1-билет.

1.Алеуметтану гылым ретинде. Объектиси жане пани. Социология когам дамуынын зандарын да ашады жане оларды зерттейди. Осыган орай, социологияны алеуметтик жуйенин омир суруи мен дамуынын зандары туралы, сол зандардын субъектилеринин, ягни алеуметтик улкен жане киши топтардын гылымы ретинде сипаттауга болады. Социология пани жонинде галымдар арасында жузден аскан турли пикирлер бар. Оларды еки топпен багытка болуге болады: 1) гылымнын панин аныктауды, гылымнын тубирли угымын аныктаумен байланыстырып отырган галымдар. Мысалы, П.Сорокин социологиянын пани тек адамдардын озара катынасын, Н.Смелзер - алеуметтик катынастарды, В.Ядов -кауымдастыкты, Г.Осипов - алеуметтикти карастыру керек дейди; 2) социология панин оздеринин гылыми зерттеу жумысыньн накты корытындысымен байланыстырган галымдар. Мысалы Э.Дюркгейм - социология панине оз зерттеуинин натижеси болып табылатын -алеуметтик фактини, немис галымы М.Вебер - адамнын минез-кулкын, К.Маркс-алеуметтик жуйе куйиндеги когамды жане онын курылымдык элементтерин карастырган. Осы тургыдан караганда, социология панине мынандай аныктама беруге болады: социология - когамнын курылысы, омир суруи мен дамуынын жалпы жане ерекше алеуметтик зандылыктары жайлы жане сол зандылыктардын адамдар мен олардын бирлестиктер жане тутас когамнын омири мен озара карым-катынастарында иске асырудын жолдары, формалары мен адистери жайлы гылым.

2. Социология курылымы. Социология билиминин курылымы когамдык кубылыстар мен процесстер жониндеги акпараттардын жане гылыми тусиниктер мен угымдардын жай гана жиынтыгы емес. Бул курылым алеуметтик турли денгейдеги процесстерт туралы, жеке адамдар, алеуметтик топтар немесе бутин когам жониндеги озара байланысуан тусиниктер, угымдар, козкарастар, теориялар жуйеси ретинде байкалады.

Социологиялык тусиниктер мен гылыми билим, асиресе онын курылымы коп жагдайда бирнеше факторларга байланысты калыптасады, онын ишинде социология зерттейтин объектилер шенбери гылыми натижелер мен корытынды терендигинин ерекшелиги.

Социология билиминин курылым бастауы юолып когамга тутас алеуметтик организм ретинлеги билим шыгады. Бул когамдык катынастар жуйеси, олардыг мазмуны жане озара байланынысы туралы билим. Табигаттын жане когамдык катынастардын манин тусину, когамда бар алеуметтик субьектилердин озара арекетинин манин терен пайымдауга мумкиндик береди.Когам туралы билим, онын дамуынын обьективтик зандарын, когам омиринин негизги салалары жониндеги тусиникти жане олардын озара арекетин , материалдык, саяси жине рухани мадениетинин озара ыкпалы туралы билимди оз бойына жинап синирген.

Социология билиминин курылымына, социологиялык теориялар мен козкарастар корсететин когамдык аукымына орай жекелеген денгейлери болип айтуга болады:

Жалпы теориялык социология

Орта денгейдеги социология теориялары.Буган, маселен кала социологиясы, билим беру социологиясы, саясат социологиясы, т.б. жатады.

Накты социологиялык зерттеулер

Социология билиминин курылымын курайтын ол саясат социологияга жататын гылыми тусиниктер, козкарастар, теориялар. Мунда социологиянын назары саяси катынастар жуйесиндеги, асиресе окимет билиги катынастар жуйесиндеги когамнын ар турли алеуметтик топтарынын накты жагдайын аныктауга аударылады. Социолгия когамда журип жаткан саяси процесстерге накты ыкпал жасайды. Осы тургыдан турли саяси партиялар жане козгалыстардын кызмети, когамнын букил саяси жуйесинин омир суруи карастырылады.

3. Алеуметтик зерттеудин багдарламасы. Биздин аркайсысымыз ар турли денгейде радио тындаушысы, газет, журнал, гылыми адебиет окырманы ретинде бакылау алеуметтик зерттеулермен уштасады. Мумкин, адамнын ози де бул зерттеулерге респондент, ягни окылатын процестер мен кубылыстар жониндеги алгашкы акпарат кози ретинде тартылады. Бугинде жогары мектептин дипломы бар арбир адам осындай зерттеулерди уйымдастыра билуи керек. Берилген такырыптын максаты-бакылау алеу-к зерттеулердин адиснамасы мен адистемеси жонинде тусиник беру, негизги тусиниктер мен процедуралармен таныстыру, гылыми дуниетанымды кенейту, сондай-ак акикатты танып билудин меншикти моделин ондеуге пайдалы материал беру. Алеу-к зерттеудин касиби кабылдауларын, дагдыларын жане кабилеттерин ондеуге ис жузинде окып-уйренуди кушейту алеуметтануды инженерлик кызмет ретинде тусинуди калыптастыруда аса кажет болып табылады. Алеу-к зерттеудин накты тури оган койылган максат пен шарттардын сипатымен корсетиледи. Осыган сайкес алеу-к зерттеудин 3 турин ажыратады:

1) бакылаулык, 2) суреттемелик, 3) сараптамалык. Бакылаулык алеу-к зерттеу(пилотаждык) мазмуны бойынша шектелген максаттарды шешеди.Бакылаулык зерттеулер н/е кубылысты алдын ала зерттеуге арналган,проблема аз аукымда болгнда ол зат пен объект жонинде толык акпараттты аныктап береди, гипотезаны дурыстайды.Сараптамалык зерттеулер-окылатын кубылыстын элементтерин суреттеуге гана максат етип коймай, сондай-ак онын негизинде жаткан себептерди тусиндиру де максат еткен алеу-к аналищдин ен терендетилген тури, бакылау алеу-к зерттеулерде аркайсысында манызды процедура бар 3 негизги типти болип айтуга болады: дайындык сатысы(зерттеу багдарламасын ондеу), негизги (бакылау зерттеулерин жургизу), тамамдайтын(малиметтерди ондеу мен талдау, корытындылар мен нускауларды калыптастыру). Накты алеу-к зерттеулер-алеуметтану жане жаратылыстану гылымдарынын окилдери ишинен ерекшелеп туратын озиндик бир болиги. Бакылау

алеу-к адистерди менгеру зерттеушиден тек кана алеу-к пандерди гана емес, сондай-ак алеу-к философия, психология, асиресе математиканы, статистикалык адистерди, информатиканы билуден туратын байсалды касиби дайындыкты талап етеди. Бакылау алеуметтанымал жаратылыс мамандары болуы бекер емес (мысалы, Галилей, Лаплас). Алеу-к зерттеу жургизу ушин багдарлама жасалады. Багдарлама деп гылыми изденистин адистемелик жане адистеме шарттарын камтитын кужатты айтады. Багдарлама адистемелик, адистеме жане зерттеуди уйымдастыру тауарларынан турады.Адистемелик тарауда зерттелетин проблема жане онын тужырымы зерттеудин максаты аныкталады.

2-билет.

1.Алеуметтанудын адиси. Социологиялык зерттеулерде ыктималдыкты ириктеумен катар максаттылыкты улгиси колданылады. Ол ози тагы бирнеше турге болинеди: стихиялы, негизги колемдилик жане квоталык (улестик) тасилдери. Мунда ыктималдык теориясынын ережелери колданылмайды. 1) Ириктеудин стихиялы тасилин пошта аркылы кез келген басылымдардын окырмандарына, сол сиякты радио тындармандарына, телекорермендерге, интернетти пайдаланушыларга сурау откизуди айтуга болады. Бул жагдайларда алдын ала жауап берушилердин колеминин курылымын билу мумкин емес. Мунда жасалынатын зерттеу корытындысы тек кана осы суралгандар жиынтыгынын кезкарасы ретинде багалануы тиис. Себеби окилеттилик талабынын орындалмауы екиталай. Жауап беретиндер не колы бос зейнеткерлердин, не аса белсендилер, не такырып жониндеги билгирлер. Мамандар басым болып жеке пикирди билдирушилер ретинде алеуметтик топтардын баринин козкарасын бейнелей алмайды. Ар жиктин ишинде одан ари карай билими жанс табыс денгейи бойынша сурыптаганда акикаты толыгырак аныкталады.

Барлаушы зерттеулерде тандаудын негизги колемдик тасили колданылады. Бул адиспен тандалган бирликтин (бир ужым, бир мекеменин) басым копшилигине (60-70%) сурау жургизиледи.

2) Нактылы болгандыктан кенинен таралган адис - улестик ириктеу амалы болып табылады. Онын ен негизги талабы алдын ала зерттелетин жалпы жиынтыктын басты белгилери туралы статистикалык малиметтердин болуы кажет. Кобинесе басты белгилери торттен аспауы керек: билими, табысы, аумактык орналасуы, улты т.б. Ириктелген жиынтыкта осы белгилердин улеси болады.

Сойтип ен маныздысы, ириктелген жиынтыктын колемин аныктаганнан кейин, онын болшектеринин окилеттилик улесин камтамасыз ету. Бир жагынан, ириктелген жиынтык "статистикалык елеули" болуы тиис. Осы шарт орындалганда гана сенимди, ен анык акпаратты, алеуметтик деректерди жинау мумкин болады.

2. Когам , онын негизги белгилери. Алеуметтануда "когам" тусиниги негизги угымдарга жатады. Социология когам туралы жалпылама гылым ретинде адам когамы калай курылатынын, жуйе ретинде калай калыптасатынын жане кызметтену зандылыктарын зерттейди.

Когамнын ерекше озгешелиги онын озара байланыстарынын жогары удемели каркындылыгын сактауга жане удайы ондируге кабилетти болуы.

Когамнын ушинши ерекше белгисине озин-ози билеу мен жогары денгейдеги озин-ози реттеу жатады. Когам озин-ози билеуге коп кызметметтену аркылы жетеди.

Когамнын тортинши айырмашылык нышаны — онын улкен интеграциялык (кириктирушилик) пармени. Когам адамдардын ар жана урпагын алеуметтендиреди, оны калыптаскан катынастар жуйесине енгизеди, копшилик макулдаган молшерлер мен ережелерге багындырады.

3. Багдарламанын курылымы. Социологиялык зерттеулер жоспарлаудан басталады. Ол тубегейли кужат болып саналады. Жоспардын торт топка болинеди биринши кезенде зерттеуди талкылау мен бекиту тартиби белгиленеди. Ен алдымен: а) багдарламасы дайындалады; б) зерттеу курал-сайманы азирленеди; в) бастапкы малиметти жинайтын топты курады жане дайындайды; г) барлаушы зерттеу откизиледи; д) онын натижесинде курал-сайманпын кемшиликтерин тузетеди; е) курал-сайманды кобейтеди; ж) зерттеуге кажетти каржыландыру есеби дайындалады.

Екинши топка жоспарда белгиленетин барлык уйымдык жэне адистемелик жумыс турлери киреди;

Ушинши топка есептеу машинага бастапкы жинаган деректерди азирлеу тасилдери мен кимылдардын жиынтыгы жатады. Тортинши топка малиметтерди ондеп, алынган натижелерин сараптау жумыстарынын барлык турлери киреди. Корытындысында есеп жэне нускаулар жазылды.

Зерттеу багдарламасынын курылымы еки негизги боликтерден турады: 1. Тасилнамадык (методикалык) жане адистемелик. Осы екеуин жан-жакты, ари терен ойластырылганда гана зерттеу жогары сапалы денгейде жургизиледи. Зерттеудин тасилнамалык болигинде: 1) алеуметтик маселени тужырымдау мен негиздеу; 2) зерттеудин муддесин корсету; 3) объектиси мен такырыбын аныктау; 4) негизги угымдарды кисынды талдау; 5) жумыстык болжамдар мен максаттарды корытындылау жасалынады.

3-билет.

1. Алеуметтанудын когамдык жане гуманитарлык гылымдар жуйесиндеги орны жане ерекшелиги

Алеуметтик философия адамнын омир суруинин тупки себептеринин мэцги негиздерин дара тулгалардын алеуметтик озара кагынастарын аныктайтын, белгилейтин козгаушы кушин, кайнар козин тусиндируде жетекши кызмет аткарады. Дуниенин философиялык угынылуы шындыктын теориялык танымынын жогары турпаты ретинде гылыми билимнин ен дамыган уйым-дастыру тури болып табылады. Нак пэлсапа шенберинде билимди талдау мен тутастау (жинактау), жалпылау, карапайым кубы-лыстардан мазмунга жету, жеке деректерден онын жалпы дуниелик магынасын аныктау амалдары оз кемелине жетти. Алеуметтик омирди угыиуда пэлсапалык ойлауга жалпылык гана емес, тутастык, концептуалдык тэн. Ол социологияга караганда жалпылыгы кенирек теориялык жане тасилнамалык негиз жасайды. Когамнын

Манин тутас алып корсететин алеуметтик философия алеуметтануга когамнын жеке болшектерин осы тутастыкпен тыгыз байланыс-та карауга мумкиндик береди. Алеуметтану жалпы зандылыктарга суйенип, озинин мани мен объектисине сай накты алеуметтик байла-ныстар мен озара арекеттерин сипаттайтын зандар мен угымдарды зерттейди. Екинши жагынан, алеуметтану когамдык омирге накты талдау жасап берип, алеуметтик философиянын гылыми угымдары мен пандик мазмунын байытуга мумкиндик тугыза-ды. Акикат омиримен, тажирибемен, онын байланыстарын кенейту мен терендету аркылы кагидаларын далелдеп жане нактылап береди. Бирак бир-биримен тыгыз байланысы мен озара енуи олардын оздери гана айналысатын маселелерин ауыстырмаса керек.

Жалпы социология когамды тутас алып, бирынгай жуйе ретинде озгеше жане болинбейтин, бутин организм деп карайды. Ал жеке гуманитарлык пандер когамнын бир саласын - экономиканы, кукыкты, тарихты, психологияны, динди, саяси жуйени зерттейди. Алдымен тарихты караганымыз абзал. Тарих оз дамуы мен билими аркылы социологиянын калыптасуын камтамасыз етти. Тарихты жинайтын ар турли алеуметтик кубылысиар мен когамнын даму кезендери туралы накты маглуматтар жалпы социологиялык зандарды ашуга мумкиндик тугьгзады. Бирак бул зандардын ту-жырымын табиги гылымнын ози емес, социология гылымы жасайды. Жалпы алеуметтану тарихы корсеткен алеуметтик кубылыстын белгили туринин жалпы касиеттерин аныктап береди. Егер де тарихи деректермен окигаларды суреттесе, социология угымдарга суйенип жалпылайды жане тужырымдайды. Ал оны тарих оз панин терендеп корсетуге кайтадан пайдаланады.

2. Когамнын алеуметтик курлымы.Когамнын алеуметтик курылымы алеуметтик жуйенин болими жане еки компоненттен турады: алеуметтик байланыс жоне алеуметтик курам. Алеуметтик курам - алеуметтик курылымды курайтын элементтердин жиынтыгы. "структура" (курылым) термини - structura латын тилинеп алынган - ол, жалпы алганда, белгили бир заттын, кубылыстын элементтери арасындагы байланыстардын айтарлыктай бир тутастыгын билдиретин термин. Алеуметтик курылым - алеуметтик жуйедеги элементтердин туракты байланысы. Когамнын алеуметтик курылымынын негизи - белгили мартебеси бар жане белгили алеуметтик кызмет аткаратын жеке адамдар, ал жеке адамдар - мартебелик белгилерине сайкес топка биригеди. Алеуметтик курылым когамнын бирликтерге, тапка, тоща жикке болинуин корсетеди, адамдардын бир-биримен карым-катынасынын да коптеген критерияларына сайкес артурлилигин корсетеди. Алеуметтик курылымнын арбир элементи оз тарапынан, озинин байланыстарына карай курдели алеуметтик жуйе. Т.Парсонстын пикири бойынша когам жуйе есебинде томендеги кызметти караганда гана омир суреди: 1) когам озгерген жагдайга жане адамдардын оскен (ночросший) материалдык тилеги бейимделу кабилетине ие болуы керек, ишки ресурстарды тиимди уйымдастыруга жане болуге кабилетги болуы; 2) онын негизги максат жане миндет иске асыруга кабилетти болуы жане оларды иске асыратын процестерди коддауы; 3) жеке адамдардын кабылдаган жалпы нормалары мен кундылыктардын турактылыгын сактауы; 4) когамнын интеграциялау кабилетине, жана урпакты жуйеге тарту кабилетин иске асыруы. Алеуметтик курылым биздин омир шындыгымызды тусиндирудин негизи болып есептеледи. Арбир адамнын оз статусы бар, ягни алеуметтик орны бар, себеби олардын аркайсысы белгили "алеуметтик топка жатады. Олардын жыныс, жас, шыгу теги, билим колеми, касиби аткаратын кызмети, туратын жери, отбасылык этностык баскадай жагдайында байланысты солармен сипатталады. Сонымен бирге алеуметгик топтардын территориялык жане демографиялык сипаты болады.

3. Алеуметтик зерттеудин миндеттерин аныктау. Биздин аркайсысымыз ар турли денгейде радио тындаушысы, газет, журнал, гылыми адебиет окырманы ретинде бакылау алеуметтик зерттеулермен уштасады. Мумкин, адамнын ози де бул зерттеулерге респондент, ягни окылатын процестер мен кубылыстар жониндеги алгашкы акпарат кози ретинде тартылады. Бугинде жогары мектептин дипломы бар арбир адам осындай зерттеулерди уйымдастыра билуи керек. Берилген такырыптын максаты – бакылау алеуметтик зерттеулердин адиснамасы мен адистемеси жонинде тусиник беру, негизги тусиниктер мен процедуралармен таныстыру, гылыми дуниетанымды кенейту, сондай-ак акикатты танып билудин меншикти моделин ондеуге арналган пайдалы материал беру. Колемди суреттеу зерттеу изденистердин манызды элементи болып табылады. Ойткени, зерттеуши маселени аныктайды, оны терендетеди, максат-шарттарын аныктайды. Ен бастысы, ол: а)окылатынобъект курылымы; б) окылатын алеуметтик кубылыстар арасындагы байланыс сипаты; в) алеуметтик маселелерди шешуге болатын мумкин жагдайлар женинде негизделген тужырымдар - гипотеза коюга ози жол табады. Зерттеуди уйымдастыруда гипотеза роли оте манызды. Ол галымнын шыгармашылык изденисинин басты аспабы болып табылады. Гылыми гипотезаны макулдауга немесе одан бас тартуга умтылыс гылыми зерттеудин негизги мани, багыт-багдары болып табылады. Жорамалар издестирулер уйымдастырады, болип алады да, туурлаусыздарын шетке шыгарады. Жорамал зерттеу жумысынын корытындысын алдын ала аныктауы тиис. Жорамалсыз бари тусиникти болса, зерттеу жургизудин кажеттиги болмас сди. Жорамалга койылатын талаптар бар: анык тексеристен отетин, карама-кайшылыксыз болуы шарт. Гипотезаны бастапкы жане екиншилик деп боледи. Бастапкы гипотеза акпарат жиналганга дейин тужырымдамалады. Егер де ол зерттеу барысында жокка шыгарылатын болса, онда онын орнына екинши гипотеза усынылатын болады. Идея жорамал жок кезде зерттеу жаксы жагынан алганда суреттемелик болады да, жаман жагынан алганда гылыми магынасыз болады. Биздин жагдайда гипотезалар (сайкесинше контргипотезалар) келеси типти болын келеди: а) студенттерди материалды камыгу жагынак бастаушы фактор ата-аналармен материалды-каржылай байланыстар. Салдары: студенттин омир суру денгейи мемлекет болген каржымен емес, ата-ананын материалдык жагдайымен, жумыссыздыктын осуимен аныкталады т.с.с; б) студенттердин каржы-табыс табуы мен окуы факторлары арасындагы анык байланыстын болмауы.

4-билет.

1.Алеуметтанудын курылымы. Алеуметтанудагы эмпирия жане теория проблемалары. Казирги батыс социологиясы шартты турде еки тен емес боликтерге - эмпирикалык жане теориялык деп болинеди. Касиби социологтардын коп болиги бириншисимен айналысады. Бул боликтердин аркайсысынын табигаты, тарихи, динамикасы бар.

Эмпирикалык социологиянын негизин салушылар - Уильям Томас (1863-1947) пен Флориан Знанецкий (1882-1958). Зерттеу жургизетин уйымдарынын саны жагынан да, колданбалы салага багытталган студенттеринин саны жагынан да эмпирикалык социология негизинен университеттер мен академиялык институттарга шогырланган теориялык социологиядан асып тусти. Бирак дуниени тусинудеги манызы, саяси жане баска да багдарламалардын теориялык негиздемелерин калыптастыруда теориялык социологиянын асери эмпирикалык социологияга караганда алдекайда жогары.

XХ гасырдагы батыс теориялык социологиясы багыттарынын ишинде мыналарды атап откен жон: функционализм, курылымдык функционализм, конфликтология жане "орта денгей" теориясы. Бул парадигмалардын бирде биреуи сан кырлы алеуметтик омирге амбебап тусиник бере алмайды, бирак оз адистери призмасынын арасынан когамды тусинудин негизги маселелерин коруге мумкиндик береди.

2.Когамнын турлери жане кызмети.Устирт караганнын озинде казирги когамдардын ар алуандыгы байкалады. Когамдардын айырмасы анык (тили, катынаста болуы, мадениети, саяси курылысы жане т.т.), не онша анык емес (турактылык денгейи, алеуметтик тутастыкка биригу денгейи) болинеди. Когам аса курдели, коп денгейли курылым болгандыктан, мунда кандай да болсын амбебапты топтастыру мумкин емес. Коп таралган таптастыру бойынша когамдар дастурли жане индустриялды турлерине болинеди.

Биринши тарихи когамды олар аншылар мен жинаушылар когамы деп корсетти. Осындай когамдардын басым копшилиги кошпели турмыс калпында омир суреди, аншылыкпен айналысады.

Екинши когамнын турин олар бак осирушилик деп атады.

XVIII г.а. бастап онеркасиптик когамдардын негизин Улыбританиядагы индустриялык даму калады.

Когамдардын торт туринин озгешиликтерин (экономикалык, алеуметтик, саяси, туыскандык тургысынан) суреттеу алеуметтик институттардын озара байланысты екенин корсетуге, бир-биримен озгеше келисушиликте болатынын тусинуге мумкиндик береди. Ф. Теннистин "кауым" жане "когам" деген угымдары дастурли когам мен казирги когамнын айырмасын корсетеди

Казирги ен тараган таптастыруда (д. Белл, а. Турен, у. Ростоу, р. Арон жане баскалары) когамдарды дастурли жане онеркасиптик деп боледи. Дастурли когамга ауыл шаруашылык, экономика, коп козгалмайтын алеуметтик курылым, дастурге негизделген алеуметтик-мадени реттеушилик тан.

Индустриялды (онеркасиптик) когамдар тикелей гылыми техникалык дамудын денгейимен аныкталады. Казирги дуниедеги ен елеули тарихи озгеристер аграрлык дастурли когамдардан онеркасиптик когамдарга отумен байланысты.

3. Алеуметтик зерттеудин тасилдемеси мен тасилдери. Алеуметтану зерттеулеринде миллиондаган адамдардан жуздеиен адамдар объект ретинде алынады. Адамдар саны кобейген сайын барлыгына жаппай сурау откизу мумкин болмай калады. Сурау жургизетин адамдардын саны шектеули болады, ал олардын тиимди, сапалы жумыс откизуи ушин 5-6 адамды сураумен шектелу кажет. Ал негизгиси каржы мен уакыттын коп кететиндигине байланысты зерттелетин жиынтыкты ишинара тексеру мумкин болады. Зерттелетин жиынтыктын арнайы ириктеп алынатын болигин гана толык зерттеу кажет, ойткени оган уксас болатын азгана болигин ириктеу тасилин колданып алганымыз жеткиликти. Ишинара тексеру барлык жагынан утымды адис.Ириктеудин еки улгиси кен колданылады: ыктималдыкты жэне максапылыкты. Олардын аркайсысынын бирнеше турлери бар.Ириктеудин ыктималдыкты улгиси ыктимал деген тусиникпен байланысты. Ар нарсенин омирде болуы ыктимал. Ар окига кайталануы мумкин. Негурлым коп санды заттар, адамдар, турли кубылыстарга талдау жасалынса, онын уксас жактары, касиеттери согурлым кобирек кайталана береди.

Араластырудын негизги шарты оны мукият жасау кажет, сонда гана ар адам, ягни жалпы жиынтыктын болшеги ириктелген жиынтыкка тусуинин ыктималдыгы тен болуга барынша жакындайды. Бул кездейсок тасилдин ен карапайым тури.

Ал зерттелетин жалпы жиынтыктар кобинесе коп санмен аныкталатын болгандыктан, баска тасилдерди кенирек пайдаланады. Букил когамнын алеуметтик-кукыктык жагдайын ириктеудин механикалык тасили аркылы окылуы утымды.

Социолоииялык зерттеулерде ыктималдыкиы ириктеумен катар максаттылыкты улгиси колданылады. Ол ози тагы бирнеше турге болинеди: стихиялы, негизги колемдилик жане квоталык (улестик) тасилдери. Мунда ыктималдык теориясынын ережелери колданылмайды. 1) ириктеудин стихиялы тасилин пошта аркылы кез келген басылымдардын окырмандарына, сол сиякты радио тын-дармандарына, телекорермендерге, интернегги пайдаланушыларга сурау откизуди айтуга болады.

Барлаушы зерттеулерде тандаудын негизги колемдик тасили колданылады. Бул адиспен тандалган бирликтин (бир ужым, бир мекеменин) басым копшилигине (60-70%) сурау жургизиледи.

2) нактылы болгандыктан кенинен таралган адис - улестик ириктеу амалы болып табылады. Онын ен негизги талабы алдын ала зерттелетин жалпы жиынтыктын басты белгилери туралы статистикалык малиметтердин болуы кажет. Кобинесе басты белгилери торттен аспауы керек: билими, табысы, аумактык орналасуы, улты т.б. Ириктелген жиынтыкта осы белгилердин улеси болады.

5-билет.

1.Алеуметтану гылымынын реформа жолындагы роли. Коптеген елдерде манызды алеуметтик саяси озгеристер журип жатыр. Осы озгеристер агынынан КР да сырт калып отырган жок. Елимизде омирдин барлык жактарын терен реформалау журип жатыр. Егер де жургизилип жаткан реформалык озгеристер гылыми тургыда терен негизделсе, оны иске асыру жолдары жан-жакты жоспарланган болса, онда реформанын натижелери халык конилинен шыккан болар еди. Реформалау кызметинде Ш.Уалихановтын коскан улеси зор. Ол орыс когамында жургизиле бастаган реформаларды зерттей келе, онын казак даласына да игиликти асери бола ма деп умиттенеди. Сонымен катар ол казак когамында жургизилуге тиисти озгеристердин бири – сот реформасынын кандай багытта жургизилуи кажет екендиги туралы, саяси алеуметтик мани бар маселелерди котерди. Озинин “сот реформасы жайында хат” деген енбегинде саяси алеуметтик проблемаларды гылыми тургыдан терен талдайды. Ол “формализм мен бюрократизм кертартпалык токырауга себепши болды жане оган дейин кандай да болсын пайдалы когамдык иске кытай корганы сиякты тоскауыл жасап, халыктын жасампаз жигеринин талабы мен жиилеп, жана бетбурыс алган еркин агынды токтатты”,-деп корсете келип, Шокан казак даласында жургизилуге тиисти реформа, кандай да болсын озгеристер халыктын муддесине, онын материалдык муктажына сай келуи, ари сол когамнын улттык минез-кулкына сайкестендирилуи кажет деп корытты.

2. Алеуметтик стратификация. Когамнын турлише алеуметтик топтарга, кауымдастыктарга т.б. Жиктелуи батыстык социологияда кобинесе алеуметтик стратификация деген терминмен белгиленеди. Бул термин когам мушелеринин алеуметтик куйинин бирдей еместигин, олардын алеуметтик тенсиздигин билдиреди. Тенсиздиктин еки тури ажыратылады. Бириншиси - табиги тенсиздик. Олар табиги белгилер аркылы ерекшеленеди, маселен, адам жынысы, жасы, бойы, темпераменти, т.б. жатады. Ал алеуметтик тенсиздик - алеуметгик себеби бар кажеттилик, онын себептери алеуметтик факторлар аркылы белгиленеди. Кыскаша стратификация (алеуметтик жиктеу) дегенимиз - тартип, ол бойынша тенсиздик, улкен мумкиндикпен, бир урпактан екинши урпакка бериледи. Когамда ар турли (страттар) жиктер калыптасады. Алеуметтик курылымды когамдагы алатын орнына карай ажыратылатын алеуметтик топтардын жиынтыгы деп карай отырып, социологтар бул топтар бир-биринен калайша ажыратылады деген суракка жауап береди. Галымдар алеуметтик тенсиздиктин шьггуына ар турли тусиник береди. ХХ-шы гасырдын 40-жылдарында жасалган функционалдык багытынын окилдери алеуметтик стратификация ерекшелигинин себебин когамнын функциясынын болуинде деп тусиндиреди. Тенсиздиктин себеби когамда билик, тутынушы жане жумыс аткарушы кызметтеринин ролине байланысты. Мундай козкараста субъективти пикир калыптасады. Алеуметтик стратификация теориясы когамнын типтик дарежесин жане даму сатысын аныктайды. Марксизм когам дамуында бес турли формация - сатыны болип корсетеди: алгашкы кауымдык курылыс, кул иеленушилик когам, феодализм, капитализм жане коммунизм. Бул когамнын негизги - ондиристик катынастар.

3. Алеуметтик зерттеудин турлери. Зерттелетин затты, панди талдауда, койылатын максатына, онын терендиги, колеми мен курделилигинин сипатына сай алеуметтанулык зерттеулер уш турге болинеди: 1.Барлаушы. 2.Баяндаушы (суреттеуши). 3.Талдаушы (сараптаушы).

1.Барлаушы зерттелер олардын карапайым турине жатады. Мундагы койылатын, ари шешилетин максаттармагынасы жагынан шектеули келеди. Сондыктан зерттелетин жиынтык ози де аз гана колемде, багдарламасы карапайым, колданылатын куралдарынын колеми де шагын болады. Барлауша зерттеу аркылы терен жане колемди баяндаушы жане талдаушы зерттеулерге дайындык жасалынады.

2. Баяндаушы (суреттеуши) зерттеудин курделилиги биршама аса туседи. Максаттары мен мудделери бойынша бул зерттеу тажирибели деректерди жинау аркылы окылатын кубылыс, онын курылымдык болшектери туралы биртутас тусиник калыптастыруды коздейди. Зерттеуге арналган аспап барлау аркылы жетилдирилген жане толыктырылган турде колданылады. Багдарламасы соган лайыкты, колеми толыктау келеди. Зерттеу объектиси салыстырмалы турде улкен ар тектиликпен сипатталатын кауымдастыктар болады.

3.Талдаушы зерттеу ар турли алеуметтик кубылыстардын курылымдык болшектерин баяндаумен шектелмейди. Зерттеудин ен терен сараптаушы тури ретинде кубылыстар мен удеристердин тупки себептерин аныктауды коздейди. Егер баяндаушы зерттеудин барысында окылатын кубылыстардын сипаттамаларынын арасындагы байланыстарды тауып корсетсе, талдаушы зерттеуинде олардын, ягни ашылган байланыстардын себептилигинин сипатын аныктайды.

6-билет.

1.Алеуметтану панинин негизги категориялары. Гылымнын ишки логикасын, онын пани мен адистеринин сипатын ашатын, алеуметтик кубылыстар мен процестердиц манин танып билудин кереги -социологиянын категориялары жане зандары. Категориялар - алеуметтик болмысынын манди жактарын, касиет-белгилерин, курылымдык элементтерин бейнелендиретин негизги гылыми угымдар. Социологиянын ен негизги, мазмуны жагынан колемди категориясы "алеуметтик" угымы. Бул угым "алеуметтик жуйе", "алеуметтик курылым", "алеуметтик топ", "алеуметтик арекет", "алеуметтик минез-кулык" т.б. колемди угымдарды камтиды. "Алеуметтик кауымдастык" социологиянын негизги категорияларынын бири. Алеуметтик кауымдастык - бул, индивидтер мен кез келген адамдар топтарынын жай гана косындысы емес, керисинше ол туракты жане тутас алеуметтик тузилим, онын субъектилери ортак муддесимен бириккен жане озара бир-биримен арекетке туседи.

Алеуметтик кауымдастык адетте турли алеуметтик кауымдастыкка киретин жане оларда турли алеуметтик рол аткаратын индивидтин алеуметтик болмысынын букил турлери мен формаларын камтиды. Ол тулга мен когамнын озара байланысы мен озара арекетин жанама турде береди. Алеуметтик кауымдастык категориясы, социологиянын мани мен ерекшелигин тусину ушин оте манызды кубылыстар мен процестердин субъективтик кызмет жагын айырыкша болип корсетеди.

Алеуметтик кауыйдастыктарды озинин типи жагынан кенистик - мезгилдик масштабтагы (мысалы, адамдардын алемдик кауымдастыгы жане олардын мемлекеттик кауымдастыгы; ар турли масштабтагы коныстын кауымдастыктар; социодемографиялык кауымдастыктар) жане олардын мудделеринин мазмунымен биригетин тип (мысалы, алеуметтик - таптын, алеуметтик - касиби, этноулттык, т.б. кауымдастыктар) болып болинеди. Алеуметтик арекетин субъектиси ретинде тулга да, алеуметтик институттар да, таптар да болса алады.

Жалпы бирликтин омир суру процесинде коптеген шексиз алеуметтик байланыстар калыптасады. Ол байланыстар белгили бир занга, зандылыктарга суйенеди, сонын негизинде иске асады. Алеуметтик зандар - алеуметтик процестер мен алеуметтик .арасында болатын кажетти, манди, туракты, кайталанатын катынастар мен байланыстардын зандары. Алеуметтик зандар букил когам мушелеринин ис-кимылынын жиынтыгы ретинде калыптасады. Бул зандар когамдагы ар турли алеуметтик топтардын мудделеринин сайма-сай келмеуин де корсетип отырады. Соган карамастан адамдар алеуметтик зандарды оз кызметтсринде саналы турде пайдаланып, зандардын арекет ету формалары мен шарттарын озгерте алады.

Алеуметтик зандар жалпы бирликтин ис-арекетинде керине отырып, олардын катынастарын аныктайды. Булар улттар, таптар, алеуметтик-демографиялык, алеуметтик-касиптик тоггтар, кала мен село арасындагы катынастар, сонымен катар когам мен олеуметтик уйымдардын, когам мен енбек ужымынын, коиам мен отбасынын, когам мен жеке адамнын арасындагы катынастар. Сонымен, алеуметтик зандар осы катынастарды аныктайды. Алеумегтик зандарды турли белгилери бойынша классификациялауга болады. Жалпылыгы жагынан олар жалпы зандар (когам дамуын, биртутас алеуметтик жуйе дамуын аныктайды) жане ерекше зандар (алеуметтик жуйенин жекелеген элементтерин, когам болшектерин сипаттайтын) болып болинсди. Озинин иске асуына карай динамикалык жане статистикалык болып болинетин зандар да бар. Дииамикалык зандар накты жагдайда оз ретимен болатын окигалар арасындагы бир манди, байланысты корсетеди, олардын багытын, турлери мен факторларын аныктап береди. Ал статикалык зандар алеуметтик жуйенин туракты меризиминдеги багыттарды, урдистерди, алеуметтик кубылыстарды сипаттайды.

2. Алеуметтик дифференциация жане алеуметтик тенсиздик. Когамнын алеуметтик курылымынын проблемалары адамзат омиринин басты ерекшелиги жане орталык, зару проблемасы — тенсиздик проблемасына тикелей байланысты. Сондыктан оган батыс (к. Маркс, м. Вебер, г. Моска, в.парето, п. Сорокин, р. Дарендорф, б. Барбер жане баскалары) жане отандык (аженов м.с., аитов н.а., биекенов к.у., ешмухамедов а.ш., сарсенбаев т.с. Жане баскалары) мектептин коптеген когам танушы галымдары назар аударды жане аударып отыр.

К. Маркстин жане онын избасарларынын тандауы толык тусиникти: К. Маркс таптык курылым аса коп денгейде дамыган ХИХ гасырдагы накты капитализмге багдар жасады. Еки антагонистик таптын (буржуазия жане пролетариат) тагдыры марксизмнин гылыми болжамында берилгеннен биршама озгеше калыптасты. Таптык курылымнын тужырымдамасын Макс Вебер де дамытты, ол «тап» санатын айкындау кезинде коп ретте К.Маркспен келисти, меншиктин ролин жане капитализмдеги тенсиздикти мойындады. Маркстен айырмашылыгы, Вебер ресурстарды болу жониндеги дауды шешилмейтин деп санады. Вебер назарды курылымдар дифференциясынын баска негизинде шогырландырды жане экономикалык тап угымын айкындау ушин куш салады. Ол енбек нарыгына назар аударады — бул алеуметтик топтардын жанама кактыгысу аренасы.

К.Маркстан айырмашылыгы, Вебер экономиканы уйымдастыруды стратификация негизи деп санамады. Вебер тенсиздиктин уш негизги компонеттерин айкындады. Ол оларды озара байланысты жане де манызды катынастарда тауелсиз деп санады. Биринши компонент — муликтик тенсиздик. Вебер, ар турли таптын окилдери — шаруалардын, жумысшылардын, копестердин кирис алу жане тауар сатып алу ушин бирдей емес мумкиндиктери бар екенин мойындайды.Вебер истин барлыгы да байлыкта емес екенин сезинди. Ол мекемелердин туракты осуи, бул алеуметтик арекеттердин шапшандауына алып келеди.

Тенсиздиктин еки тури ажыратылады. Бириншиси - табиги тенсиздик. Олар табиги белгилер аркылы ерекшеленеди, мысалы, адам жынысы, жасы, бойы, темпераменти, т.б. жатады. Ал алеуметтик тенсиздик - алеуметгик себеби бар кажеттилик, онын себептери алеуметгик факторлар аркылы белгиленеди.