24. Жаз ж/е күз маусымдарының атмосфералық циркуляцияларының негізгі ерекшеліктері.

Жаздың бірінші жартысында орташа дата 7 мамырға келіп тұр,бірақ осы куннен бастап ауытқу жеке жылдарда улкен шектерге жетеді.Көктемнің ерте түсуі 25 сәуірде байқалынған,ал ең кеші 23мамыр.Сәуірде бұл маусым 20% жағдайда,ал мамырда 80% Амплитудасы 28 күнге тең.Оның созылуы орташа 55 күнді,бірақ 38 – 71 күн созылуы мүмкін.Н500 алқабы маусымның бірінші жарты жазында үлкен зональдылығыменсипатталады,көктем алқабына қарағанда.Солт жарты шардың кеңістігінде екі салыстырмалы нақты белгіленген жотамен бақыланады.Олардың біреусі Жерорта теңізінен Балқашқа дейін орн,ал екіншісі солт Американың батыс жағалауына созылады.Одан басқа Тынық мұхит үст жыралар ерекшеленеді,сонымен қатар әлсіз белгіленген жыралар Португалия үст Ирландияда және жота одан батысқа қарай бақыланады.Н500 жеке көлемдегі карталар жаздың бірінші жартысында нормальді көлемдегі карталардан едәуір айырмашылық жасайды.Арктика үст және Беринг теңізі де үлкен өзгерулер байқалады.онда амплитуданың маусымдық мәндері Н500 21-27 дкм құрайды.Барикалық алқаб Скандинавия және Канада үст мұнда амплитуда 16-22дкм құрайды Қарастырылып отырған маусымда Н500 мәні жалпы өсуі бақыланады, өсудің көбі Шығ Сібірде және Қиыр Шығыста және аз мәнді Американың солт,Гренландия, және АҚШ тың шығысында.Тропосфераның төменгі жартысында жаздың бірінші жартысында кеңістіктің бірінші ауданында жылу жотасының әлсіз дамуы байқалады,ол Пиреней түбегінде Жерорта теңізінің ортасында , және Орта Азияның батыс бөлігінде орналасады.Тропосфераның төменгі қабатының нормальді темп өзгеруі ендік бағытнда аз болып келеді.Көктемнен жаздың бірінші жартысына дейін Н 500 1000 орташа мәнінің жалпы өсуі байқалады,әсіресе СССРдің европалық бөлігінде,Батыс сібір.Бұл өзгерістер бір аудандарда көп,Н500 өсуіне қарағанда.ал кейбіреулерінде керісінше.Маусым бойынша жаздың бірінші жартысында 100мб беткейінде интенсивті жылу ошағы қалыптасады,ол маусым бойынша сақталады,және күшейеді.Жылы маусымда Жаздың бірінші жартысында мередиональді көбірек,қарапайым процесстерге қарағанда.Олардың екі түрлі түршесі байқалады.1 Орал тау үст және Батыс Сібір жотасы ал батысырақ жақсы жыра байқалған. Мұндай процестердің болуы СССР территориясының батыс бөлігінде оң темп ал европалық бөлігінде теріс.Солт жарты шар кеңічтігінде теріс ошақ Аляска полюстер Скандинавия уст орнайды. Жаздың бірінші жартысының суық маусымы бірінші е.с ауданының кеңістікте шұғыл меридиональдылығымен сипатталады.Сонымен қатар Батыс Еуропа үстінде биік жота ,СССРдың Еуропалық территориясы мен Батыс Сібір үстінде жыра жақсы дамыған. Бұл жағдайда Скандинавия үстінде оң мәнді △ болуы және СССР территориясының батысына қарай 90° ш.ұ. Қарқынды циклондық әрекетпен қатар оңтүстік және оңтүстік – шығысқа өте жылдам ауысатын үлкен солтүстік антициклондық даму жүреді.Осы арқылы қарастырылып отырған СССР территориясында суық әрі жаңбырлы маусымды анықтауға болады. Жаздың екінші жарты маусымы басталудың ең кіші амплитудасын құрайды,ол 23 күнді құрайды.Ортаңғы маусым 1 шілдеде басталады,ол маусымның үшінші декадасына және шілденің бірінші жартысына сәйкес келеді.47% жағдайда шамамен басталудың ортаңғы күнінде басталады.Басталудың соңғы күндері болып 22 маусым -15 шілде болып табылады,ал ұзақтығы 40-70 күн аралығында болады.Сонымен қатар маусымның орташа ұзақтығы 54 күн,бірақ 47% да ол 48-54 күнді құрайды.Ең қысқа маусым 6% жағдайда кездеседі,ал ұзақ маусым 13% тең. Жаздың екінші жарты е.с маусымында алқабында 4 жотаның болуымен сипатталады.Олардың біреуі Каспийден Баренц теңізіне дейін бағытталған, екіншісі Шығыс Сібір мен Таяу Шығыстың үстінде орналасқан.Ал үшіншісі Солтүстік Американың батысында созылып жатыр және төртіншісі Азор аралдарынан Гренландия бағытталған. Аталған жотамен қатар жапсарласқан биік жыралар Батыс Сібір,Тынық мұхиты,Солтүстік Американың шығысында және Батыс Еуропаның үстінде орналасқан. маусымының жазғы екінші жартысында алқабы жеке жылдарда әдеттегіден ерекшеленеді.Көбінесе өзгерістер Солтүстік Атлантикада,Арктикада,Камчатка ауданында ,Аляска түбегінің үстінде,Канада және СССРдің Еуропалық территориясында байқалады.Аталған аудандарда алқабында маусымдық амплитуда мәні 16-21дкм құрайды.Қарастырылып отырған маусымда солтүстік жарты шардың барлық жерінде мәнінің өсуі болады,әсіресе Таймыр үстінде,Приморье және Алеуттік аралдарда.Біршама баяу ұлғаю АҚШ-тың оңтүстік-батысында және Солтүстік Атлантикада байқалады.Жаздың екінші жарты маусымы бірінші е.с ауданда тропосфераның төменгі қабатында Шығыс Еуропа мен Скандинавияда және екі суық жырасында жылу жотасының дамуымен сипатталады. Олардың біреуі Исландиядан Орталық Еуропаға,ал екіншісі – Карск теңізінен Батыс Сібірге бағытталған.Ендік бағытында тропосфераның төмеңгі қабатының нормальді температурасының өзгеруі түбегейлі.СССРдің Еуропалық территориясының орталық бөлігінде Ұлыбританияға қарағанда олар шамамен 7 дкм үлкен. Жаздың бірінші жартысынан екінші жартысына дейін мәнінің жалпы үлкеюі байқалады,әсіресе Баренц және Карск теңіздерінде , Шығыс Еуропаның солтүстігі және Батыс Сібірде. мәндерінің өзгеруі маусым бойынша жаздың бірінші жартысынан екінші жартысына дейін бірдей қалыпта. Сонымен қатар кейбір аудандарда мәнінің өзгеруі ге қарағанда біршама көп,ал кейбір аудандарда керісінше. маусымда жаздың екінші жартысында 100 мб деңгейінде Солтүстік полюс ауданында осы жылдардағы ең жоғарғы температура. Бірақ кейбір жағдайда температураның жылдық максимумы е.с маусымда жаздың бірінші жартысында байқалады,ал келесі маусым басталғанда температураның төмендеуі байқалады. е.с маусымда барлық жылдарда жаздың екінші жартысында 100мб деңгейде орталықтан солтүстікке қарай 80° с.е жылу ошағы орналасқан.Көп жылдарда белгіленген ошақ е.с маусымында біраз әлсірейді,ал жекеленген маусымдарда өзгеріссіз қалады. Қарастырылатын ошақтың даму сипаты және қарқындылығы ,сонымен қатар оның орталығының географиялық жағдайы е.с маусымда жаздың екінші жартысында жылдан-жылға бірдей болмайды. Жылы е.с маусымда жаздың екінші жартысының негізгі айырмашылығы болып СССРдің Еуропалық территориясының үстінде жақсы дамыған биік жота және оның екі жағында әлсіз сипатталған жыра болып табылады. △t оң таңбалы мәні және жауын-шашын тапшылығы көрсетілген аумақ үстінде антициклондық ауа-райының басым болуымен сипатталады. Солтүстік жарты шардың басқа аудандарында процесстердің дамуы әртүрлі болады. Суық е.с маусымда жаздың екінші жартысында орталық Еуропа үстінде жотаның солтүстік бөлігі жақсы дамыған жағдайда СССР территориясынан батыс 90° ш.ұ биік жыра бақыланады. △ аймағы үшін оң мәнді жолағының бар болуы полюс арқылы Аляскадан Скандинавияға және теріс мәнді Солтүстік Американың көп бөлігі, Солтүстік Атлантика және қарастырылып отырған СССРдың территориясымен сипатталады.Орташа ұзақтығы бойынша е.с маусымында күз маусымы жаз маусымына жақын. Бірақ ол 39-78 күн аралығында болады, ал оның 40% жағдайда ғана оның ұзақтығы орташаға жақын.Қысқа маусым 17% жағдайда кездеседі,ал ең ұзағы тек қана тек қана 3% .маусымда күз орташа алғанда 24 тамызда басталады,ең ерет мерзім 12 тамыз,ал кеші -9 қыркүйек.Сонымен қатар ол тамыз айында 80% жағдайда басталады,ал қыркүйекте 20% жағдайда .Басталу амплитудасы е.с маусымда жаздың бірінші жартысындағыдай 28 күнді құрайды. Күз мезгілінің Н₅₀₀ алқабы жылдан жылға өзгеріп отырады. Европа мен Азияда Н₅₀₀ мезгілдік мәндерінің үлкен амплитудасы (27-30 дкм) және солтүстік жарты шардыі оңтүстік бөлігінде шамалы ауытқуы байқалады (Тынық мұхитының аумағынан басқа). Территория бойынша --- максималды және минималды аналогты түрде таралған. Ескере кететін жағдай ең өзгеріске ұшырайтын Европа мен Азия аймағындағы қысым алқабы. Күзде Н500 мәнінің жалпылама азаюы байқалады (жаздың екінші жартысымен салыстырғанда), осы азаю Азияның солт.стігінде, Тынық мұхитында және Канадада (17-20 дкм), бірақ Батыс Еуропада ол минималды.Күздің е.с. мезгілінің кезінде Арктикада 100мб деңгейінде орталығы полюсте орналасқан жылудың ошағының бұзылысы байқалады. Бұл процесс бір жылдары салыстырмалы түрде тез байқалады, бір жылдары баяу байқалады. Бірақ мерзімнің аяғына қарай жылу ошағы жоғалады. Күздің е.с. мерзімінің басында Арктиканың үстінде 100мб деңгейінде циклондық алқап пайда болады, ал температура төмендейді, кейбір жағдайларда аз өзгереді. Күздің жылы е.с. мерзімі көбінесе дамыған болып келеді және жоғарғы жотамен немесе онсыз Европа үстінен шығысқа қарай жылжиды. Бірінші жағдайда Шығыс Еуропаның үстінде анық байқалған биік жота байқалған және барлық бірінші е.с. ауданында оң таңбалы түрі таралған. КСРО-ның батысында аз жылжымалы антициклон немесе антициклонның батыстан жүрісі байқалады, осы себебті территорияда температураның оң таңбалылығы байқалады. Екінші жағдайда солтүстік жарты шарда тропосферада, сонымен қатар төменгі стратосферада орталықтары солтүстікке қарай 70⁰ с.б. орналасқан екі циклон байқалады. Біріншінің жырасы Гренландиядан Батыс Еуропаға бағытталған, ал онымен араласып жатқан жота Батыс Еуропаның үстінде жатыр. Н₅₀₀ алқабының теріс мәндері Скандинавия және КСРО-ның Еуропалық батыс бөлігінде, ал оң мәндері КСРО-ның батыс бөлігінің көп аймағында байқалған. Күздің е.с. суық мерзімі екі түрлі процеспен байқалуы мүмкін. Оның біріншісі тропосферада және төменгі стратосферада бір циклонның байқалуы, оның жырасы Батыс Еуропаға бағытталған. Осы жырадан батысқа қарай жақсы анық байқалған жота жатыр. Н₅₀₀ алқабы бұл процесте Скандинавия үстінде оң таңбалы, ал КСРО-ның Еуропалық Батыс бөлігі мен Батыс Сібірде теріс таңбалы. Бұдан басқа алқап Т₁₀₀ нормасынан ауытқыған теріс мәні Еуропаның үстінде, ал оң мәні Солтүстік Атлантиданың көп бөлігінде және Тынық мұхитының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Мұндай тропосферада және стратосферадағы термобарикалық алқап жер бетіндегі антициклонның Скандинавиядан РЕТ және Орталық Азияға жылжуына әкеледі, осы себебті олармен келген ауа массасының жылынуына кедергі келтіредін. Осының нәтижесінде КСРО-ң батысына қарай 90⁰ ш.б. тесператураның теріс мәндері байқалады. Процестің екінші түрі, жақсы анық байқалған биік жотаның батысқа жылжуына әкеледі, оның шығысындағы жырада жақсы дамыған. Бұл процестің ерекшелігі Н₅₀₀ алқабының оң мәндері Исландия-Норвеж теңізінің аймағында, ал теріс мәндері КСРО-ң батыс аймағында.