1. Азаматтық құқықтық реттеу пәнінің түсінігі.

Азаматтық құқық дегеніміз —азаматтық заңдарда көрініс тапқан мүліктік және мүліктік қатынастармен байланысы бар мүліктік емес жеке қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар азаматтық заңнамада көрініс тапқан. Азаматтық құқықты түсiну үшiн азаматтық-құқықтық қатынас категориясының мәнiн түсiнудiң қажеттiлiгi оның ерекшелiгiмен айқындалады. Азаматтық құқықпен реттелетiн мүлiктiк, мүлiктiк емес және мүлiктiк емес, бiрақ мүлiкпен байланысты жеке мүлiктiк емес қатынастардың қатысушыларының бiр-бiрiмен азаматтық субъективтi құқықтары мен мiндеттерiмен байланысты қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар болып табылады. Азаматтық құқығымен реттелетін қатынастарының  түсінігі – азаматтық құқықтың реттеу пәні болып табылады. ҚР Азаматтық кодексінде көрсетілгендей, азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық құқықпен реттеледі. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік  емес жеке қатынастар да азаматтық заңдармен  реттеледі. Азаматтық құқықтармен  реттелетін қоғамдық  қатынастарының негізгісі – мүліктік қатынастар. Мүліктік қатынастарға қоғамдағы  өндіріс құрал жабдықтарына, мүліктік  игіліктерге және басқа да материалдық құндылықтарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жатады. Мүліктік емес жеке қатынастар, мүліктік қатынастарға тығыз  байланысты мүлікті емес жеке қатынастар  және мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар болып екіге бөлінеді. Байланысы  бар мүліктік жеке қатынастарға құндық маңызы жоқ қатысушылардың қоғамдық сипатын белгілейтін материалдық емес құндылықтар  жатады. Байланысы жоқ мүліктік қатынастарға азамат есімі, жеке өмір құпиялылығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, заңды тұлғалардың абыройына, қадір-қасиетіне байланысты туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады.

2. Бағалы қағаздар түсінігі мен түрлері. Бағалы қағаздарға қойылатын талаптар.

Бағалы қағаздар дегеніміз - мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен басқа да белгiлердiң жиынтығы.  Қазақстан РеспубликасыныңАзаматтық Кодексіне сәйкес бағалы қағаздардарға “облигация, коносамент, акция және заң актілерінде немесе соларда белгіленген тәртіппен бағалы қағаз қатарына жатқызылған басқа да құжаттар” жатады. Бағалы қағазға өтімділік, кірістілік бағамының өзгеріп отыратындығы, сенімділік, дербес айналымдылық сияқты жалпы экономикалық сипаттамалар тән.

Бағалы қағаздардың түрлері

 Бағалы қағаздар борыштық және үлестік болуы мүмкін.

Борыштық бағалы қағаз – эмитенттің (борышкердің) осы бағалы қағаздарды шығару шарттарында борыштың негізгі сомасын төлеу жөніндегі міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар.Үлестік бағалы қағаз – Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда мүлік иесінің мүлікке белгіленген үлесіне иелік ету құқығын куәландыратын бағалы қағаз.

 Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:

1) құжатты және құжатсыз;

2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;

3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.

Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.

Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар жиынтығы түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар.

Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн бiрдей жағдай негiзiнде орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi белгiлерi мен реквизиттерi бар бағалы қағаздар.

Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы тармақтың төртiншi бөлiгiнде көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы қағаздар.

Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.

Ұсынбалы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.

Ордерлiк бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға, басқа тұлғаға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.

Бұдан бөлек бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:

1. Акциялар. Акция — акционердің қоғамдағы үлесін немесе меншігін куәландыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп түрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционер оны екінші нарықта сатуына болады, Сөйтіп шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны қоғамның "жарғылық капиталын" құрайды. Ол өз кезегінде, айналымдагы капитал және компания портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез келген уақытта өз ойынша пайдалана алады. Акцияларды акционерлік қоғамдар шығарады.

2. Облигациялар. Облигациялар деп — эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша соммасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттенген жазбаша қарыз құжатын айтады. Облигация шығару — қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық шығынға тең болады. Облигацияларды акционерлік қоғам да, үкімет те шығарып отырады. Облигация шығарушылар белгілі бір мерзімде қарыз процентін төлеуге міндеттенеді. Ол - зайым арқылы алынатын пайданың бір бөлігі. Дивидендтен проценттің өзгешілігі тұрақты, әрі банк ставкаларының өзгерісіне тәуелсіз. Сондықтан да облигацияларды белгілі бір табыс әкелетін бағалы қағаздар деп атайды. Әдетте процент зайымының қызмет мерзімі бойына бірдей үлеспен төленеді.

3. Вексельдер. Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі,бағалы қағаздың бір түрі. Вексельді борышқор, яғни вексельді беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексельді иемденушіге береді. Вексельдің мәні — несиеге алған белгілі бір сомманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар сатып алушыньң сатушыға берген қарыз міндеттемесі.

3. Опцион — шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі бір уақыттың ішінде келісілген ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі, ал екінші жақ, қажет болғанда, шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттенеді.

4. Варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі.

5. Депозиггік сергификат — ол эмитенттің мерзімді салымьн алғандығын куәландыратын банктік бағалы қағаз. Оның иесі - оны ұсьшушы адам. Депозитгік сертификат екінші нарыққа белсенді түсетін және қолдан қолға тез өтетін бағалы қағаз.

6. Чек — заңды түрде бектлген ақшалы құжат. Ол қаржы институтындағы ағымдағы есепшот иесінің чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін талап еткен жарлығы. Чек төлем айналымын тездету мақсатында шығарылады.

Бағалы қағаздардың басқа да туынды түрлері көп.

Бағалы қағазға қойылатын талаптар

1. Бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы қағаздардың мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажеттi талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген тәртiп бойынша белгiленедi.

2. Бағалы қағаздың мiндеттi реквизиттерi болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшiн белгiленген нысанға сәйкес келмеуi оның жарамсыз болуына әкелiп соқтырады.

!!! 30-SURAK!!