65. Өкілдік туралы жалпы түсінік және оның түрлері.

Өкілдік – басқа адамның (өкілдік берушінің) атынан бір адамның (өкілдің) сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне не әкімшілік құжатқа негізделген өкілеттігі күшімен жасаған мәмілесі өкілдік берушінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін тікелей туғызады, өзгертеді және тоқтатады.

Азаматтық құқыта бір адамның екінші аданың атынан жасаған мәмілелері немесе басқа да заңдық маңызы бар әрекеттері (мысалы, сотқа талап-арыз беру немесе сот отырысына қатысу) тікелей екінші адам үшін азаматтық құқықтар мен міндеттерді туғызатын, өзгертетін немесе тоқтататын құқықтық қатынастар өкілдік деп аталады. Басқа адамның мүдделері үшін мәміле жасайтын адам өкіл деп, оның мүддесіне мәміле жасалатын адам – сенім білдіруші немесе өкілдік беруші деп, ал сенім білдірушінің (өкілдік берушінің) мүдделері үшін өкіл мәміле жасайтын адамдар – үшінші жақ деп аталады. Өкілдік– 1) тапсырылған өкілет бойынша бір тұлғаның атынан басқа тұлғаның мәміле не басқа да құқықтық маңызы бар әрекет (мысалы, талапкер атынан сотқа қатысу) жасауы. Өкілет сенімхат не құзыретті органның актісі арқылы тапсырылады немесе заңда көрсетілуі мүмкін. Өкіл тікелей өкілет беруші үшін азаматтық құқықтар мен міндеттер туындатады, өзгертеді немесе тоқтатады. Өкілдік адамның мүліктік қатынастарға тікелей қатысуына әрекет қабілеттілігі жоқтығына, науқастығына, жұмысбастылығына немесе жер шалғайлығына байланысты қолданылады. Заңда көрсетілген реттерде және өзінің сипатына қарай мәмілелердің жекелеген түрлерін (өсиет қалдыру, некеге тұру, рента шартын жасасу) өкілдік арқылы жасауға жол берілмейді. Заңды өкілдік әрекетке қабілетсіз (науқас, мүгедек) адамдарға қатысты тағайындалады. Ерікті өкілдік шарт (тапсырма шарты, еңбек шарты, т.с.с.) негізінде пайда болады. Өкілдіктің ерекше түрі – коммерциялық өкілдік. Мұнда өкіл кәсіпкердің атынан үнемі және дербес өкілдік етеді. Коммерциялық өкілдік ақылы қызмет болып табылады, өкілге төленетін ақыны тараптар шартпен белгілейді; қысқаша Дипломатиялық өкілдік. 2) Халықаралық қатынаста өкілдік шетелдік ұйымдарды немесе олардың субъектілерін білдіреді.

66. Міндеттемедегі тараптардың ауысуы.

Міндеттеменің тараптары – несие беруші және борышқор. Бірақ әр бір жақта бір емес, екі немесе одан да көп тұлғалар болуы мүмкін. Мұндайда міндеттемеде тұлғалардың көптігі жайында сөз болады. Міндеттемеге бірнеше несие беруші және бір борышкер қатысса (көптік несие беруші жағында), онда әңгіме белсенді көптік міндеттемелері жайында болады (мысалы, бірнеше адам бір сатушыдан ортақ меншік құқығында үй сатып алады). Ал, міндеттемеде бірнеше борышкер және бір несие беруші қатысса (көптік борышкер жағында), онда пәс көптік міндеттеме орын алады (мысалы, бірнеше адам бір үйді сатып алушыға сатады ). Міндеттееме аралас көптік пен болуы мүмкін (мысалы, бірнеше сатушы үйді бірнеше сатып алушыға сатады). Адамдар көптігі болғанда міндеттеме үлесті және ортақтасқан болып бөлінеді. Заңнамада немесе шартта белгіленуі мүмкін басқа тәртіп екі кезге қатысты болуы мүмкін: ортақтасқан принципті қолдану және теңдей емес үлестерге бекіту.

Үшінші жақтың міндеттемеде алатын орны ерекше. Үшінші жақты міндеттеме шеңберіне кіргізу олардың міндеттемелердің туындау, орындалу және тоқтау процесіндегі алатын ерекше рөлімен байланысты. Міндеттеме тараптарының біреуіне міндеттемелер немесе өзге де құқық қатынастары арқылы байланысты жақтар үшінші жақтар деп саналады. Үшінші жақтың бірінші белгісі сол, ол міндеттеменің тараптарының біреуімен қандай да бір құқықтық қатынаста болуы тиіс. Ондай құқықтық қатынас жеткізу бойынша міндеттеме , меншіктік құқықтық қатынас, авторлық құқықтық қатынас, мұрагерлік құқықтық қатынас, әкімшілік құқықтық қатынас және т.б. болуы мүмкін.

Үшінші жақтың екінші белгісі сол, оның міндеттеме тараптарының біреуімен ғана байланысты болуы. Сонымен үшінші жақ тараптан міндеттемедегі адамдар көптігімен ерекшеленеді. Үшінші жақ қатынастарымен не тек борышкермен, немесе тек несие берушімен байланысты.

Былайша алғанда, үшінші жақтың тұлғасы кез-келген міндеттемеде пайда болуы мүмкін. Үшінші жақ қатысатын міндеттемелердің кемінде үш түрін бөліп алуға болады:

• регрестік;

• үшінші жақтың пайдасына міндеттемелер;

• үшінші жақ орындайтын немесе үшінші жаққа орындайтын міндеттемелер, яғни орындауды қайта жолдау немесе қайта тапсыру.

Регрестік міндеттеме – басқа адамның міндеттемесін орындаған борышкер орындалған міндеттеменің мөлшерінде сол адамға кері талап қоюға құқылы.

Талаптан қайту (цессия) – алғашқы несие беруші мен жаңа несие беруші арасындағы шарт.