси мен окуын иске асыру.

Билимнин жеке тулгалык кундылыгы əрбир адам ушин оз алдына болек. Əсиресе, бул озиндик билим, онын денгейи мен сапасында коринеди.

Билим, əлеуметтик-кажеттилик болумен бирге биршама кызметтер аткарады. Галымдардын пайымдауында (Н. В. Берковский, А.А. Реан) билим кызметтери томендегидей:

- адамнын гылым жəне мəдениет əлемине енуинин ен онтайлы да жедел жолы.

- тулганын əлеуметтенуи мен урпактар жалгастыгын камтамасыз ету тəсили.

- адамнын когамдык жəне рухани омирин, сонымен бирге жалпы халыктык рухани сана калыптастыру тетиктери

- мəдени калыпка енген жеке минез - кулык жəне кимыл - əрекет улгилери мен когамдык омирдин бекиген формаларынын ауысып (трансляция) баруы.

- аймактык жуйелер мен улттык салт - дəстурлердин даму əдиси.

- тугырлы мəдени кундылыктар мен когамнын даму максаттарын бирден бирге откизип турушы жəне иске асырушы əлеуметтик институт (ресми курылым, мекеме).

- жеке адам мен когамдык омирдеги мəдени ауысулар мен кайта турленудин белсенди удеткиш куши.

Ар турли окилдер арасында когамдык ойда билим берудин максаты жонинде 3 аса туракты модельди болип карастыруга болады: Экстенсивти модель – мумкиндигинше барынша толык жиналган тажирибени, мадени жетистиктерди беру, окушыга озин – ози аныктауга комектесу, ондагы потенциалды иске асыру. Онимди(продуктивти) модель – окушыны озинин жеке дамуы мен алеуметтик кауымдастык дамуын колдайтын белгили бир жумыс курылымымен айналысуга тура келетин кызметтин турлерине дайындау. Интенсивти модель – окушынын амбебап салаларын дамыту негизинде оны тек кана белгили бир панди игерип кана коймай, сондай – озин туракты жаксартуга, жеке шыгармашылык потенцияларын дамытуга дайындыкты калыптастыру.

3. Социологиялык зерттеудин миндеттерин аныктау. Биздин аркайсысымыз ар турли денгейде радио тындаушысы, газет, журнал, гылыми адебиет окырманы ретинде бакылау алеуметтик зерттеулермен уштасады. Мумкин, адамнын ози де бул зерттеулерге респондент, ягни окылатын процестер мен кубылыстар жониндеги алгашкы акпарат кози ретинде тартылады. Бугинде жогары мектептин дипломы бар арбир адам осындай зерттеулерди уйымдастыра билуи керек. Берилген такырыптын максаты-бакылау алеуметтик зерттеулердин адиснамасы мен адистемеси жонинде тусиник беру, негизги тусиниктер мен процедуралармен таныстыру, гылыми дуниетанымды кенейту, сондай-ак акикатпты танып билудин меншикти моделин' ондеуге арналган пайдалы материал беру. Колемди суреттеу зерттеу изденистердин манызды элементи болып табылады. Ойткени зертеуши маселени аныктайды, оны терендетеди максат-шарттарын аныктайды. Ен бастысы, ол:а) окылатын объект курылымы; б) окылатын алеуметтик кубылыстар арасындагы байланыс сипаты; в) алеуметтик маселелерди шешуге болатын мумкин жагдайлар женинде негизделген тужырымдар - гипотеза коюга ози жол табады. Зерттеуди уйымдастыруда гипотеза роли оте манызды. Ол галымнын шыгармашылык изденисинин басты аспабы болып табылады. Гылыми гипотезаны макулдауга немесе одан бас тартуга умтылыс галыми зерттеудин негизги мани, багыт-багдары болып табылады. Жорамалар издестирулер уйъшдастырады, бастысыа болип алады да, турлаусыздарын шетке шыгарады.жорамал зерттеу жумысынын корытындысын алдын ала аныктауы тиис. Жорамалсыз бари тусиникти болса, зерттеу жургизудин кажеттиги болмас сди. Жорамалга койылатын талаптар бар: анык тексеристен отетин, карама-кайшылыксыз болуы шарт. Гипотезаны бастапкы жане екиншилик деп боледи. Бастапкы гипотеза акпарат жиналганга дейин тужырымдамалады. Егер де ол зерттеу барысында жокка шыгарылатын болса, онда онын орнына екинши гипотеза усынылатын болады. Идея жорамал жок кезде зерттеу жаксы жагынан алганда суреттемелик болады да, жаман жагынан алганда гылыми магынасыз болады. Биздин жагдайда гипотезалар (сайкесинше контргипотезалар) келеси типти болып келеди: а) студенттерди материалды камту жагынан бастаушы фактор ата-аналармен материалды-каржылай байланыстар. Салдары: студенттин омир суру денгейи мемлекет болген каржымен емес, ата-ананын материалдык жагдайымен, жумыссыздыктын осуимен аныкталады т.с.с; б) студенттердин каржы-табыс табуы мен окуы факторлары арасындагы анык байланыстын болмауы

16-билет.

1. Отбасы алеуметтик институт жане киши топ ретинде. Отбасы - ертеректен келе жаткан алеуметтик институттардын бири. Ол алгашкы кауымдык курылыстьн топырагьнда таптардан, улттардан жане мемлекеттен бурын пайда болды. Отбасынын когамдык кундылыгьнын шарты тикелей омирди жалгастыруда урпактар акелу, балаларды тарбиелеу жане олардын озиндик сапасын калыптастыру болып табылады. Ен коне отбасынын тури - топтык некеге негизделген еди. Балалар мен ажелер, акелер мен шешелер, балалар тобында - агалы-инилер, апалы-синилилер, немере туыстар бирине-бири ерли-зайыпты, ягни ар урпактын бир -бирине агалы-карындас бола тура некелес болатын. Отбасы алеуметтик институт ретинде адамзат когамынын кальптасуымен бирге пайда болды. Отбасынын калыптасу жане кызмет жасау процеси кундылык нормалык жуйелермен белгилешен. Отбасы алеуметтик институт ретинде тусинуде отбасындагы ролдер катынасында талдау жасаудын улкен манызы бар. Отбасылык адамнын когамдагы алеуметтик ролдеринин бир тури болып табылады. Отбасы адамнын оз омиринин негизги процестерин бастан кеширетин киши алеуметтик топ болып табылады. Ондагы арбир адамнын омири отбасымен тыгыз байланыстылыгы сонша, ол арбир отбасы мушесинин дамуына шешуши асер етеди. Социология гылымы отбасыны былай аныктайды: отбасы дегенимиз тарихи озгерип отыратын алеуметтик топ - онын жалпы белгилери - ботен адаммен жыныстык орнату, туыскандык катынастар жуйеси, адамнын алеуметтик жане жеке дара адамгершилик сапаларын калыптастырып дамыту, белгили бир экономикалык кызметти иске асыру. Отбасы - бул озара махаббат, туыстык сезим, максаттары мен умтылыстары бир, бир-бирине жане отбасы мушелерине жауапкершиликтери бар, зан жузинде неке шартына отырган адамдар тобы.Отбасынын негизги кызмети - отбасы мен когам арасындагы карым-катынасты бир жагынан, ал екинши отбасы жане жеке адам арасындагы жуйелик карым-катынас. Когамнын дамуына жане отбасынын деген талаптарына озгеруине байланысты онын алеуметтик кызметтери де озгерди

2. Енбек алеуметтануынын категориялары. 80-жылдардын ортасында социологияда енбек кызметинин себептик факторларына байланысты тужырымдама жасалынды. Белгили галым, социолог Александр Здравомысловтын енбек кызмети себептерине жасаган тужырымдамасына катты конил болуге енбеги синген. Енбек кызметинин себептеринин биринши денгейи - енбек натижесинде адамдардын материалдык кызыгушылыгы мен кажеттиликтери оркендейди. Адам ушин енбек аркашанда емирди ондируши курал болып калады. Табыс енбекке ынта бола алады, егер ол жумысшынын енбек аманатына сайкес калса. Практика, енбекке толем акынын тепе-тендиги жумыста адамнын кызыгушылыгынын томендеуине, сондай-ак, онын сапасындагы жауапкершиликке, кейде онимдиликтин томендеуине акелип сокты, жумысшы ондиристе озин кожайын сезинбеди. Бул немкурайлыкка, арекетсиздикке тиреди. Бирак, адамнын енбек кызметинин арекети тек материалдын кызыгушылыкпен битпейди. Енбекке сертти катынасатын факторлардын бири - енбек мазмуны. Енбектин функционалды мазмуны - енбек арекетинин накты туринде жеке тулганын шыгармашылык тасилдерин дамытудагы объективти мумкиндик. Дал осы кезенде енбектин шыгармашылык функциясы иске асырылады жене онын катыспауы кез-келген осу жуйесинин асерин катты томендетеди. Енбек кызметинин себептери ужымдагы барлык карым-катынастар жиынтыгын адам кайда енбектенсе, сонда тугызады: ужымда басшы мен ариптестермен карым-катынасы.

Адамнын барлык белсендилик себептеринин жинакталган асери енбек натижесинин ондиристик дамуы тек кана онын техникалык жабдыкталуына байланысты емес, сонымен катар, алеуметтик даму корсеткиштеринин есепке алуынын кулдырауына байланысты екенин айгактады: жеке тулганын изгиликти потенциалына, енбек ужымынын атмосферасына, адамдык карым-катынас формаларына жене т.б.Бул жумысты орындаган адамнын жалпы жагдайда канагаттануын камтамасыз ететин алеуметтик - психологиялык баланска акелип согады.

3.Социологиялык зерттеудин турлери. Зерттелетин затты, панди талдауда, койылатын максатына, онын терендиги, колеми мен курделилигинин сипатына сай алеуметтанулык зерттеулер уш турге болинеди: 1.Барлаушы. 2.Баяндаушы (суреттеуши). 3.Талдаушы (сараптаушы).

1.Барлаушы зерттеулер олардын карапайым турине жатады. Мундагы койылатын, ари шешилетин максаттар магынасы жагынан шектеули келеди. Сондыктан зерттелетин жиынтык ози де аз гана колемде, багдарламасы карапайым, колданылатын куралдарынын колеми де шагын болады. Барлаушы зерттеу аркылы терен жане колемди баяндаушы жане талдаушы зерттеулерге дайындык жасалынады.

2. Баяндаушы (суреттеуши) зерттеудин курделилиги биршама аса туседи. Максаттары мен мудделери бойынша бул зерттеу тажирибели деректерди жинау аркылы окылатын кубылыс, онын курылымдык болшектери туралы биртутас тусиник калыптастыруды коздейди. Зерттеуге арналган аспап барлау аркылы жетилдирилген жане толыктырылган турде колданылады. Багдарламасы соган лайыкты, колеми толыктау келеди. Зерттеу объектиси салыстырмалы турде улкен ар тектиликпен сипатталатын кауымдастыктар болады.

3.Талдаушы зерттеу ар турли алеуметтик кубылыстардын курылымдык болшектерин баяндаумен шектелмейди. Зерттеудин ен терен сараптаушы тури ретинде кубылыстар мен удеристердин тупки себептерин аныктауды коздейди. Егер баяндаушы зерттеудин барысында окылатын кубылыстардын сипаттамаларынын арасындагы байланыстарды тауып корсетсе, талдаушы зерттеуинде олардын, ягни ашылган байланыстардын себептилигинин сипатын аныктайды.

17-билет.

1. Отбасынын негизги белгилери жане зерттеулердин негизги багыттары. Коптеген гасырлар бойы отбасындагы балалар негизинен улкендердин орнын басатын билимдерди, касиптерди уйренген. Кейиннен, жалпыга орта билим беру жуйеси жане айелдерди ондириске баулыганнан кейин, отбасынын кейбир кызметтери мектептерге, бала-бакшаларына берилди, булар отбасымен катар балаларды омирге, енбекке дайындайды. Акырында отбасы курылымы да озгерди. Дастурли ужен отбасы кишихирим еки урпак окилдеринен туратын нуклеарлы отбасыларга орын бере бастады. Нуклеарлы отбасылары ата-ана жане балалардан турады. Биртиндеп туыстык катынастар бузылады, туу курт томендейди. Ата-аналар мен балалар арасьшдагы карым-катынас озгерди. Озгеристер жьшыстык катынастарга да асерин тигизди, стандартты емес отбасылар саны кобейди.Отбасынын ен манызды миндеттеринин бири - балаларды тарбиелеу (алеуметтендиру процеси). Отбасыньщ балага ыкпал болганы жаксы. Отбасы тарбиеси ата-аналар ыкпалымен жузеге асады. Отбасы омириндеги туыскандык карым-катынастар мен турмыс жайттер балага уздиксиз ыкпал етуши тарбиелик куш болып табылады.. Отбасыньщ спецификалык кызмети отбасыньн негизинен жане онын рскшеликтерин алеуметтик кубылыс ретинде сипаттаса, спецификальщ кызмети п иасыньщ тарихи озгеристерге байланысты ериксиз истеуге мажбур болгандыктан гуындайды. Сонымен, отбасьшьщ спецификалык кызмети, ягни олар балаларды иуниеге акелу камтамасьгз ету жане алеуметтендиру когамда кандай озгерис боламасьш сол калпында калса да, онын минездемелик катынастары тарихи взгеристер барысында езгеруи мумкин. Уильям огборн осы факторлардын барлыгьга ириктеп, кинактап отбасылык кызметтерди "алып калу" теориясында байланыстырган квне бул процестин "прогрессивти" сипаттамасын бекитеди. Осы сиякты прогрессивти пикирди бари колдаган жок. Питирим сорокиннин пикиринше бундай отбасыньщ алеуметти мадениеттик кызметинин азаюы, когамнын имидустриялды урбанистик дамуы отбасын баласыз отбасына айналдырып жане еркек пен айелдин жьшыстык катынас аркылы тил табысатын орынга айв алдырады деп жазган

2. Енбек ужымы-алеуметтик институты. Енбек - когам мен адам емириниц негизги шарты. Енбек адам мен табигат арасында жасалынатын жуйе жане осы жуйеде адам ез арекетимен озинин табигат пен карьгм-катынасьш бакылайды, реттейди. Осы енбектин аркасында адам оз омирине болинди жане адам болып каланды. Енбек нагыз адамды, адамдык когамды жасады, сондыктан енбек адамньщ баска нарселер арекетимен гана иске асады. Сол себепти, енбек аркашанда ужьшдьек арекетретинде коринеди. Енбек жане ондирис жуйелеринде адамдар белгили бир байланыс пен карым-катынаска туседи, тек когамдык байланыс аумагында жане олардын табигаттагы карым-катынасында ендирис белгили бир орын алады енбек - адамнын табигатпен карым-катынасын корсететин жане барлык когамдык формалар ушин, куши бар адамдардын бир-бири мен карым-катынасын корсететин абстракция, бирак, бул коптеген енбек турлери толыгымен дамыганда жане енбектиц накты бир тури адамзаттык арекеттердин ар турлилигине бегеу бола алмаганда коринеди. Ири машиналарды ондеу натижесинде енбектин накты турлериниц жиынтыгы дамыганы коринеди. Тек кана адам енбектин нагыз субъектиси бола алады, ал машиналар, жануарлар жумыс истейтин табигаттын бир болиги болып табьшады, бирак та енбек дегенимиз бул пайдалы когамдык кызмет. Бул угым алеуметтик тарихи алемди турлевдирип, адам осы турлендиру жуйесинде жаца максаттар койып, коптеген киын маселелерди шешеди. Ецбек бай адамдар гажайып заттар келтиреди, бирак та ол жумысшылардьщ кедейленуине акелип соктьфады. Енбектин максаты адамдардын турмыс жагдайын котеру ушин мумкииишиликтер куру больш табьшады.Адам енбеги дамуынын биринши сатысы - бул дастурли немесе индустрияга дейинги когам. Бул кезде колмен истелинетин ондируши енбек толыгымен устемдик жасаган, жане устемдик жасаган элита азинин койган шагын талаптарына канагаттанып отырган. Енбек физикалык ауыр жане тартымсыз тек адамды тамактандыруга арналган болды (ауыл шаруашылыгы). Сонымен катар, бул кезде экономикадан тыс итермелеу (кулдык, крепоснойлык) болды: айтпесе адамдар жумыс истемеди, онеркасип жанадан осе бастаган жагдай да болды. Екинши сатысы - машина ендирумен сипатталатын индустриалды когам. Шаруашылык курылымында онеркасип басым болды. Ецбек аздап ауырлау жане тартымсыздау болды: бул кезде материалдык кызыгушылык туринде экономикалык итермелеу болды. Ауыл шаруашылыгы жане ондириленетин онеркосиптер екинпии

Жоспарга калды, биринши кезекте - индустрияны ондеу. Биринши сатьгга караганда онимдилик жогары, негизги материалдык кажеттиликтер жеткиликти олшемде канагаттандырарлыктай болды.Когамнын дамуынын ушинши сатысы казир тек мьша елдерде дамыган: жапония, акпи, германия. Бул - постиндустриялды когам, ол тек автоматты енбекке негизделген. Негизги салалары: билим, гылым жане кызмет керсету. Онеркасип ушинши орынга калды, биринши кезекте - акпаратты ондеу. Енбек материалдьщ реттеуди кажет етпейди. Постиндустриалды когамда енбекке ынтаны енбекке козгайтын ипгки себептер алмастырады (мысалы, берилген жумыска кызыгушылык). Енбектин енимдилик шеги оте жогары. Капиталистерде жогары пайда, ал жумысшыларда жаксы енбек акы . Когамдык ондирис жуйесинде негизги рел материалдык ондириске жатады. Материалдык ондирис - ендируши жане жеке кажеттиликтер ушин материалдьщ игиликти ондиру тасили. Материалдык - ондиристик арекет адамдардын материалдык талантарын канагаттандыруга багытталган: тамакта, киимде, уйлерде.когамдьщ ондиристин негизги элементтеринин бири рухани ондирис.

3. Зерттеудин негизги адистери, олардын сипаттамасы. Алеуметтануда акпарат алудын манызды куралы, кози жане адиси кужаттар болып есептеледи. Алеуметтануда кужэт деп акпаратты сактау мен жеткизу ушин адамнын арнайы жасаган затын айтады. ^ичужаттарда жеке адамнын, ужыммын, халыктын улкен тобынын жане жалпы когамнын кызмет ироцестери мен онын натижелери жонивде маглуматгар жинакталады. Сондыктан олар алеуметтанущылар ушин аса манызды. Кужаттарды турине карап бес топка боледи:

I/. Акпаратты белгилеу тосилине карай болинген кужаттар, буган жазба, баспа, кино- бейнелеу таспасына тусирилген жазба, магнит таспасындагы жазбалар жатады;

2/. Максат-мивдетине карай болингек кужапар, буган_ зерттеу багдарламасына сайкес зерттеушилердин кушимен алган мате-ришщар, баска да максаттар ушин жасалган коодагы кужаитар саяды;

3/. Арнайы кужаттыгына орай болинген кужаггар, о;шрга жеке адамнын. Кунделиги, хаттары статастикалык материалдар, баспасоз малиметгери, жиналыстын хаттамалары т.б. Жатады;

4/. Кужаттын тупнускасыньвд статусына карай болингендер бо-лады.- олар ресми жане ресми емес болып болинеди. Ресми кужаттарга: мемлекеттик статистика мея мемлекеттик архив мали-меттери ресми емес куж&тт&рта: жеке азаматгар жасаган ку-жаггар т.б. Жатады;

5/. Акпараттын алыну козине орай болингеняер: бастапкы ку-жаттар жане екинши катардагы кужаттар больт болинеди. Бас-тапкы кужаттар тикелей бакшиаудын немесе сурак-жауалтын негизинде алынган малиметгар; екинши катардагы кужаттар, ягни бастапкы кужаттарды сипаттаушы немесе -корытындылаушы^

Кужаттармен жумыс истегекце зертте^тпи олардын сеним-дилигине назар салуы кажет. Осыгак орай кужаттан алынар ак-иараттын сенимдилигщ тексеристен еткизетин ережени билу шарт.. Мундай ережелерге мыналар жатады:

I. Окигаларды суретгеуден оларга берилгек баганы ажырата бил-и-ен дурыс, окигаларга берилген багадан фактилер ааде кайда сенимди болады. Кейде кужаггарга берилген бага бшиады, бирак оларды суреттейтин жагдай толык берилмеген болып шыгады. Мундай кужаттарга секимсиздикпен карау керек.

2. Кужатты кураушынын оны дайывдаудагы ниетин, мотавин аныктаган жоя. Жтаысы туралы есеп беруши автор озинин синирген енбегин асыра корсетуге тырысадм. Ал бакылаушы органдар, керисинше хумыстагы кемшиликтер мен кателиктерди терип жазады.

Кужатты азирлеуши адамнын фактилерди т.б. Ириктеп алу адисин де билген жон. Бастапкы кужат екинши рет жасалган кужатка караганда сенимди болады.

Кужатты дайьшдау кездеги елдик, ужымнын т.б.жагдайын билу шарт. Сонда гана кужатгын сол уакыттагы жагдайды объективти берип нсмесе бермей отыргандыгы аныкталды. Кужаттарды талдау дастурли жолмен жане формалды турде журеди. Барлык ку-жаттар турлерин окып-уйрену сын тургысынан гсарауды талап етеди.

18-билет.