23. Қыс және көктем маусымдарының атмосфералық циркуляцияларының негізгі ерекшеліктері.

Орташа алғанда нағыз синоптикалық маусым қыс 25 желтоқсанда басталады, ал мерзімнің түсу амплитудасы 46күнді құрайды. Ең ерте басы 26 қарашада, ал ең кеші 11 қаңтарға сәйкес келеді. Сонымен қатар мезгіл қарашада 3% жағдайда, желтоқсанда 70% және қаңтарда 27% жағдайда байқалған, ал оның ең көбірек келген жағдайы 21-29 желтоқсан (40%). Бұл ең ұзақ сезон, оның қайталанушылығы 57-ден 102 күн аралығында. Орташа ол 76 күн, ал 13% жағдайда мезгіл 57-60күнге жалғасады, 63% 61-81 күн және 24% 82-102 күн. Сонымен қатар экстремалды жылы, сондай-ақ суық нағыз синоптикалық маусым мезгілдері орташа және аз ұзақтылыққа сәйкес. Е.С қыс мезгілі нормальді Н500 мәні бойынша үш толқынмен сипатталады. Циклонның үлкен жырасының орталығы Канаданың солт-шығысы, Солт Американың шығысын, Солт Атлантиканың үлкен бөлігін алып жатса, екінші жыра РЕТ, ал үшінші жыра Лена бассейінінде, Камчатка мен Япония аралдарын алып жатыр. Айтылған жыралар мен қатар жоталар Еврапаның батысында, Орта Азияда, Қазақстанда, солт Американың батыс бөлігі мен Чукоткада орналасқан. Жекелеген жылдары Н500 алқабы қыс мезгілінде нормальді сәйкес келуші алқаптан айтарлықтай ауытқиды, әсіресе Жаңа жер-таймыр, Греландия-Баффинов жері және Алеут аралдары, мұнда мезгілдік амплитуда Н500-де 29-34дкм. Барлық бағытта осы аймақтан алсытаған сайын амплитуда төмендеп, сонымен қатар АҚШ-тың орталық аудандарында амплитуда 7-8дкм тең. Н500 мезгілдік шамасының сәйкесінше орташа квадраттық ауыткуының максималды және минимальді мәні ошағының таралуы байқалады. Қыста Н500 мәнінің барлық солт жарты шарда төмендеуі жүріп, тек Чукотка мен Аляскада төмендеу байқалмайды, себебі бұл аймақта айтарлықтай өсу жүреді. Әсіресе айтарлықтай төмендеу Тынық мұхитының солт-батысында жүріп, оның мәні 20дкм құраса, ал солт Атлантика мен РЕТ 15дкм. Температураның орташа мәнінің өзгеруі тропосфераның төменгі қабаттарында ендік бағытта жүріп, кіші Азия мен орта Азияға сәйкес келмейді. Сонымен олар РЕТ 14дкм-ге төмен. Меридиональді бағытта өзгеруі Кавказ бен орта Азияда көбірек. Орташа шаманың өзгеруі Н500 мәні мен Н500-1000 қыс алды мен қыста бірдей. Сонымен қатар бір аймақтарда улкенірек шама Н500, келесі аудандарда Н500-1000 байқалады. Жекелеген жылдары Н500-1000карта мәні қыс үшін сәйкес нормаль мәнінен ауытқиды. Ол өз кезегінде оталық еврапо, Балтық теңізі мен Скандинавияның оңтүстігінде байқалып, мұнда мезгілдік амплитуда 12-15дкм құрайды. Азырақ амплитудалар кіші Азия, Кавказ бен норвег теңізінде көрінеді. Қалған аймақтарда олар 8-11 дкм жетеді. Қыста кейбір аймақтарда барикалық алқап тропосфераның төменгі бөлігінде жекелеген жылдары термикалыққа қарағанда күрт өзгереді. Төменгі стратосферада қысқы циркуляция солтустік жарты шарда келесідей сипатталады: суық ошағы полюсьта, жылу ошағы солт Тынық мұхит аймағы, сонымен қатар жылу сызығы орта ендікте. Мұндай жалпы термикалық алқаптың 15-16км-де таралуы әр жылы қыста байқалады. Бірақ төменгі стратосферадағы өту жазғы циркуляциядан, жылудың ошағы байқалады. Егер жазғы циркуляциядан қысқы циркуляцияға өту барысында 100мб деңгейінде Беринг теңізі-Евразия температуралық градиенті құрылады, кейін 100мб деңгейінде циркумполярлы құйын дамиды. Тропосферада қыста европа аймағында құйынның ауытқуы байқалады. Егер көрсетілген ауысу суық құйынның пайда болуымен жүрсе, онда осы деңгейде Беринг теңізі-Евразия жүйесі қалыптасады.

Көктем- Көктемгі мезгілдер 19 ақпанда және 31 наурызда бастапқы амплитудалар 41 күнді құрайды. Бұл мезгілдің орташа датасы 10 наурыз, кейде ол ақпанда 20 пайыз жағдайда, ал наурызда 80пайызға жетеді. Мезгілдің басталуы бұл срактарда жақын орташа дата 53 пайыз жағдайында , ал наурыздың соңында 10 пайызда белгіленеді. Көктемгі жалғасулар 58күн құрайды. Мезгілдің уақыты 34 тен 76 ке дейін, ал кейде көпшілік мезгілдерде орташаға жақын 37пайыз, ең қысқы көктемгі бақылаулар 6 пайызды құрайды. Сонымен қатар температураның экстремальды мәндері көктемгі мерзімде нормаға жақын немесе одан көп болады. Көктемгі мерзімде картада ΔН500 қалыпты мәндері төрт жотамен мінезделеді. Бұлардың біреуі теңіздің үстінде, Европаның батыс бөлігін шаятын, басқалары ОРта Азияның үстінде, үшіншісі Алеут аралында және төртіншісі Аляскада жуылатын болып орналасады. ΔН500 алқабы көктемгі мезгілдерде бөлек жылға өзгерушіліктерге шыдайды. Олар негізінен Тынық мұхиттың үстінде Америкалық секторда Арктикада,шығыста Канадада және Европаның солтустік жарты шарында құрылады. Аталған аудандардың амплитудасы ΔН500 23-30 дкм құрайды. Ең аз шамадағы амплитуда (6-8 дкм) Кіші және Орталық Азияда , сонымен қатар Солтүстік Американың оңтүстік батысында орналасқан. Амплитуданың максимальды және минимальды ошақтарының ең көбі (6 дкм) және ең аз (2 дкм) шамалары σ500 көктемгі мезгілде байқалады. Бұдан түсінетініміз ең көп өзгерістер жырады Европа үстінде және Канадада болуы мүмкін, сонымен қатар барикалық алқап Тынық мұхитының үстінде орналасады. Көктемде жалпы көтерілушілік 500 мб биік беткейде бүкіл солтүстік жарты шарда құрылады. Бұл көп көтерілетін бақылаулар материктің үстінде , әсіресе Канаданың үстінде (16-20 дкм), Европаның солтүстік территориясында (12-14 дкм), және Азияда (16-19) байқалады. Тропосфераның төменгі жартысында көктемде біріншіден ауданда екі жота жылы болып табылады. Олардың біреуінің бағыты Пириней бұғазына, оңтүстікте Норвеж теңізінде, ал басқасы Орталық Азияда орташа ағыны Ебіде болады. Жыраның суық бөлігі Баренц теңізінде Балканда анықталады. Температураның қалыпты өзгеруі тропосфераның төменгі қатпарлы жартысында көктемгі бағыттар аз, қысқыға қарағанда. Көктемгіні қысқымен салыстырғанда жалпы көтерілуі орташа мезгілде H 500-1000 мағынасы келесідей болады: жоғары мәндері (14-20 дкм) Орта Азияның үстінде және оңтүстік жарты шарда Батыс Сібірде, аз мәндері Солтүстік Атлантиканың үстінде және Солтүстік Европада. Ереже бойынша циклондық қалыптасу н.е даму солт қарай жылжиды,ал антициклондық оңт қарай,ол СССр территориясы бойынша батыстан шығысқа қарай.Мұндай процесстер жылы ауа массаларының атлантикадан СССРдің көрсетілген территориясына қарай шығады және мұнда оң температура қалыптасады.Н500 алқабы солт жарты шардың басқа аудандарында жылы көктемдерінде бірдей емес.Тынық мұхит үстінде кейбір жылдары циклондық жақсы дамыған,ал басқаларында жота бақыланады.Одан басқа Арктикада кейбір мезгілдерде антициклон ал басқаларында циклон болады.СССРдің европалық бөлігінде және Батыс Сібірде жылы көктем Арктика үст төм стратосферада қысқы суықтан жылы көктемге кеш және созылмалы ауысуға байланысты болып келеді.Көктемгі суық маусым СССР территориясында батысында 90 ° ш.б. жақсы дамыған биік жотамен анықталады.Бұл жағдайда СССР территориясын да солт солт батыс антициклондық дамулардың жылжуында жеке суық ауа массалары келуі белгіленеді,бұл мұнда теріс темп орнауына әкеледі.Суық көктемді негіздейтін екі процесс бар.Солардың біреусінде биік жотаның қатты дамуы Батыс Европа үст Н500 оң таңбалы мәні СССРдің европалық бөлігінің батыс шетіне де таралады.Екінші түрінде Европаның территориясының үлкен бөлігінде және Батыс Сібірде теріс мәнді Н500 бақыланады.Н500алқабы солт шардың басқа аудандарында суық көктемдерде біріңғай емес.Кейде Н500 оң мәндері Тынық мұхиттың және Солт Американың және Азияның үлкен территориясын алып жатады,кейбір маусымдарда тек қана солт Американың жартысын ғана алып жатады.Суық көктем СССРдің европалық бөлігінде және Батыс Сібір де Артикада томенгі стратосфера да қысқы суықтан жылы көктемге күшейген және ерте ауысуларға байланысты болып келеді.